Social Mobilizations, Revolutions and Counter-revolutions in the Web 3.0 Environment

(1)

Mobilizacje społeczne, rewolucje i kontrrewolucje

w ´srodowisku Web 3.0

Kamil Filipek

Katolicki Uniwersytet Lubelski

Innowacje technologiczne w obszarze społecznej komunikacji okre´slaj ˛a kształt wielu procesów politycznych, gospodarczych, kulturowych, militarnych itd. Losy wielu jednostek, grup, a nawet całych społecze´nstw zale˙z ˛a od tempa, poziomu, cz˛estotliwo´sci oraz umiej˛etno´sci adaptacji ci ˛agle zmieniaj ˛acych si˛e technologii informacyjno-komunikacyjnych (ICT). Post˛ep w obszarze ICT stał si˛e wa˙znym impulsem współczesnych mobilizacji społecznych, rewolt, rewolucji oraz konfliktów domowych i mi˛edzynarodowych. Celem ni-niejszego artykułu jest ukazanie zło˙zonych zale˙zno´sci wyst˛epuj ˛acych mi˛edzy ewolucj ˛a technologiczn ˛a w obszarze ICT, a gotowo´sci ˛a jednostek i zbiorowo´sci społecznych do oddolnego mobilizowania si˛e i orga-nizowania. Chodzi o identyfikacj˛e procesów społeczno-technologicznych okre´slaj ˛acych kształt Internetu 3.0 (Web 3.0), a nast˛epnie powi ˛azanie tych procesów ze współczesnymi rewolucjami i kontrrewolucjami zachodz ˛acymi w przestrzeni wirtualnej oraz rzeczywistej.

Słowa kluczowe:mobilizacja społeczna, rewolucja twitterowa, Web 3.0, kontrrewolucja internetowa.

P

ost ˛ep technologiczny w obszarze komunikacji sprawia, ˙ze ´swiat współczesny staje si ˛e mniejszy i

bli ˙zszy, a tak ˙ze bardziej zło ˙zony, niezrozumiały. Globalizacja komunikacji prowadzi jednak do wielu sprzeczno´sci. Powszechnej dost ˛epno´sci i nadobfito´sci danych (ang. victory of abundancy) (Kapu´sci´nski 2008: 19-20) towarzyszy zanik umiej ˛etno´sci ich selekcji, atrofia krytycyzmu, odrzucenie podstawowych zale ˙z-no´sci przyczynowo-skutkowych. Wielowymiarowa logika post ˛epu technologicznego nie wyklucza jednak mobilizacji społecznej zachodz ˛acej w skali lokalnej, regionalnej oraz globalnej. Informacja udost ˛epniona w odpowiedniej formie, czasie i miejscu staje si ˛e skutecznym narz ˛edziem kształtowania ´swiadomo´sci zbiorowej, impulsem nakłaniaj ˛acym do działania zarówno jednostki, jak i zbiorowo´sci społeczne.

Potencjał rewolucyjny informacji wyzwolił nowe technologie informacyjno-komunikacyjne (ICT), w literaturze przedmiotu okre´slane jako technologie wyzwolenia (Diamond 2010: 70-71). Post ˛ep w obszarze ICT stał si ˛e wa ˙znym impulsem współczesnych mobilizacji społecznych, rewolt, rewolucji oraz konfliktów krajowych i mi ˛edzynarodowych. Celem niniejszej pracy jest ukazanie zło ˙zonych zale ˙zno´sci wyst ˛epuj ˛acych mi ˛edzy ewolucj ˛a technologiczn ˛a w obszarze ICT a gotowo´sci ˛a jednostek i zbiorowo´sci społecznych do oddolnego mobilizowania si ˛e i organizowania. Losy wielu społecze ństw zostały bowiem podporz ˛adkowane nieko ńcz ˛acym si ˛e zmianom technologicznym, nad którymi staraj ˛a si ˛e zapanować członkowie nowych, cz ˛esto antysystemowych ruchów społecznych oraz przedstawiciele ´swiata polityki i biznesu, którzy nowe technologie ICT traktuj ˛a jako szans ˛e i zagro ˙zenie.

