Sytuacja ekonomiczna gospodarstw domowych utrzymujących się ze źródeł niezarobkowych

Pełen tekst

(1)Zeszyty Naukowe nr 847. Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie. 2011. Barbara Podolec Katedra Statystyki. Agnieszka Wałęga Katedra Statystyki. Sytuacja ekonomiczna gospodarstw domowych utrzymujących się ze źródeł niezarobkowych 1. Wstęp Do podstawowych kryteriów klasyfikacji gospodarstw domowych należy główne źródło utrzymania. Pod tym względem gospodarstwa dzielą się na grupy społeczno-ekonomiczne. Najliczniejsza jest grupa gospodarstw pracowników, w dalszej kolejności: emerytów, rencistów, pracujących na własny rachunek, utrzymujących się z niezarobkowych źródeł, rolników. Gospodarstwa te różnią się nie tylko podstawowym źródłem dochodów, ale także innymi cechami. Z przeprowadzonych dotychczas analiz (por. np. [Podolec, Ulman i Wałęga 2008]) wynika, że przynależność do grupy społeczno-ekonomicznej pozostaje w wyraźnej korelacji z takimi cechami jak: wykształcenie osób tworzących gospodarstwo, ich aktywność zawodowa, miejsce zamieszkania oraz liczba posiadanych przez nich dzieci. Preferencje konsumpcyjne gospodarstw są związane z charakterem pracy zawodowej, a także z odmiennością środowisk. Czynniki te powodują, że w gospodarstwach należących do różnych grup społeczno-ekonomicznych nawet przy takich samych dochodach zestawy potrzeb oraz hierarchia ich pilności mogą być odmienne. Z ostatniego narodowego spisu powszechnego, przeprowadzonego w Polsce w 2002 r., wynika, że na 13 337 tys. gospodarstw domowych objętych badaniem w 732 tys. dochody ze źródeł niezarobkowych (innych niż emerytura lub renta).

(2) Barbara Podolec, Agnieszka Wałęga. 26. stanowią podstawę utrzymania. Gospodarstwa te obejmują ponad 2,1 mln osób [Ludność i gospodarstwa… 2003]. Osoba pełniąca funkcję głowy gospodarstwa domowego utrzymującego się ze źródeł niezarobkowych pozostaje bierna zawodowo. W związku z tym należy odpowiedzieć na pytania: – z jakich źródeł są czerpane dochody podstawowe i dodatkowe w tych gospodarstwach? – jaki jest wpływ cech społeczno-ekonomicznych i demograficznych na dochody i wydatki tych gospodarstw? W pracy zostaną zaprezentowane wybrane wyniki badań, pozwalające na sformułowanie odpowiedzi na postawione pytania. Uzyskano je na podstawie próby 2075 indywidualnych gospodarstw domowych. Dane liczbowe pochodzą z badania budżetów gospodarstw domowych, przeprowadzonego w 2006 r. przez GUS1. W opracowaniach zbiorczych GUS z badań budżetów domowych od kilku lat nie publikuje się danych liczbowych na temat gospodarstw utrzymujących się ze źródeł niezarobkowych, co również było przyczyną podjęcia prezentowanego tematu. Tabela 1. Struktura gospodarstw domowych w Polsce w 2006 r. ze względu na główne źródło utrzymania Grupy społeczno-ekonomiczne gospodarstw domowych. Pracownicze Rolników Pracujących na własny rachunek Emerytów Rencistów Utrzymujących się ze źródeł niezarobkowych Liczność próby ogółem. Gospodarstwa domowe liczba udział (w %) 17 506 46,7 2 276 6,1 2 331 6,2 9 794 26,1 3 526 9,4 2 075 5,5 37 508 100,0. Źródło: obliczenia własne na podstawie indywidualnych danych nieidentyfikowalnych z badania budżetów gospodarstw domowych, udostępnionych przez GUS w Warszawie.. Gospodarstwa utrzymujące się ze źródeł niezarobkowych stanowią relatywnie niewielki odsetek wszystkich gospodarstw. W próbie liczącej 37 508 gospodarstw domowych było ich 2075, co stanowi 5,5% ogółu wylosowanej zbiorowości gospodarstw (tabela 1). W gospodarstwach tych żyło 5890 osób, co stanowi 5,15% ogółu osób w badanej próbie.. 1. Pełny zbiór danych został zakupiony w GUS w Warszawie..

(3) Sytuacja ekonomiczna gospodarstw domowych…. 27. Gospodarstwa domowe utrzymujące się ze źródeł niezarobkowych. Świadczenia społeczne (64,43%). Pozostałe źródła niezarobkowe (35,57%). Świadczenia dla bezrobotnych (29,45%). Własność, wynajem nieruchomości (1,78%). Inne świadczenia społeczne (34,98%). Dary, alimenty i inne przychody (33,78%). Rys. 1. Struktura gospodarstw domowych utrzymujących się ze źródeł niezarobkowych w 2006 r. według źródeł utrzymania. Źródło: opracowanie własne na podstawie indywidualnych danych nieidentyfikowalnych z badania budżetów gospodarstw domowych, udostępnionych przez GUS w Warszawie.. Niezarobkowe źródła utrzymania gospodarstwa domowego dzielą się na dwie grupy: świadczenia społeczne oraz pozostałe źródła niezarobkowe. Szczegółowy podział niezarobkowych źródeł utrzymania gospodarstw domowych zaprezentowano na rys. 1. W przeważającej części (ponad 64%) gospodarstw utrzymujących się ze źródeł niezarobkowych pozyskuje się większość dochodów ze świadczeń społecznych: świadczeń dla bezrobotnych (ponad 29% gospodarstw) i innych (m.in. zasiłków rodzinnych, świadczeń pielęgnacyjnych, dodatków mieszkaniowych, rent socjalnych, stypendiów). Drugą grupę stanowią gospodarstwa utrzymywane głównie z pozostałych źródeł niezarobkowych (35,5%). W ramach tej kategorii można wyróżnić gospodarstwa utrzymujące się z własności (tzn. odsetek od lokat, obligacji, bonów lokacyjnych, udzielonych pożyczek, udziałów w zyskach przedsiębiorstw) lub wynajmu nieruchomości (gospodarstwa te stanowią blisko 2% gospodarstw utrzymujących się ze źródeł niezarobkowych). Prawie 34% gospodarstw stanowią te, w których głównym źródłem dochodów są dary, alimenty i inne przychody (tj. sprzedaż majątku, korzystanie z oszczędności, zaciągnięte pożyczki). 2. Dochody i wydatki w gospodarstwach domowych utrzymujących ze źródeł niezarobkowych W celu określenia ogólnej sytuacji materialnej w gospodarstwach domowych utrzymujących się z niezarobkowych źródeł dochodu w porównaniu do innych grup społeczno-ekonomicznych warto zapoznać się ze średnimi wartościami dochodu rozporządzalnego i wydatków ogółem na osobę w zależności od głównego źródła utrzymania gospodarstwa domowego (tabela 2)..