Informacja, interpretacja i mobilizacja społeczna

Informacja, oferuj ˛ac pewn ˛a okre´slon ˛a struktur ˛e rzeczywisto´sci, mo ˙ze by´c spójna z obrazem ´swiata wytworzo-nym w naszych umysłach lub mo ˙ze do tego obrazu zupełnie nie przystawa´c. W sytuacji pierwszej dochodzi zazwyczaj do zdefiniowanej na gruncie socjologii fenomenologicznej internalizacji tre´sci, tj. przyjmowania za własne narzucanych z zewn ˛atrz warto´sci, pogl ˛adów, postaw itd. (Wallis, Poulton 2001: 1-14). W sytuacji http://kontekstyspoleczne.umcs.lublin.pl

(2)

drugiej mamy do czynienia z negacj ˛a, w efekcie za´s odrzuceniem tre´sci płyn ˛acych ze ´zródeł zewn ˛etrznych. Rzeczywisto´sć nie jest jednak dychotomiczna, czarno-biała. W obrazie otaczaj ˛acego nas ´swiata, oprócz bieli i czerni, odnajdziemy niezliczone odcienie szaro´sci. Informacja, wykraczaj ˛aca poza dychotomiczny podział na biel i czer ń, mo ˙ze wi ˛ec cz ˛e´sciowo potwierdzać lub podwa ˙zać konstrukcje logiczne, które wy-twarzamy w naszych umysłach. Je´sli taka informacja oferuje nam jak ˛a´s warto´sć, tj. koreluje z naszymi zainteresowaniami, pogl ˛adami, systemem warto´sci, mechanizmy internalizacji oraz negacji nie zadziałaj ˛a wówczas automatycznie. B ˛edziemy mieli do czynienia z jedn ˛a z trzech reakcji: a) refleksyjnym odrzuceniem pozyskanych informacji, b) korekt ˛a obrazu ´swiata, który wytwarzamy w naszych umysłach, c) całkowitym odrzuceniem konstrukcji logicznych (składaj ˛acych si ˛e na nasz obraz ´swiata), które stanowi ˛a punkt wyj´scia naszego my´slenia i działania.

Refleksyjne odrzucenie pozyskanych informacji. W odró ˙znieniu od bezrefleksyjnego, automatycznego odrzu-cenia informacji płyn ˛acych z zewn ˛atrz, refleksyjna negacja poprzedzona zostaje mniej lub bardziej logiczn ˛a analiz ˛a spójno´sci informacji zewn ˛etrznych z obrazem ´swiata, który przechowujmy w naszych umysłach. Zilustrujmy to prostym przykładem. Dla obywatela, który od zawsze głosuje na parti ˛e X, szcz ˛atkowe donie-sienia medialne na temat afer korupcyjnych, w których uczestnicz ˛a politycy zwykle przez niego wybierani, mog ˛a wydawa´c si ˛e mało przekonywuj ˛ace, „wyssane z palca”. Wygodniejsze, tj. pozbawione wi ˛ekszego wysiłku intelektualnego, jest odrzucenie informacji, które bezpo´srednio uderzaj ˛a w system warto´sci oraz przekona ´n tworzony przez niego przez lata. Reakcje refleksyjnego odrzucenia wzmacniaj ˛a media, z którymi uto ˙zsamia si ˛e obywatel głosuj ˛acy na parti ˛e X. Struktura kapitału oraz zaanga ˙zowanie polityczne mediów w Polsce i na ´swiecie decyduj ˛a o tym, ˙ze informacja docieraj ˛aca do odbiorców jest zawsze zniekształcona, ubarwiona, okrojona lub ukazana w okre´slonym kontek´scie.

Korekta obrazu ´swiata. Zdarza si ˛e, ˙ze informacja jest sprzeczna z pewnym zało ˙zonym obrazem ´swiata, a jej charakter symboliczny, logiczny, emocjonalny lub/i poznawczy jest na tyle absorbuj ˛acy, ˙ze jednostka nie potrafi automatycznie lub refleksyjnie wymazać jej ze ´swiadomo´sci lub pod´swiadomo´sci (por. Freud 1975: 92-98). Wzrasta poziom napi ˛ecia wewn ˛etrznego, uruchomione zostaj ˛a pewne mechanizmy interpretacyjne i mo ˙ze doj´sć do redefinicji elementów (czasami filarów) rzeczywisto´sci odtwarzanej w umy´sle jednostki. Zasadnicza konstrukcja ´swiata nie ulega jednak przewarto´sciowaniu. Wymienione zostaj ˛a jedynie cz ˛e´sci, które w ´swietle nowej informacji nie pasuj ˛a do subiektywnie zło ˙zonej cało´sci. Tak oto zagorzały zwolennik kary ´smierci, wra ˙zliwy wszak ˙ze na przejawy cierpienia ludzkiego, pod wpływem doniesie ń medialnych na temat bólu wywołanego metod ˛a pozbawienia ˙zycia przez powieszenie, odrzuca ten niehumanitarny sposób wymierzania kary. Nie wyrzeka si ˛e jednak kary ´smierci. Pozostaje jej zwolennikiem, choć dokonuje korekty niektórych przekona ń, z którymi si ˛e identyfikował wcze´sniej. Reakcja korekty obrazu ´swiata charakteryzuje osoby, które do pewnego stopnia otwarte s ˛a na fakty oraz wiedz ˛e płyn ˛ac ˛a ze ´srodowiska zewn ˛etrznego.

Całkowite odrzucenie wcze´sniejszego obrazu ´swiata. Informacja płyn ˛aca ze ´srodowiska zewn ˛etrznego wyzwala zazwyczaj pewn ˛a dawk ˛e emocji u odbiorcy. Je´sli jest jednak wystarczaj ˛aco absorbuj ˛aca w sferze logicznej lub/i poznawczej, potrafi pobudzić procesy kojarzenia i wnioskowania stanowi ˛ace punkt wyj´scia mecha-nizmu całkowitego odrzucenia wcze´sniejszego obrazu ´swiata. Zwolennik liberalnych rozwi ˛aza ń w sferze społecznej i gospodarczej, dla którego wolno´sć jednostki jest warto´sci ˛a nadrz ˛edn ˛a, mo ˙ze zacz ˛ać w ˛atpić w teoretyczne zało ˙zenia oraz praktyczne formy realizacji filozofii liberalnej pod wpływem chaosu wywołanego globalnym kryzysem finansowym. Okazuje si ˛e bowiem, ˙ze wolno´sć b ˛ed ˛aca modum operandi rynków finanso-wych nierzadko prowadzi do dowolno´sci, nadu ˙zyć, w efekcie za´s do kryzysów społeczno-gospodarczych. Indywidualne problemy (np. trudno´sci zwi ˛azane z zaci ˛agni ˛eciem lub spłat ˛a kredytu hipotecznego) mog ˛a skłonić jednostk ˛e do pogł ˛ebionej refleksji nad filozofi ˛a, która stanowi punkt wyj´scia interpretacji wielu zdarze ń politycznych, gospodarczych i społeczno-kulturowych. Autonomia rynków zaczyna być postrzegana jako zagro ˙zenie, czynnik kryzysogenny. Taka interpretacja jest sprzeczna z zało ˙zeniami filozofii liberalnej, dlatego jednostka mo ˙ze zdecydować si ˛e na to, by całkowicie odrzucić ´swiatopogl ˛ad liberalny. Warto podkre-´slić, ˙ze nagłej, kompleksowej zmianie postaw, pogl ˛adów towarzyszyć mog ˛a silne emocje, stanowi ˛ace punkt wyj´scia dla działa ń radykalnych.

Reakcja druga oraz trzecia mog ˛a prowadzi´c do stanu „wrzenia”, który w literaturze przedmiotu okre-´slany jest jako „sytuacja rewolucyjna” (Sztompka 2002: 543). Je ˙zeli proces cz ˛e´sciowego zanegowania lub całkowitego odrzucenia obrazu ´swiata, który stworzyli´smy na bazie wcze´sniejszych do´swiadcze ´n, wykracza poza sfer ˛e prywatn ˛a, bunt wywołany pojawieniem si ˛e wa ˙znych informacji zostaje skierowany na zewn ˛atrz,

(3)

mo ˙ze doj´sć do kumulacji nastrojów negatywnych, wzrostu niezadowolenia, protestu i zorganizowanych wyst ˛apie ń społecznych. Kształtuj ˛a si ˛e w ten sposób ramy dla kolejnego stadium rewolucji, tzw. „mobi-lizacji rewolucyjnej” (Tam ˙ze: 544). Badacze rewolucji przestrzegaj ˛a jednak przed uto ˙zsamianiem ka ˙zdej mobilizacji społecznej z rewolucj ˛a polityczn ˛a, społeczn ˛a (Skocpol 1979: 3-18) czy te ˙z systemow ˛a (Bauman 1994: 15-24). Mobilizacje społeczne bardzo rzadko prowadz ˛a do zmian strukturalnych na poziomie pa ństwa (rewolucja polityczna) czy na poziomie pa ństwa i społecze ństwa (rewolucja społeczna), a w szczególno´sci do zmiany/wymiany całego systemu (rewolucja systemowa). Nie oznacza to jednak, ˙ze rewolucje, rozumiane jako gwałtowne, wielowymiarowe zmiany strukturalne zachodz ˛ace w płaszczy´znie politycznej, społecznej oraz gospodarczej przeszły do historii (Bauman; Skocpol). Mobilizacje społeczne s ˛a demokratycznie akcep-towanym i cz ˛esto stosowanym mechanizmem nacisku na jednostki i grupy społeczne sprawuj ˛ace władz ˛e w pa ństwie. Stadium mobilizacji społecznej nie mo ˙ze być jednak jednoznacznie uto ˙zsamiane z etapem rewolucji. Czy zatem w warunkach nieograniczonego post ˛epu technologicznego, ekspansji rzeczywisto´sci wirtualnej, dyskretnej manipulacji medialnej mo ˙zliwa jest rewolucja na miar ˛e wielkiej rewolucji francuskiej czy te ˙z rewolucji pa´zdziernikowej? Na ile nowe technologie komunikacyjno-informacyjne (ICT) wspieraj ˛a, a na ile ograniczaj ˛a obywateli w ich działaniach prorewolucyjnych?