(4) Barbara Podolec, Agnieszka Wałęga. 28. Gospodarstwa domowe utrzymujące się ze źródeł niezarobkowych mają najniższy średni poziom dochodu rozporządzalnego oraz wydatków ogółem na osobę w porównaniu do pozostałych grup gospodarstw. W gospodarstwach tych występuje równowaga między dochodami i wydatkami, natomiast w innych grupach gospodarstw obserwuje się znaczne różnice w tym względzie (np. w gospodarstwach osób utrzymujących się z pracy na własny rachunek). Tabela 2. Średni poziom dochodu rozporządzalnego i wydatków ogółem (w zł na osobę) w 2006 r. według grupy społeczno-ekonomicznej gospodarstw domowych Gospodarstwo domowe Pracownicze Rolników Pracujących na własny rachunek Emerytów Rencistów Utrzymujących się ze źródeł niezarobkowych Ogółem. Dochód rozporządzalny na osobę 829,17 689,75 1102,62 943,89 684,95. Wydatki ogółem na osobę 732,01 573,75 955,25 853,53 659,69. 534,64. 539,65. 834,67. 744,80. Źródło: obliczenia własne na podstawie indywidualnych danych nieidentyfikowalnych z badania budżetów gospodarstw domowych, udostępnionych przez GUS w Warszawie.. Tabela 3. Średni poziom dochodu rozporządzalnego, wydatków ogółem i wydatków konsumpcyjnych na osobę w gospodarstwach domowych utrzymujących się ze źródeł niezarobkowych w 2006 r. według źródła utrzymania Źródło utrzymania gospodarstwa domowego. Dochód rozporządzalny średnia (w zł). Własność, wynajem 1140,76 nieruchomości Świadczenia dla bezrobot543,07 nych Inne świadczenia społeczne 378,02 Dary, alimenty i pozostałe 786,05 dochody 103,59 Inne przychody Ogółem 534,64. Wydatki ogółem. Wydatki na towary i usługi konsumpcyjne. Vs (w %). średnia (w zł). Vs (w %). średnia (w zł). Vs (w %). 77,69. 916,61. 60,76. 786,53. 56,15. 51,85. 526,68. 56,27. 508,82. 55,04. 65,23. 375,36. 96,59. 369,23. 97,00. 117,79. 785,7. 103,99. 768,70. 104,77. 177,19 106,27. 716,65 539,65. 71,95 100,84. 695,19 524,98. 70,71 101,12. Źródło: obliczenia własne na podstawie indywidualnych danych nieidentyfikowalnych z badania budżetów gospodarstw domowych, udostępnionych przez GUS w Warszawie..

(5) Sytuacja ekonomiczna gospodarstw domowych…. 29. Na podstawie danych zawartych w tabeli 3 można stwierdzić, że gospodarstwa domowe, których głównym źródłem utrzymania są przychody niezarobkowe (inne niż emerytura lub renta), nie są grupą homogeniczną pod względem poziomu dochodu. Należą do niej gospodarstwa o dochodach na osobę znacznie wyższych od przeciętnych (np. gospodarstwa utrzymujące się z własności lub wynajmu nieruchomości), jak również dużo niższych (np. gospodarstwa utrzymujące się z innych świadczeń społecznych lub innych przychodów). Na uwagę zasługuje również duże zróżnicowanie dochodów w gospodarstwach utrzymujących się z darów, alimentów i pozostałych dochodów oraz innych przychodów, co wyraża współczynnik zmienności wyższy od 100%. W gospodarstwach domowych utrzymujących się z innych przychodów2 poziom wydatków na osobę jest znacznie wyższy od dochodu rozporządzalnego. Wynika to z finansowania konsumpcji (w miesiącu, w którym przeprowadzono badania) z pożyczek lub kredytów. Wydatki na towary i usługi konsumpcyjne stanowiły w gospodarstwach utrzymujących się z własności lub wynajmu nieruchomości prawie 69% dochodu rozporządzalnego. W pozostałych grupach gospodarstw utrzymujących się ze źródeł niezarobkowych udział ten przekraczał 90%. Oznacza to, że prawie cały uzyskiwany dochód był przeznaczany na konsumpcję, czyli w gospodarstwach tych nie gromadzono oszczędności. Porównanie poziomu wydatków na towary i usługi konsumpcyjne z poziomem dochodu rozporządzalnego w gospodarstwach domowych pozwala na ocenę ich sytuacji materialnej. E. Engel sformułował tezę, że na „normalnym” poziomie żyje się wówczas, gdy na pokrycie podstawowych kosztów utrzymania przeznacza się nie więcej niż 80% dochodu3. Pozostała część może być traktowana jako „wolny dochód” [Podolec 2000, s. 39]. Zależność ta została potwierdzona tylko w wypadku gospodarstw utrzymujących się z własności lub wynajmu nieruchomości. W gospodarstwach domowych utrzymujących się z własności lub wynajmu nieruchomości o najlepszej sytuacji materialnej (20% ogółu badanych gospodarstw) dochody na osobę były nie niższe niż 1728,08 zł (kwintyl czwarty) i prawie 2,8-krotnie wyższe od dochodu w takiej samej grupie kwintylowej gospodarstw utrzymujących się ze świadczeń dla bezrobotnych i innych świadczeń społecznych 2 W badanej próbie jest około 3% gospodarstw utrzymujących się z innych przychodów. W kolejnych analizach gospodarstwa te zostały włączone do grupy gospodarstw utrzymujących się z darów, alimentów i innych przychodów.. 3 Do podstawowych kosztów utrzymania gospodarstwa domowego zaliczono wydatki na towary i usługi konsumpcyjne. Zgodnie z metodyką szacowania minimum socjalnego przez Instytut Pracy i Spraw Socjalnych w koszyku minimum socjalnego znajdują się dobra służące zaspokojeniu potrzeb egzystencjalnych (żywność, odzież i obuwie, mieszkanie, środki ochrony zdrowia i higieny), a także potrzebne do: wykonywania pracy (transport lokalny i łączność), kształcenia (oświata i wychowanie dzieci), utrzymywania więzi rodzinnych i kontaktów towarzyskich oraz skromnego uczestnictwa w kulturze (por. [Kurowski 2002])..

(6) Barbara Podolec, Agnieszka Wałęga. 30. (tabela 4). W niższych kwintylach różnica ta ulega zmniejszeniu: w wypadku pierwszego kwintyla dochody w gospodarstwach utrzymujących się z własności lub wynajmu nieruchomości stanowią 197% dochodów w gospodarstwach utrzymujących się ze świadczeń społecznych. W najbiedniejszych gospodarstwach domowych, utrzymujących się z darów, alimentów i innych przychodów, dochód na osobę był porównywalny z tym uzyskiwanym w gospodarstwach utrzymujących się ze świadczeń społecznych pierwszego kwintyla. Tabela 4. Kwintyle dochodu rozporządzalnego na osobę w gospodarstwach domowych utrzymujących się ze źródeł niezarobkowych w 2006 r. według źródła utrzymania Źródło utrzymania gospodarstwa domowego Niezarobkowe źródła ogółem Własność, wynajem nieruchomości Świadczenia dla bezrobotnych i inne świadczenia społeczne Dary, alimenty i inne przychody. Kwintyle dochodu na osobę pierwszy drugi trzeci czwarty 242,27 344,48 485,33 729,85 467,09 757,92 950,00 1728,08 236,83. 317,50. 433,00. 622,44. 268,00. 421,00. 680,40. 1070,00. Źródło: obliczenia własne na podstawie danych indywidualnych nieidentyfikowalnych z badania budżetów gospodarstw domowych, udostępnionych przez GUS w Warszawie.. Dochód uzyskiwany przez gospodarstwa domowe jest główną determinantą poziomu wydatków. Duże znaczenie dla kształtowania się poziomu wydatków ma również subiektywna ocena sytuacji materialnej w gospodarstwie domowym. Osoby lepiej oceniające sytuację materialną w swoim gospodarstwie domowym są skłonne do ponoszenia większych wydatków. Oceny dotyczące sytuacji materialnej oraz kwoty dochodu netto zależą przede wszystkim od wielkości gospodarstwa domowego oraz od rzeczywistego dochodu, jakim się w nim dysponuje. Tabela 5. Rozkład odpowiedzi (w %) dotyczących subiektywnej oceny sytuacji materialnej w gospodarstwach domowych w 2006 r. według źródła utrzymania Źródło utrzymania gospodarstwa domowego Własność, wynajem nieruchomości Świadczenia dla bezrobotnych i inne świadczenia społeczne Dary, alimenty i inne przychody. Subiektywna ocena sytuacji materialnej bardzo raczej przeciętna raczej zła dobra dobra 5,41 13,51 59,46 16,22. zła 5,41. 0,15. 2,69. 31,11. 28,95. 37,10. 2,57. 15,26. 35,38. 21,54. 25,25. Źródło: obliczenia własne na podstawie indywidualnych danych nieidentyfikowalnych z badania budżetów gospodarstw domowych, udostępnionych przez GUS w Warszawie..

(7) Sytuacja ekonomiczna gospodarstw domowych…. 31. W tabelach 5–7 przedstawiono subiektywny pogląd respondentów na panującą w ich gospodarstwach domowych sytuację materialną. Niezależnie od źródła utrzymania najwięcej ankietowanych oceniło sytuację materialną w swoim gospodarstwie jako przeciętną (tabela 5). W wypadku gospodarstw utrzymujących się z własności lub wynajmu nieruchomości rozkład odpowiedzi był w przybliżeniu symetryczny. W pozostałych grupach gospodarstw w większości sytuacja materialna oceniana była jako zła lub raczej zła. Tabela 6. Rozkład odpowiedzi (w %) na pytanie: „Czy dochody pozwalają na wiązanie końca z końcem?” (dane dotyczące 2006 r., według źródła utrzymania gospodarstw domowych) Czy dochody pozwalają na wiązanie końca z końcem? Z wielką trudnością. Źródło utrzymania gospodarstwa domowego własność, wynajem nieruchomości 9,07. świadczenia dla bezdary, alimenty i inne robotnych i inne świadprzychody czenia społeczne 49,56. Z trudnością. 12,31. 25,37. Raczej łatwo. 28,92. 3,42. Bardzo łatwo. 6,37. Z pewną trudnością. Łatwo. 43,33 0,00. 35,95. 24,15. 21,14. 22,20. 0,51. 2,77. 0,00. 13,77. 1,15. Źródło: obliczenia własne na podstawie indywidualnych danych nieidentyfikowalnych z badania budżetów gospodarstw domowych, udostępnionych przez GUS w Warszawie.. Uzupełnieniem subiektywnej oceny sytuacji materialnej w gospodarstwach domowych jest odpowiedź na pytanie, czy uzyskiwane dochody pozwalają na utrzymanie się (tabela 6). W gospodarstwach domowych utrzymujących się z własności lub wynajmu nieruchomości, w których rzeczywiste dochody na osobę są wysokie, sytuacja materialna jest dobrze postrzegana. Blisko 29% respondentów z takich gospodarstw stwierdziło, że dysponując obecnymi dochodami, raczej łatwo im jest się utrzymać, a w wypadku gospodarstw utrzymywanych z darów, alimentów i innych przychodów odpowiedziało tak tylko około 13% ankietowanych. W prawie wszystkich gospodarstwach domowych utrzymujących się ze świadczeń społecznych występowały trudności z utrzymaniem. Na podstawie informacji dotyczących poziomu dochodów netto, uznawanego przez respondentów za bardzo zły, niewystarczający, ledwo wystarczający, dobry lub bardzo dobry, można określić, jaki przeciętnie dochód przypadający na gospodarstwo domowe pozwala prowadzić je na odpowiednim poziomie (tabela 7). Poziom dochodu określony jako „ledwo wystarczający” można uznać za pewną granicę, poniżej której w gospodarstwie domowym pojawiają się problemy z zaspokojeniem.

(8) Barbara Podolec, Agnieszka Wałęga. 32. podstawowych potrzeb4. Najwyższy taki dochód wskazali respondenci, których gospodarstwa są utrzymywane z własności lub wynajmu nieruchomości (średnio 2151,73 zł na gospodarstwo). Tabela 7. Subiektywne postrzeganie sytuacji materialnej w gospodarstwie domowym na podstawie dochodu netto (na gospodarstwo) w 2006 r. Średni poziom dochodu netto (w zł) uznawany za: ledwo niewystarbardzo bardzo zły wystardobry czający dobry czający Własność, wynajem nieruchomości 1167,91 1633,06 2151,73 3701,95 5572,50 Świadczenia dla bezrobotnych 813,16 1115,01 1489,93 2405,87 3513,15 i inne świadczenia społeczne Dary, alimenty i inne przychody 743,92 1008,77 1342,17 2180,41 3209,75 Niezarobkowe źródła ogółem 800,01 1094,36 1460,14 2365,62 3464,72 Źródło utrzymania gospodarstwa domowego. Źródło: obliczenia własne na podstawie indywidualnych danych nieidentyfikowalnych z badania budżetów gospodarstw domowych, udostępnionych przez GUS w Warszawie.. Na zróżnicowanie dochodu i wydatków gospodarstw domowych ma wpływ wiele czynników społeczno-demograficznych. Należą do nich m.in. główne źródło utrzymania i klasa miejscowości (tabela 8). Tabela 8. Średni poziom dochodu rozporządzalnego i wydatków ogółem w gospodarstwach domowych w 2006 r. według klasy miejscowości i źródła utrzymania (w zł na osobę) Wyszczególnienie. Źródło utrzymania gospodarstwa domowego. własność, wynajem nieruchomości świadczenia dla Dochód roz- bezrobotnych i inne porządzalny świadczenia społeczne na osobę dary, alimenty i inne przychody razem. Klasa miejscowości miasto powy- miasto do żej 100 tys. 100 tys. mieszkańców mieszkańców. wieś. Ogółem. 1589,31. 1046,11. 683,36. 1140,76. 491,49. 466,55. 376,06. 440,37. 936,48. 468,16. 355,59. 728,42. 720,16. 475,84. 379,23. 534,64. Na podstawie poziomu dochodu uznanego za ledwo wystarczający wyznacza się w badaniach empirycznych subiektywne granice ubóstwa (por. [Statystyka społeczna 2007, s. 268]). 4.