Społeczna ewolucja Internetu

Charakter współczesnych mobilizacji społecznych jest wpisany w logik ˛e zmian okre´slaj ˛acych obecny oraz przyszły kształt sieci internetowej. Warto przy tym pami ˛etać, ˙ze istot ˛e Internetu definiuje nieko ńcz ˛aca si ˛e dynamika, ci ˛agły rozwój, nieograniczona ekspansja wirtualno´sci. Jakob Nielsen, autorytet w dziedzinie user experience uwa ˙za, ˙ze "jedyn ˛a stał ˛a cech ˛a sieci jest jej zmienno´sć"(Nielsen 2003, 357). Zdaniem Kazimierza Krzysztofka „Internet nigdy nie b ˛edzie miał postaci sko ńczonej, tym bardziej ˙ze znajduje si ˛e dopiero na pocz ˛atku swej drogi. Trudno wyrokować, na ile b ˛edzie to rewolucja społeczna, a na ile rozło ˙zony w czasie proces, ale jedno nie ulega w ˛atpliwo´sci: b ˛edzie to redefiniowanie si ˛e jednostek, burzenie starych warto´sci, wzorów i instytucji oraz tworzenie si ˛e nowych, funkcjonalnych dla XXI wieku” (Krzysztofek 2006: 21). Mimo permanentnej zmienno´sci parametrów okre´slaj ˛acych stan ´srodowiska społecznego, w którym dokonuj ˛a si ˛e zmiany technologiczne, mo ˙zliwe jest ukazanie widzialnych, tj. cz ˛e´sciowo lub zupełnie ukształtowanych, procesów i tendencji wpływaj ˛acych na Internet w płaszczy´znie społecznej i technologicznej. Procesy te wpisuj ˛a si ˛e w kolejne stadium ewolucji sieci, w literaturze przedmiotowej okre´slane cz ˛esto jako przej´scie od Web 2.0 do Web 3.0 (Filipek 2011: 226-237). W´sród procesów definiuj ˛acych Internet 3.0 w płaszczy´znie społecznej oraz technologicznej mo ˙zemy wyró ˙znić: a) rozwój sieci semantycznej, b) wzrost poziomu manipulacji wra ˙zeniami, c) zmian ˛e strategii kontroli cyberprzestrzeni oraz d) rosn ˛ac ˛a popularno´sć mobilnych narz ˛edzi komunikacyjnych posiadaj ˛acych dost ˛ep do Internetu.

Rozwój sieci semantycznej. Mo ˙zna zaryzykować tez ˛e, ˙ze proces klasyfikacji, porz ˛adkowania, oznaczania (tagowania) tre´sci w sieci, zapocz ˛atkowany w stadium Web 2.0, doprowadzi w niedalekiej przyszło´sci do powstania tzw. sieci semantycznej. Ambitne plany firm takich, jak Google czy Facebook, stan ˛a si ˛e rzeczy-wisto´sci ˛a dzi ˛eki segregacji tre´sci opartej na uniwersalnej definicji danych (terminów). Uniwersalna, ale i globalna definicja danych (metadefinicja) sprawi, ˙ze komputery w inteligentny sposób b ˛ed ˛a rozpoznawać, ł ˛aczyć i wyszukiwać informacje zgromadzone w cyberprzestrzeni. Istot ˛a kształtuj ˛acej si ˛e inteligencji cyfrowej b ˛edzie mo ˙zliwo´sć powi ˛azania naszych potrzeb indywidualnych z kontekstami u ˙zycia „słów kluczy”. Dzi ˛eki sieci semantycznej (metadefinicji danych) Jan Kowalski, który jest z wykształcenia ´slusarzem, wpisuj ˛ac do przegl ˛adarki hasło „zamek”, dotrze do linków firm produkuj ˛acych zamki do drzwi, nie za´s do strony zamku w Malborku. Warunkiem poprawnego funkcjonowania sieci semantycznej jest jednak „stworzenie j ˛ezyka zapisu danych, jak i reguł ich przetwarzania, który pozwoliłby przenie´sć do sieci struktury zawarte w funkcjonuj ˛acych ju ˙z systemach reprezentacji wiedzy” (Berners-Lee, Hendler, Lassila 2001: 38). Chodzi o wielowymiarowe ł ˛aczenie danych, a nast ˛epnie powi ˛azanie ich ze ´sci´sle okre´slonymi kontekstami wyszukiwa-nia. Punktem wyj´scia rozwoju sieci Web 3.0 s ˛a dost ˛epne na gruncie wielu dyscyplin naukowych teorie oraz modele semantyczne.