(9) Sytuacja ekonomiczna gospodarstw domowych…. 33. cd. tabeli 8 Wyszczególnienie. Źródło utrzymania gospodarstwa domowego własność, wynajem nieruchomości. świadczenia dla Wydatki ogó- bezrobotnych i inne łem na osobę świadczenia społeczne dary, alimenty i inne przychody razem. Klasa miejscowości miasto powy- miasto do żej 100 tys. 100 tys. mieszkańców mieszkańców. wieś. Ogółem. 1141,20. 875,71. 681,80. 916,61. 475,28. 453,40. 379,79. 432,53. 996,72. 499,68. 407,44. 779,87. 731,01. 470,04. 389,49. 539,65. Źródło: obliczenia własne na podstawie danych indywidualnych nieidentyfikowalnych z badania budżetów gospodarstw domowych udostępnionych przez GUS w Warszawie.. Najwyższy poziom dochodu rozporządzalnego na osobę odnotowano w gospodarstwach domowych utrzymujących się z własności lub wynajmu nieruchomości. Wyższe niż przeciętne dochody uzyskuje się w gospodarstwach utrzymujących się z darów, alimentów i innych przychodów. Wydatki w tej grupie gospodarstw są wyższe od dochodu przypadającego na osobę (niezależnie od klasy miejscowości, w której znajduje się gospodarstwo domowe), co może świadczyć o finansowaniu konsumpcji z pożyczek i kredytów lub działaniu w szarej strefie. Można również zauważyć, że im większe miasto, tym wyższe są dochody i wydatki. Potwierdzają się więc wyniki przeprowadzonych wcześniej badań dotyczących pozostałych grup gospodarstw domowych [Podolec, Ulman i Wałęga 2008]. Dysproporcje w poziomie dochodów i wydatków w gospodarstwach domowych utrzymujących się ze źródeł niezarobkowych można również zaobserwować, analizując sytuację w gospodarstwach z różnych regionów kraju (tabela 9). W gospodarstwach utrzymujących się ze świadczeń społecznych (tj. zasiłków dla bezrobotnych, zasiłków rodzinnych wraz z dodatkami, świadczeń pieniężnych i niepieniężnych udzielanych na podstawie ustawy o pomocy społecznej, stypendiów) dochody są na zbliżonym poziomie, co wynika z prawnego uregulowania wysokości tego rodzaju świadczeń. W gospodarstwach domowych w centralnej części kraju poziom dochodów i wydatków przypadających na osobę jest najwyższy. W regionie tym obserwuje się znacznie wyższe niż w pozostałych regionach dochody z własności lub wynajmu nieruchomości, a także z darów, alimentów i innych przychodów. Jest to w znacznym stopniu spowodowane tym, że region ten obejmuje Warszawę..

(10) 34. Barbara Podolec, Agnieszka Wałęga. Tabela 9. Średni poziom dochodu rozporządzalnego i wydatków ogółem w gospodarstwach domowych w 2006 r. według regionu i źródła utrzymania (w zł na osobę) Region Źródło utrzymaWyszczepółpołunia gospodarstwa poługólnienie centralny wschodni nocnodniowopółnocny domowego dniowy -zachodni -zachodni własność, wynajem nierucho- 1971,75 1689,59 861,74 836,29 274,09 815,77 mości świadczenia dla Dochód rozporzą- bezrobotnych 460,78 456,54 422,32 424,79 441,75 431,61 dzalny na i inne świadczenia społeczne osobę dary, alimenty 882,10 733,17 687,51 806,34 631,56 621,16 i inne przychody razem 596,33 568,78 505,23 538,41 494,79 488,60 własność, wynajem nierucho- 1462,30 1163,12 660,54 715,38 382,64 819,63 mości świadczenia dla Wydatki bezrobotnych ogółem na i inne świadcze- 452,93 452,65 412,74 409,86 443,56 419,99 osobę nia społeczne dary, alimenty 885,90 828,99 674,66 871,58 738,03 670,45 i inne przychody razem 583,12 590,29 492,30 540,73 527,13 492,74. Ogółem. 1140,76. 440,37 728,42 534,64 916,61. 432,53 779,87 539,65. Źródło: obliczenia własne na podstawie indywidualnych danych nieidentyfikowalnych z badania budżetów gospodarstw domowych, udostępnionych przez GUS w Warszawie.. Interesujące wnioski można wyciągnąć z analizy dochodów i wydatków z uwzględnieniem źródła utrzymania i wieku osoby pełniącej funkcję głowy gospodarstwa domowego (tabela 10). Najniższy poziom dochodu rozporządzalnego i wydatków ogółem charakteryzuje gospodarstwa, w których osoba będąca głową gospodarstwa ma od 35 do 44 lat (niezależnie od źródła utrzymania). Dochód w tej grupie gospodarstw jest wielokrotnie niższy od dochodu np. w gospodarstwach utrzymujących się z własności lub wynajmu nieruchomości, w których osoba pełniąca funkcję głowy gospodarstwa domowego ma powyżej 54 lat. Wyższy niż przeciętny dochód uzyskuje się w gospodarstwach osób młodych (w których osoba będąca głową gospodarstwa ma nie więcej niż 34 lata) utrzymujących się z darów, alimentów i innych przychodów. Jeśli osoba pełniąca funkcję głowy gospodarstwa domowego ma więcej niż 35 lat, dochody i wydatki przypadające na osobę rosną..

(11) Sytuacja ekonomiczna gospodarstw domowych…. 35. Tabela 10. Średni poziom dochodu rozporządzalnego i wydatków ogółem w gospodarstwach domowych w 2006 r. według źródła utrzymania i wieku osoby będącej głową gospodarstwa domowego (w zł na osobę) Wyszczególnienie. Źródło utrzymania gospodarstwa domowego. własność, wynajem nieruchomości Dochód świadczenia dla bezrobotnych rozporzą- i inne świadczenia społeczne dzalny na dary, alimenty i inne osobę przychody razem własność, wynajem nieruchomości Wydatki świadczenia dla bezrobotnych ogółem na i inne świadczenia społeczne osobę dary, alimenty i inne przychody razem. Wiek osoby będącej głową gospodarstwa domowego 55 lat do 34 lat 35–44 lat 45–54 lat i więcej. Ogółem. 679,16. 517,34. 1197,69. 1435,52. 1140,76. 391,52. 339,84. 431,15. 578,24. 440,37. 952,60. 389,34. 490,30. 813,27. 728,42. 712,00. 355,60. 461,60. 618,56. 534,64. 615,16. 557,00. 943,20. 1107,10. 916,61. 415,84. 310,47. 435,11. 550,67. 432,53. 992,27. 448,40. 574,33. 813,55. 779,87. 744,42. 351,98. 473,10. 583,44. 539,65. Źródło: obliczenia własne na podstawie indywidualnych danych nieidentyfikowalnych z badania budżetów gospodarstw domowych, udostępnionych przez GUS w Warszawie.. Cechą, która w znacznym stopniu determinuje poziom dochodu i wydatków, jest poziom wykształcenia osoby będącej głową gospodarstwa domowego (tabela 11). Wraz ze wzrostem poziomu wykształcenia rośnie wysokość dochodu i wydatków ogółem na osobę (podobnie jak w innych grupach społeczno-ekonomicznych gospodarstw domowych [Podolec, Ulman i Wałęga 2008]). Należy jednak zauważyć, że niezależnie od poziomu wykształcenia najwyższy przeciętny dochód na osobę uzyskiwano w gospodarstwach utrzymujących się z własności lub wynajmu nieruchomości, a najwyższe średnie wydatki na osobę odnotowano w wypadku gospodarstw, które utrzymywały się z darów, alimentów lub innych przychodów. Na poziom dochodów i wydatków w gospodarstwach domowych wpływa też biologiczny typ rodziny, z którym jest również związana liczba osób w gospodarstwie domowym (tabela 12)5. Przeciętnie najlepszą kondycją finansową odznaczają W pracy przedstawiono jedynie wybrane biologiczne typy gospodarstw domowych. Zgodnie z klasyfikacją GUS wyróżnia się następujące typy: małżeństwo bez dzieci, małżeństwo z jednym dzieckiem na utrzymaniu, małżeństwo z dwojgiem dzieci na utrzymaniu, małżeństwo z trojgiem dzieci na utrzymaniu, małżeństwo z co najmniej czworgiem dzieci na utrzymaniu, matka z dziećmi na utrzymaniu, ojciec z dziećmi na utrzymaniu, małżeństwo z dziećmi na utrzymaniu i innymi oso5.