W wymiarze technologicznym sie´c semantyczna sprowadza si ˛e m.in. do tworzenia i rozwoju standardów programistycznych oraz internetowych takich, jak: URI (ang. Uniform Resource Identifier), XSLT (ang. Extensible Stylesheet Language Transformations), OWL (ang. Web Ontology Language) czy RDF (ang. Resource Description

(4)

Framework). Standardy te słu˙z ˛a przedstawianiu danych zgromadzonych w sieci w sposób zrozumiały dla programów steruj ˛acych działaniem komputerów (maszyn).

Wzrost poziomu manipulacji wra˙zeniami. U ˙zytkownicy Internetu, niezale ˙znie od wieku, płci, do´swiadczenia, inteligencji i wiedzy, staj ˛a si ˛e ofiarami zjawiska, które okre´sli´c mogliby´smy jako „cybermanipulacja wra-˙zeniami”. „Istot ˛a cybermanipulacji wra˙zeniami jest sterowanie aktywno´sci ˛a internauty poprzez wła´sciwie zaprojektowany oraz dobrany miks informacyjny. Informacja podana w specjalnie do tego skrojonej formie anga ˙zuje wiele zmysłów człowieka, co sprawia, ˙ze staje si ˛e ona bardzo ekspansywna, przekonywuj ˛aca i pozostaje relatywnie dłu ˙zej w pod´swiadomo´sci” (Filipek 2011: 232-233). Martin Lindstrom, specjalista w dziedzinie marketingu sensytywnego, uwa ˙za, ˙ze „Technologia umo ˙zliwia nam dzi´s odwoływanie si ˛e do zmy-słów na wiele ró ˙znych, dawniej nieznanych nam sposobów” (Lindstrom 2009: 150). Sie´c internetowa oferuje szeroki zestaw technik manipulacji opartych na naukowym poł ˛aczeniu bod´zców wzrokowych, słuchowych i, od pewnego czasu, dotykowych. Ów bogaty miks bod´zców sprawia, ˙ze Internet stał si ˛e bardzo tanim i skutecznym medium perswazji, wypieraj ˛acym z przestrzeni publicznej media tradycyjne takie, jak: prasa, radio czy telewizja.

Cybermanipulacja wra ˙zeniami jest powszechnie wykorzystywanym narz ˛edziem uprawiania polityki, prowadzenia biznesu, promowania sztuki w wymiarze lokalnym, regionalnym oraz globalnym. Zniekształ-cony tekst, obraz lub/i d´zwi ˛ek uzupełnia/wypełnia przestrze ń prywatn ˛a i publiczn ˛a, dociera do jednostek i zbiorowo´sci społecznych, przysłania całkowicie lub cz ˛e´sciowo statyczne oraz dynamiczne elementy składaj ˛ace si ˛e na otaczaj ˛ac ˛a nas rzeczywisto´sć społeczn ˛a. Trafnie zauwa ˙za Jerzy Wiatr, ˙ze „Wiedza o rzeczywisto´sci, w tym szczególnie o mo ˙zliwych do przewidzenia konsekwencjach okre´slonego sposobu post ˛epowania, stanowi wa ˙zne ukierunkowanie zachowa ń” (Wiatr 1999: 295). Wiedz ˛e tak ˛a posiadaj ˛a m.in. spin doktorzy oraz specjali´sci ds. marketingu, odpowiedzialni za komunikacj ˛e z otoczeniem zewn ˛etrznym (wyborcami, konkurentami, partnerami, klientami itd.) W systemach demokratycznych zakazane jest udost ˛epnianie pewnych tre´sci, jak równie ˙z stosowanie pewnych mechanizmów przekazywania informacji (np. reklama podprogowa). Manipulacja w ´swiecie rzeczywistym przybiera wi ˛ec wyrafinowane, mało widoczne formy. W ´swiecie wirtualnym manipulacja jest zjawiskiem cz ˛estszym, łatwiejszym do zdiagnozowania. Ze wzgl ˛edu na globalny charakter sieci, tj. ogromn ˛a liczb ˛e u ˙zytkowników poruszaj ˛acych si ˛e po wirtualnej przestrzeni, nawet najbardziej naiwne komunikaty okazuj ˛a si ˛e zwykle bardzo efektywne (np. oszustwo nigeryjskie).