(12) Barbara Podolec, Agnieszka Wałęga. 36. się gospodarstwa jednoosobowe i gospodarstwa małżeństw bez dzieci. Najniższy średni poziom dochodu odnotowano w gospodarstwach domowych małżeństw z co najmniej czworgiem dzieci i utrzymujących się ze świadczeń społecznych (273,44 zł), a najwyższy – również w gospodarstwach małżeństw z co najmniej czworgiem dzieci, lecz utrzymujących się z własności lub wynajmu nieruchomości (2309,68 zł)6. Niezależnie od biologicznego typu rodziny wydatki na osobę w gospodarstwach domowych utrzymujących się ze świadczeń społecznych oraz darów, alimentów i innych przychodów są wyższe od uzyskiwanych dochodów. Wraz ze wzrostem liczby osób w gospodarstwie domowym spada wysokość dochodu rozporządzalnego i wydatków ogółem przypadających na osobę. Tabela 11. Średni poziom dochodu rozporządzalnego i wydatków ogółem w gospodarstwach domowych w 2006 r. według źródła utrzymania (w zł na osobę) i poziomu wykształcenia osoby będącej głową gospodarstwa domowego Wyszczególnienie. Źródło utrzymania gospodarstwa domowego. Poziom wykształcenia osoby będącej głową gospodarstwa domowego co najwy- Ogółem zasadnicze wyższe średnie żej gimzawodowe nazjalne. własność, wynajem nierucho1398,72 mości Dochód świadczenia dla bezrobotnych 795,61 rozporzą- i inne świadczenia społeczne dzalny na dary, alimenty i inne przyosobę 1355,77 chody razem 1127,16 własność, wynajem nierucho996,27 mości Wydatki świadczenia dla bezrobotnych 871,53 ogółem na i inne świadczenia społeczne osobę dary, alimenty i inne przy1460,17 chody razem 1155,53. 1266,50. 665,71. 755,85. 1140,76. 563,09. 407,41. 381,40. 440,37. 938,44. 370,84. 458,97. 728,42. 762,94. 402,81. 397,71. 534,64. 966,35. 776,57. 724,54. 916,61. 563,36. 395,62. 367,27. 432,53. 1006,19. 412,35. 459,23. 779,87. 787,85. 402,34. 386,13. 539,65. Źródło: obliczenia własne na podstawie indywidualnych danych nieidentyfikowalnych z badania budżetów gospodarstw domowych, udostępnionych przez GUS w Warszawie.. bami, matka z dziećmi na utrzymaniu i innymi osobami, ojciec z dziećmi na utrzymaniu i innymi osobami, inne osoby z dziećmi na utrzymaniu, gospodarstwa jednoosobowe oraz pozostałe gospodarstwa. 6 Jak wynika z rys. 1, wszystkich gospodarstw domowych utrzymujących się z własności lub wynajmu nieruchomości jest w badanej próbie 1,78%, trudno zatem uogólniać wyniki tej próby na populację..

(13) Sytuacja ekonomiczna gospodarstw domowych…. 37. Tabela 12. Średni poziom dochodu rozporządzalnego i wydatków ogółem w gospodarstwach domowych w 2006 r. według wybranych typów rodzin i źródeł utrzymania (w zł na osobę) Typ biologiczny rodziny Źródło utrzymaWyszczenia gospodarstwa Ogółema gospodarstwa małżeństwo małżeństwo małżeństwo gólnienie z dwójką z co najmniej domowego jednoosobowe bez dzieci dzieci czwórką dzieci własność, wynajem nierucho1140,76 1413,95 2185,6 2309,68 484,83 mości Dochód świadczenia dla rozporzą- bezrobotnych 440,37 692,33 656,57 290,83 273,44 dzalny na i inne świadczenia społeczne osobę dary, alimenty 728,42 1124,39 946,69 248,02 292,09 i inne przychody razem własność, wynajem nieruchomości świadczenia dla Wydatki bezrobotnych ogółem i inne świadczena osobę nia społeczne dary, alimenty i inne przychody razem. 534,64. 963,67. 724,39. 356,4. 278,41. 916,61. 1153,11. 1072,03. 1603,21. 466,72. 432,53. 778,69. 660,66. 320,59. 238,67. 779,87. 1223,53. 1019,63. 437,88. 360,19. 539,65. 1051,68. 728,86. 390,5. 253,09. Dotyczy ogółu gospodarstw domowych utrzymujących się ze źródeł niezarobkowych. Źródło: obliczenia własne na podstawie indywidualnych danych nieidentyfikowalnych z badania budżetów gospodarstw domowych, udostępnionych przez GUS w Warszawie.. a. Tabela 13. Wydatki w gospodarstwach domowych utrzymujących się ze źródeł niezarobkowych w 2006 r. według rodzaju wydatków i źródła utrzymania (w zł na osobę) Źródło utrzymania gospodarstwa domowego świadczenia własność, dla bezrobot- dary, alimenty Wyszczególnienie wynajem nie- nych i inne i inne przyogółem ruchomości świadczenia chody społeczne Wydatki ogółem 916,61 432,53 779,87 539,65 Żywność i napoje bezalkoholowe 223,15 154,32 180,96 163,12 Napoje alkoholowe, wyroby tyto23,97 14,69 25,16 17,82 niowe i narkotyki.

(14) Barbara Podolec, Agnieszka Wałęga. 38. cd. tabeli 13. Wyszczególnienie. Odzież i obuwie Utrzymanie mieszkania lub domu i nośniki energii Wyposażenie mieszkania i prowadzenie gospodarstwa domowego Zdrowie Transport Łączność Rekreacja i kultura Edukacja Restauracje i hotele Pozostałe wydatki na towary i usługi Inne wydatki. Źródło utrzymania gospodarstwa domowego świadczenia własność, dla bezrobot- dary, alimenty wynajem nie- nych i inne i inne przyogółem ruchomości świadczenia chody społeczne 28,24 17,40 54,42 28,07 211,04. 98,16. 181,09. 123,69. 15,77. 18,84. 32,28. 22,59. 34,95 54,00 44,00 78,31 17,05 8,33. 17,15 22,29 19,70 22,21 3,07 11,73. 22,51 54,49 40,50 72,80 19,63 38,84. 18,99 31,98 26,03 37,55 8,01 19,34. 47,72. 22,40. 39,82. 27,79. 130,08. 10,57. 17,38. 14,67. Źródło: obliczenia własne na podstawie indywidualnych danych nieidentyfikowalnych z badania budżetów gospodarstw domowych, udostępnionych przez GUS w Warszawie.. Uszczegółowieniem przedstawionych badań dotyczących wydatków przypadających na osobę w gospodarstwach domowych utrzymujących się ze źródeł niezarobkowych jest analiza wydatków na poszczególne dobra i usługi (tabela 13). W opisywanej grupie gospodarstw najwięcej nominalnie wydaje się na żywność i napoje bezalkoholowe (163,12 zł na osobę) oraz utrzymanie mieszkania lub domu i nośniki energii (123,69 zł na osobę). Najniższy poziom wydatków na osobę (poza wydatkami na wyposażenie mieszkania oraz restauracje i hotele) chrakteryzuje gospodarstwa domowe utrzymujące się ze świadczeń dla bezrobotnych i innych świadczeń społecznych. Poszczególne rodzaje wydatków w tych gospodarstwach są niższe niż przeciętne w gospodarstwach utrzymujących się ze źródeł niezarobkowych (tabela 14). W gospodarstwach domowych utrzymujących się z własności lub wynajmu nieruchomości wydaje się ponad dwukrotnie więcej na edukację niż przeciętnie (wydatki te są jeszcze większe w gospodarstwach utrzymujących się z darów, alimentów i innych przychodów). Podobnie jest z wydatkami na rekreację i kulturę. Mniej niż przeciętnie wydaje się w tej grupie gospodarstw na wyposażenie mieszkania oraz restauracje i hotele (wydatki tego rodzaju są najwyższe w gospodarstwach utrzymujących się z darów, alimentów i innych przychodów)..

(15) Sytuacja ekonomiczna gospodarstw domowych…. 39. Tabela 14. Relacja przeciętnych miesięcznych wydatków według źródła utrzymania do przeciętnych miesięcznych wydatków w gospodarstwach domowych utrzymujących się ze źródeł niezarobkowych ogółem (w %). Wyszczególnienie Wydatki ogółem Żywność i napoje bezalkoholowe Napoje alkoholowe, wyroby tytoniowe i narkotyki Odzież i obuwie Utrzymanie mieszkania lub domu i nośniki energii Wyposażenie mieszkania i prowadzenie gospodarstwa domowego Zdrowie Transport Łączność Rekreacja i kultura Edukacja Restauracje i hotele Pozostałe wydatki na towary i usługi Inne wydatki. Źródło utrzymania gospodarstwa domowego świadczenia dla własność, wynajem bezrobotnych i inne dary, alimenty nieruchomości świadczenia spo- i inne przychody łeczne 169,85 80,15 144,51 136,80 94,61 110,94 134,51. 82,44. 141,19. 100,61. 61,99. 193,87. 170,62. 79,36. 146,41. 69,81. 83,40. 142,90. 184,04 168,86 169,04 208,55 212,86 43,07. 90,31 69,70 75,68 59,15 38,33 60,65. 118,54 170,39 155,59 193,87 245,07 200,83. 171,72. 80,60. 143,29. 886,71. 72,05. 118,47. Źródło: obliczenia własne na podstawie indywidualnych danych nieidentyfikowalnych z badania budżetów gospodarstw domowych, udostępnionych przez GUS w Warszawie.. W celu scharakteryzowania różnic pomiędzy wzorcami konsumpcji w gospodarstwach utrzymujących się z wyróżnionych rodzajów źródeł niezarobkowych poddano analizie struktury ponoszonych w nich wydatków (tabela 15). Udział wydatków związanych z zaspokojeniem podstawowych potrzeb (na żywność i utrzymanie mieszkania) w ogólnej sumie wydatków jest najwyższy w gospodarstwach osób utrzymujących się ze świadczeń społecznych (w tym świadczeń dla bezrobotnych) i wynosi 58% ogółu wydatków. Najniższy udział tego rodzaju wydatków w wydatkach ogółem odnotowano w gospodarstwach utrzymujących się z darów, alimentów i innych przychodów (ponad 46%)7. Zgodnie z terminologią GUS niepieniężne dary otrzymane od członków innych gospodarstw domowych są zaliczane do pozostałych dochodów. 7.

(16) Barbara Podolec, Agnieszka Wałęga. 40. Tabela 15. Struktura wydatków w gospodarstwach domowych utrzymujących się ze źródeł niezarobkowych w 2006 r. według źródła utrzymania (w %) Źródło utrzymania gospodarstwa domowego Wyszczególnienie. Żywność i napoje bezalkoholowe. Napoje alkoholowe, wyroby tytoniowe i narkotyki Odzież i obuwie. Utrzymanie mieszkania lub domu i nośniki energii. Wyposażenie mieszkania i prowadzenie gospodarstwa domowego Zdrowie. Transport Łączność. świadczenia własność, dla bezrobot- dary, alimenty wynajem nie- nych i inne i inne przyruchomości świadczenia chody społeczne 24,35. 35,68. 23,20. 30,23. 2,62. 3,40. 3,23. 3,30. 3,08. 4,02. 6,98. 5,20. 23,02. 22,70. 23,22. 22,92. 1,72. 4,35. 4,14. 4,19. 3,81. 3,97. 2,89. 4,80. 4,55. 5,89. 5,15. 5,19. 8,54. Restauracje i hotele. 0,91. 2,71. 0,71. 2,52. 5,21 14,19. Pozostałe wydatki na towary i usługi Inne wydatki Razem. 1,86. 100,00. 5,14. 6,99. Rekreacja i kultura Edukacja. Ogółem. 3,52. 5,93. 4,82. 9,33. 6,96. 4,98. 3,58. 5,18. 5,11. 5,15. 2,44. 2,23. 2,72. 100,00. 100,00. 1,48. 100,00. Źródło: obliczenia własne na podstawie indywidualnych danych nieidentyfikowalnych z badania budżetów gospodarstw domowych, udostępnionych przez GUS w Warszawie.. W gospodarstwach utrzymujących się ze świadczeń społecznych najwięcej procentowo (spośród porównywanych grup gospodarstw) wydaje się na napoje alkoholowe, wyroby tytoniowe i narkotyki, wyposażenie mieszkania oraz zdrowie. Udział pozostałych wydatków (m.in. na odzież i obuwie, transport, łączność, rekreację i kulturę oraz restauracje i hotele), w tym także na towary i usługi zaliczane do dóbr wyższego rzędu, jest najwyższy w gospodarstwach osób utrzymujących się z darów, alimentów i innych przychodów. W wypadku gospodarstw domowych utrzymujących się z własności lub wynajmu nieruchomości na uwagę zasługuje również wysoki udział innych wydatków w wydatkach ogółem (ponad 14%)..