Zmiana strategii kontroli cyberprzestrzeni. W ostatnich latach dokonał si ˛e istotny przełom w podej´sciu do kontroli cyberprzestrzeni. Strategia wolnej, spontanicznej, samoistnej dystrybucji tre´sci została zast ˛apiona strategi ˛a kontroli, zakazów, sankcji negatywnych i ci ˛agłego szpiegowania (Filipek 2011: 226-237). Lawrence Lessig, znany ameryka ński prawnik zajmuj ˛acy si ˛e problemami powstałymi na wskutek ekspansji Internetu, uwa ˙za, ˙ze „Po raz pierwszy w naszej tradycji zwykłe sposoby tworzenia i dzielenia si ˛e kultur ˛a przez jednostki znalazły si ˛e w zasi ˛egu regulacji prawnych, które rozszerzyły zakres swojej kontroli na ogromne połacie kultury i na zasoby kreatywno´sci, nigdy wcze´sniej im niepodlegaj ˛ace. Technologia, która historycznie za-pewniała równowag ˛e mi ˛edzy wolnym praktykowaniem kultury a praktykowaniem zale ˙znym od uprzedniej zgody, została zniesiona. W konsekwencji jeste´smy w coraz mniejszym stopniu kultur ˛a woln ˛a, a coraz bardziej kultur ˛a zezwole ń” (Lessig 2005: 35). Zmasowane działania wielu instytucji publicznych, ukierunko-wane na produkowanie przepisów prawnych reguluj ˛acych kształt interakcji społecznych zachodz ˛acych w cyberprzestrzeni, sugeruj ˛a, ˙ze era wolnego, spontanicznego, oddolnego Internetu powoli dobiega ko ńca. W zamian tworzony jest ´sci´sle nadzorowany, obwarowany wieloma ograniczeniami prawnymi twór wirtualny, który w niewielkim stopniu przypomina Internet z pocz ˛atku lat 90-tych XX wieku. Na potrzeby niniejszej pracy wyró ˙znić mogliby´smy dwie strategie kontroli cyberprzestrzeni. Chodzi tutaj o strategi ˛e tward ˛a oraz mi ˛ekk ˛a.

Pa ństwa totalitarne lub autokratyczne wykorzystuj ˛a zazwyczaj strategi ˛e tward ˛a. „Internet postrzegany jest przez elity władzy w takich pa ństwach jako zagro ˙zenie, ´zródło nieznanych form ryzyka. Spontaniczny obieg informacji w sieci zagra ˙za rz ˛adz ˛acej partii, rodzinie, klanowi itd. Rz ˛adz ˛acy robi ˛a wi ˛ec wszystko, aby odci ˛ać obywateli od Internetu, od swobodnej wymiany tre´sci. Poniewa ˙z zupełne odizolowanie obywateli od sieci jest w praktyce niemo ˙zliwe, rozwijane s ˛a strategie kontroli my´sli oraz zachowa ń jednostek w cyberprzestrzeni. Strategia twarda opiera si ˛e na zakazach, sankcjach negatywnych oraz karach w stosunku do osób, które kwestionuj ˛a monopol informacyjny władzy w pa ństwach niedemokratycznych” (Filipek 2011: 234).

(5)

Stworzenie efektywnego systemu kontroli aktywno´sci obywateli w cyberprzestrzeni jest niezwykle trudne w praktyce. Jedynym pa ństwem na ´swiecie posiadaj ˛acym taki system jest Iran. Rozwi ˛azania technologiczne wprowadzone przez Teheran znacznie przewy ˙zszaj ˛a pod wzgl ˛edem technologicznym i teleologicznym systemy kontroli rozwijane przez pa ństwa „wrogie” Internetowi takie, jak: Arabia Saudyjska, Bahrajn, Białoru´s, Birma, Chiny, Kuba, Korea Północna, Syria, Uzbekistan, Turkmenistan i Wietnam (Lordet 2012). W budowie ira ńskiego systemu kontroli uczestniczyła spółka joint venture stworzona przez firmy Siemens oraz Nokia. W przeciwie ństwie do innych pa ństw wrogich Internetowi, Iran zdecydował si ˛e na całkowit ˛a nacjonalizacj ˛e infrastruktury technologicznej. Przypadek Iranu wydaje si ˛e wi ˛ec być równie ciekawy, co niebezpieczny (Rhoads, Chao 2009).

Pa ństwa demokratyczne nie wykazywały wi ˛ekszego zainteresowania strategi ˛a kontroli cyberprzestrzeni opart ˛a na zakazach oraz sankcjach. Wolny dost ˛ep do Internetu zaliczany był do kanonu podstawowych praw oraz wolno´sci politycznych. Chat roomy, fora, media społeczno´sciowe s ˛a bowiem współczesn ˛a agor ˛a, miejscem ekspresji pogl ˛adów dotycz ˛acych bie ˙z ˛acej polityki w wymiarze lokalnym, regionalnym oraz globalnym. Niezadowolenie społeczne i krytyka płyn ˛aca z sieci traktowane były jako instrument legitymizacji władzy, wybranej w sposób demokratyczny. Pa ństwa quasi-demokratyczne stosuj ˛a zazwyczaj mi ˛ekk ˛a strategi ˛e kontroli. „W podej´sciu mi ˛ekkim zakazy nie s ˛a najwa ˙zniejsze. Narz ˛edziem kontroli zachowa ń i my´sli internautów jest manipulacja. Elity władzy w takich pa ństwach staraj ˛a si ˛e zach ˛ecać, inspirować, przyci ˛agać obywateli odpowiednio skonstruowanym komunikatem, miksem impulsów wizualnych, semantycznych oraz d´zwi ˛ekowych (. . . ) Zmanipulowani obywatele ufaj ˛a władzy, ufaj ˛a sztucznie wykreowanym autorytetom obiecuj ˛acym im dobrobyt, sił ˛e oraz zapewniaj ˛acym to ˙zsamo´sć” (Filipek 2011: 234).

W ci ˛agu ostatnich kilku lat w wielu pa ństwach demokratycznych doszło do zmiany sposobu postrzegania procesów zachodz ˛acych w przestrzeni wirtualnej. Wiosna Arabska stała si ˛e dla polityków, w krajach rozwini ˛etych i demokratycznych, swoistym ostrze ˙zeniem, brutaln ˛a przestrog ˛a. Okazało si ˛e, ˙ze przestrze ń wirtualna mo ˙ze wzmacniać mobilizacje społeczne, które w skrajnych przypadkach prowadz ˛a do krwawych wyst ˛apie ń społecznych w postaci ogólnokrajowych lub regionalnych rewolucji. Strategia kontroli minimalnej, polegaj ˛aca na eliminowaniu patologii w sieci, zast ˛epowana jest strategi ˛a tward ˛a. W raporcie „Wrogowie Internetu 2012”, przygotowanym przez organizacj ˛e „Reporterzy bez granic”, na li´scie pa ństw rozwijaj ˛acych strategi ˛e kontroli przestrzeni wirtualnej znalazły si ˛e: Australia, Egipt, Erytrea, Francja, Indie, Kazachstan, Korea Południowa, Malezja, Rosja, Srilanka, Tajlandia, Tunezja, Turcja oraz Zjednoczone Emiraty Arabskie (Lordet 2012). Niestety, kurs na kontrol ˛e tward ˛a bierze te ˙z Unia Europejska. Pod płaszczykiem eliminowania patologii z sieci wprowadzane s ˛a przepisy ograniczaj ˛ace wolno´sć surfowania i ˙zeglowania po bezkresnych falach cyberprzestrzeni (Directive 2004/48/EC).

Rosn ˛aca popularno´sć mobilnych narz˛edzi komunikacyjnych posiadaj ˛acych dost˛ep do Internetu. Istot ˛a zmian techno-logicznych zachodz ˛acych w płaszczy´znie informacyjno-komunikacyjnej jest płynne przej´scie od komputerów osobistych (ang. Personal Computer), poprzez laptopy do smartfonów. Małe urz ˛adzenia komunikacyjne posiadaj ˛ace dost ˛ep do Internetu systematycznie wypieraj ˛a komputery stacjonarne, a w ostatnim czasie nawet laptopy. Z danych firmy analitycznej Canalys wynika, ˙ze w 2011 roku sprzeda ˙z smartfonów oraz tabletów przerosła zsumowan ˛a sprzeda ˙z komputerów stacjonarnych, laptopów i notebooków (Canalys 2012, Brownlow 2012). Najpopularniejszym smartfonami w 2011 roku były produkty firmy Apple (Canalys 2012). Najwi ˛ekszy udział w rynku smartfonowych systemów operacyjnych miał za´s Google Android (48,8% udziału w globalnym rynku) (Tam ˙ze). Rosn ˛aca popularno´sć małych, mobilnych urz ˛adze ń komunikacyjnych ł ˛acz ˛acych si ˛e z Internetem za po´srednictwem nadajników naziemnych lub satelitarnych sprawia, ˙ze nasze wirtualne interakcje społeczne staj ˛a si ˛e bardziej intensywne, wielokanałowe, ale i efemeryczne.