(17) Sytuacja ekonomiczna gospodarstw domowych…. 41. 3. Modele regresyjne wydatków w gospodarstwach domowych W celu określenia wpływu różnych czynników na poziom wybranych grup wydatków przypadających na osobę w gospodarstwach domowych utrzymujących się ze źródeł niezarobkowych posłużono się modelowaniem regresyjnym. Zmienną objaśnianą w poszczególnych modelach są wydatki ponoszone na zakup określonych dóbr i usług konsumpcyjnych. Do zbioru potencjalnych zmiennych objaśniających należą: – dochód na osobę w gospodarstwie domowym, – liczba osób w gospodarstwie domowym, – wiek osoby będącej głową gospodarstwa domowego (w latach), – klasa miejscowości, w której znajduje się gospodarstwo domowe (wyróżniono cztery klasy: wieś, miasta do 100 tys. mieszkańców, miasta od 100 tys. do 500 tys. mieszkańców oraz miasta powyżej 500 tys. mieszkańców i utworzono cztery zmienne zero-jedynkowe, przyjmując za grupę odniesienia gospodarstwa domowe na wsi), – wykształcenie osoby pełniącej funkcję głowy gospodarstwa domowego (wyróżniono cztery poziomy wykształcenia: co najwyżej gimnazjalne, zasadnicze zawodowe, średnie oraz wyższe i utworzono cztery zmienne zero-jedynkowe, przyjmując, że grupę odniesienia będą stanowić gospodarstwa domowe, w których osoba będąca głową gospodarstwa posiada wykształcenie co najwyżej gimnazjalne), – źródło utrzymania gospodarstwa domowego (wyróżniono trzy grupy gospodarstw domowych: gospodarstwa utrzymujące się z własności lub wynajmu nieruchomości, gospodarstwa utrzymujące się z darów, alimentów i innych przychodów oraz gospodarstwa utrzymujące się ze świadczeń dla bezrobotnych i innych świadczeń społecznych – gospodarstwa te stanowią grupę odniesienia). Spośród proponowanych postaci analitycznych modeli wydatków najlepszy – w sensie statystycznym – okazał się model potęgowo-wykładniczy. Do poszczególnych modeli zostały wprowadzone metodą regresji krokowej odpowiednie zbiory zmiennych objaśniających8. W gospodarstwach domowych utrzymujących się ze źródeł niezarobkowych najwięcej wydaje się na żywność i napoje bezalkoholowe oraz utrzymanie mieszkania (największy udział w wydatkach ogółem). Tabela 16 zawiera wyniki oszacowania parametrów potęgowo-wykładniczego modelu wydatków na żywność, który najlepiej pod względem kryteriów statystycznych opisuje badane związki. 8 W tabelach 16 i 17 zmienne objaśniające zostały ułożone według malejącej (co do modułu) wartości oceny parametru dla zmiennej standaryzowanej (alfa). Im wyższa co do modułu jest wartość współczynnika alfa, tym większy jest wpływ odpowiedniej zmiennej na kształtowanie się zmiennej objaśnianej..

(18) Barbara Podolec, Agnieszka Wałęga. 42. W modelu tym statystycznie istotne okazały się zmienne: dochód, wielkość gospodarstwa domowego, miejsce zamieszkania, wiek i poziom wykształcenia osoby będącej głową gospodarstwa oraz dary, alimenty i inne przychody. Jeżeli w gospodarstwach utrzymujących się ze źródeł niezarobkowych dochód rozporządzalny na osobę wzrośnie o 1%, to wydatki na żywność na osobę wzrosną przeciętnie o 0,22% przy założeniu, że pozostałe zmienne pozostaną na stałym poziomie. Tabela 16. Oceny parametrów potęgowo-wykładniczego modelu wydatków na żywność przypadających na osobę w gospodarstwach domowych utrzymujących się ze źródeł niezarobkowych. –. Błąd standardowy –. t. p-value. 3,0688. Błąd standardowy 0,0072. 428,3680. 0,0000. –0,3504. 0,0011. –0,2759. 0,0008. –325,5940. 0,0000. 0,3253. 0,0011. 0,2244. 0,0008. 298,2000. 0,0000. 0,1685. 0,0010. 0,2449. 0,0014. 171,1800. 0,0000. –0,1207. 0,0011. –0,1710. 0,0016. –105,7400. 0,0000. –0,0878. 0,0011. –0,0897. 0,0011. –80,9060. 0,0000. –0,0833. 0,0011. –0,0966. 0,0013. –75,2990. 0,0000. 0,0689 0,0686. 0,0010 0,0012. 0,1656 0,0738. 0,0024 0,0013. 68,5570 56,3570. 0,0000 0,0000. 0,0170. 0,0009. 0,0205. 0,0011. 18,3710. 0,0000. 0,0090 0,0011 0,0089 2 R = 0,5879; R = 0,3457. 0,0011. 8,1530. 0,0000. Wyszczególnienie. Alfa. Wyraz wolny Ln liczby osób w gospodarstwie domowym Ln dochodu na osobę Ln wieku osoby będącej głową gospodarstwa domowego Miasto powyżej 500 tys. mieszkańców Miasto poniżej 100 tys. mieszkańców Miasto 100–500 tys. mieszkańców Wykształcenie wyższe Wykształcenie średnie Dary, alimenty i inne przychody Wykształcenie zawodowe. A. Źródło: obliczenia własne na podstawie indywidualnych danych nieidentyfikowalnych z badania budżetów gospodarstw domowych, udostępnionych przez GUS w Warszawie.. W tabeli 17 zaprezentowano wyniki estymacji parametrów modelu potęgowo-wykładniczego wydatków na utrzymanie mieszkania. Współczynnik determinacji w tym modelu wynosi 43%. Jeżeli w gospodarstwach utrzymujących się ze źródeł niezarobkowych dochód rozporządzalny przypadający na osobę wzrośnie o 1%, to wydatki na utrzymanie mieszkania w przeliczeniu na osobę wzrosną przeciętnie o 0,42% przy założeniu, że pozostałe zmienne pozostaną na stałym poziomie. Im większe jest miasto, tym wydatki na utrzymanie mieszkania są wyższe..

(19) Sytuacja ekonomiczna gospodarstw domowych…. 43. W gospodarstwach domowych utrzymujących się z własności lub wynajmu nieruchomości wydatki na utrzymanie mieszkania przypadające na osobę są niższe średnio o 1,73% w porównaniu z gospodarstwami utrzymującymi się ze świadczeń społecznych (ceteris paribus)9. Tabela 17. Oceny parametrów potęgowo-wykładniczego modelu wydatków na utrzymanie mieszkania przypadających na osobę w gospodarstwach domowych utrzymujących się ze źródeł niezarobkowych Wyszczególnienie Wyraz wolny. Ln dochodu na osobę. Ln liczby osób w gospodarstwie domowym Miasto 100–500 tys. mieszkańców. Miasto powyżej 500 tys. mieszkańców Miasto poniżej 100 tys. mieszkańców. –. 0,4192. 0,0015. 280,0334. 0,0000. –0,2894. 0,001. –0,4695. 0,0017. –280,7885. 0,0000. 0,1963. 0,0011. 0,4699. 0,0025. 185,3308. 0,0000. 0,1899. 0,0011. 0,5533. 0,0032. 173,1279. 0,0000. 0,1708. 0,001. 0,3572. 0,0022. 164,3557. 0,0000. 0,2591. 0,0026. 101,0809 19,6221. 0,0012. 0,0188. 0,0011. 0,001. 0,0509. 0,0021. 0,0955. 0,0049. 0,0163. 0,0009. 0,0488. –0,0024. 0,0009. –0,0175. 129,9434. p-value. 1,8309. 0,0252. 0,0141. t. –. Wykształcenie wyższe. Własność, wynajem nieruchomości. Błąd standardowy. 0,001. 0,1177. Ln wieku osoby będącej głową gospodarstwa domowego. A. 0,2926. Wykształcenie średnie. Wykształcenie zawodowe. Błąd standardowy. Alfa. 0,0000. 0,0000. 23,812. 0,0000. 0,0028. 17,3551. 0,0000. 0,0064. –2,7167. 0,0066. 0,0000. R = 0,6555; R2 = 0,4297. Źródło: obliczenia własne na podstawie indywidualnych danych nieidentyfikowalnych z badania budżetów gospodarstw domowych, udostępnionych przez GUS w Warszawie.. W tabeli 18 zestawiono wyłącznie wartości ocen (A) parametrów stojących przy zmiennych objaśniających w modelach wybranych grup wydatków. Wszystkie zaproponowane zmienne (niezależnie od rodzaju wydatków) okazały się statystycznie istotne. Na podstawie wyników zawartych w tej tabeli można stwierdzić, że im osoba będąca głową gospodarstwa domowego jest lepiej wykształcona, tym wyższe są wydatki – w porównaniu do gospodarstw, w których osoba pełniąca Ujemny znak tego parametru może wskazywać na niższe wydatki mieszkaniowe w gospodarstwach domowych osób posiadających własne mieszkania. 9.

(20) Barbara Podolec, Agnieszka Wałęga. 44. funkcję głowy gospodarstwa ma wykształcenie co najwyżej gimnazjalne (ceteris paribus). Tabela 18. Wartości ocen parametrów potęgowo-wykładniczych modeli wybranych grup wydatków w gospodarstwach domowych utrzymujących się ze źródeł niezarobkowych. Wyszczególnienie Wyraz wolny Ln dochodu na osobę Ln liczby osób w gospodarstwie domowym Ln wieku osoby będącej głową gospodarstwa domowego Miasto poniżej 100 tys. mieszkańców Miasto 100–500 tys. mieszkańców Miasto powyżej 500 tys. mieszkańców Wykształcenie zawodowe Wykształcenie średnie Wykształcenie wyższe Własność, wynajem nieruchomości Dary, alimenty R2. Rodzaj wydatków wypoodzież sażenie rekreacja zdrowie transport łączność edukacja i obuwie mieszi kultura kania 4,0062 –1,1793 –1,4091 1,5682 0,4349 –1,9531 2,0784 0,4436 0,5123 0,4684 0,4635 0,2953 0,7840 0,5165 –0,3981 –0,1823 –0,6368 –0,3486 –0,6421 –0,9270. 0,1383. 0,4972 –0,3039. –0,1111. –1,0910. 0,2977 –0,1596 –0,3050. –0,1655 –0,1086 –0,0426 –0,6719. 0,1127. 0,2128 –0,3142. –0,0411 –0,1043. 0,0606 –0,6218. 0,2228. 0,3823 –0,1571. –0,1782 –0,3083. 0,0995 –0,3535. 0,2998. 0,5262 –0,4559. 0,2193 0,4411 0,5476. 0,2425 –0,2704 0,6449 0,6108 1,0956 0,8883. 0,0736 –0,0116 0,0390 0,0649 0,0338 –0,0532 0,3939 0,5210 0,2550 –. –0,4023. 0,0961. –0,0220 0,187. – 0,104. – 0,211. 0,3233 0,8961 1,1633 – 0,0676 0,303. 0,2395. –. – 0,435. –0,0405 0,320. – 0,4048 0,406. Źródło: obliczenia własne na podstawie danych indywidualnych nieidentyfikowalnych z badania budżetów gospodarstw domowych, udostępnionych przez GUS w Warszawie.. Wraz z wiekiem osoby będącej głową gospodarstwa rosną wydatki na wyposażenie mieszkania, zdrowie i łączność. Na uwagę zasługuje pojawienie się w modelach zmiennych własność, wynajem nieruchomości i dary, alimenty (w modelach występuje zawsze tylko jedna z tych zmiennych), co oznacza, że wymienione źródła utrzymania w statystycznie istotny sposób wpływają na poziom wydatków. Największą elastycznością odznaczają się wydatki na rekreację i kulturę, edukację i wyposażenie mieszkania. Wzrost dochodu o 1% powoduje najmniejszy przyrost wydatków na łączność: 0,295% (ceteris paribus)..

(21) Sytuacja ekonomiczna gospodarstw domowych…. 45. 4. Zakończenie Wyniki uzyskane z przeprowadzonych badań pozwalają na sformułowanie odpowiedzi na postawione we wstępie pytania. Potwierdzony został wpływ indywidualnych cech gospodarstw na kształtowanie się dochodu rozporządzalnego i wydatków. W badanej grupie gospodarstw występuje znaczne zróżnicowanie dochodu i wydatków ze względu na główne źródło utrzymania. Wśród dodatkowych źródeł dochodów w gospodarstwach domowych utrzymujących się ze źródeł niezarobkowych można wymienić dochody z pracy najemnej oraz z pracy na własny rachunek. Na podstawie przeprowadzonych badań można stwierdzić, że gospodarstwa domowe, w których głównym źródłem utrzymania są źródła niezarobkowe (inne niż emerytura lub renta), nie są grupą homogeniczną pod względem dochodu. Do grupy tej należą zarówno gospodarstwa o dochodach na osobę znacznie wyższych niż przeciętne dla ogółu gospodarstw (np. gospodarstwa utrzymujące się z własności lub wynajmu nieruchomości), jak również dużo niższych (np. gospodarstwa utrzymujące się z innych świadczeń społecznych lub innych przychodów). Wyraźnie wyższy od przeciętnego poziom dochodu i wydatków na osobę odnotowano również w gospodarstwach, w których osoba będąca głową gospodarstwa ma wykształcenie wyższe. Gospodarstwa domowe utrzymujące się ze źródeł niezarobkowych charakteryzują się najniższym średnim poziomem dochodu rozporządzalnego spośród wszystkich społeczno-ekonomicznych grup gospodarstw domowych i jednoczesnym wysokim poziomem dyspersji. Wydatki konsumpcyjne, opisane modelami regresyjnymi, kształtują się podobnie – pod względem wpływu cech społeczno-ekonomicznych – jak w pozostałych grupach gospodarstw domowych. W gospodarstwach tych najsilniej na poszczególne wydatki wpływają wysokość dochodu oraz wielkość gospodarstwa domowego. Statystycznie istotny jest także wpływ wykształcenia osoby będącej głową rodziny oraz miejsce zamieszkania. Literatura Kurowski P. [2002], Koszyki minimum socjalnego i minimum egzystencji – dotychczasowe podejście [w:] Kategorie i instrumenty interwencji państwa w sytuacji ubóstwa. (Czym jest minimum socjalne?), Konferencja 10.12.2002, Biuro Studiów i Ekspertyz Sejmu RP, Warszawa. Ludność i gospodarstwa domowe. Stan i struktura społeczno-ekonomiczna 2002 [2003] [w:] Narodowy spis powszechny ludności i mieszkań. Powszechny spis rolny, GUS, Warszawa. Podolec B. [2000], Analiza kształtowania się dochodów i wydatków ludności w okresie transformacji gospodarczej, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa–Kraków..

(22) 46. Barbara Podolec, Agnieszka Wałęga. Podolec B., Ulman P., Wałęga A. [2008], Aktywność ekonomiczna a sytuacja materialna gospodarstw domowych, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie, Kraków. Statystyka społeczna [2007], red. T. Panek, PWE, Warszawa. Zasady metodyczne statystyki rynku pracy i wynagrodzeń [2008], GUS, Warszawa. The Economic Situation of Households Living on Unearned Sources of Income Households living on unearned sources of income comprise a specific group of households whose main or predominant source of income is from unearned income other than a retirement or other pension. This is not a homogenous group as it may include households with per capita income that is considerably higher than the average for all households (ie. those that support themselves through their property or by renting out real estate) as well as households with well below-average income (ie. those who live on welfare benefits or other forms of income). The aim of the article is to identify the basic and additional sources of income and to assess the influence of socio-economic and demographic characteristics on the shape of income and expenditure of this group of households. The analysis uses numerical data from research on household budgets conducted by the Central Statistical Office (GUS) in 2006..

(23)