Globalne zmiany technologiczne dokonuj ˛ace si ˛e w płaszczy´znie komunikacyjno-informacyjnej, w literatu-rze pliteratu-rzedmiotowej okre´slane cz ˛esto jako rewolucja IT (Koelsch 1995, Levy 2010), maj ˛a charakter ewolucyjny. Ekspansja nowych technologii prowadzi do gwałtownych zmian w ˙zyciu wielu jednostek i zbiorowo´sci społecznych. Okre´slanie wstrz ˛asów zachodz ˛acych na poziomie indywidualnym i/lub grupowym mianem rewolucji wydaje si ˛e jednak bardzo naci ˛agane i niebezpieczne. Uzasadnione jest natomiast twierdzenie, ˙ze globalna zmiana w postaci społecznej oraz technologicznej ewolucji Internetu okre´sla charakter współ-czesnych rewolucji oraz kontrrewolucji politycznych, społecznych i systemowych zachodz ˛acych w ´swiecie rzeczywistym. Ewolucja Internetu prowadzi bowiem do wielu wa ˙znych zmian okre´slaj ˛acych kształt oraz zakres szeroko rozumianej komunikacji społecznej. Bez komunikacji na poziomie jednostkowym i grupowym

(6)

niemo ˙zliwe s ˛a jakiekolwiek zrywy społeczne. W dalszej cz ˛e´sci niniejszej pracy poddamy analizie wybrane przykłady mobilizacji społecznych, w których rola Internetu była wyra´zna, ale nie jednakowa.

Web 3.0 a współczesne mobilizacje i rewolucje społeczne

Wielowymiarowe procesy globalizacji gospodarki i polityki doprowadziły do globalnej integracji pozasyste-mowych (potencjalnie rewolucyjnych) sił społecznych, kwestionuj ˛acych istniej ˛acy porz ˛adek mi ˛edzynarodowy. Siły te, uto ˙zsamiane cz ˛esto z nowymi ruchami społecznymi (Offe 1995: 226-233), s ˛a odpowiedzialne za współczesne mobilizacje, protesty, rewolty i rewolucje. W literaturze przedmiotowej istnieje wiele klasyfikacji pozasystemowych ruchów społecznych. Justyna Nakonieczna wyró ˙znia trzy rodzaje globalnych ruchów na rzecz sprawiedliwo´sci mi ˛edzynarodowej (Nakonieczna 2012: 101-119). Chodzi tutaj o: a) alterglobalistów, b) ruchy obywatelskiego oburzenia oraz c) haktywistów (Tam ˙ze: 102-103). Mimo ˙ze ruchy te znacz ˛aco ró ˙zni ˛a si ˛e pod wzgl ˛edem poziomu instytucjonalizacji, krystalizacji pogl ˛adów oraz posiadanych zasobów materialnych i niematerialnych, ka ˙zdy z nich, cho´c w nieco w inny sposób, korzysta z mo ˙zliwo´sci, jakie oferuje Web 3.0.

Po´sród ruchów wyró ˙znionych przez Nakonieczn ˛a na szczególn ˛a uwag ˛e zasługuj ˛a haktywi´sci z Partii Piratów, a tak ˙ze globalny ruch niezadowolonych – Anonymous. Przestrze ń wirtualna dla haktywistów jest, z jednej strony, naturalnym (choć nie jedynym) ´srodowiskiem operacyjnym, z drugiej za´s stanowi inspiracj ˛e i uzasadnienie podejmowanych działa ń praktycznych. Pierwsza Partia Piratów została zało ˙zona w Szwecji w 2006 roku z inicjatywy Rickarda Falkvinge’a, przedsi ˛ebiorcy działaj ˛acego w bran ˙zy IT (Piratpartiet 2012). Program Piratpartiet obejmuje trzy punkty: a) reform ˛e prawa autorskiego – piraci domagaj ˛a si ˛e niekomercyjnego u ˙zywania i kopiowania dóbr intelektualnych oraz skrócenia okresu ochrony praw autorskich w przypadku u ˙zycia komercyjnego; b) zniesienie patentów – chodzi tutaj o całkowite zniesienie patentów i walk ˛e z prywatnymi monopolami; c) ochron ˛e prywatno´sci obywateli – piraci domagaj ˛a si ˛e zniesienia dyrektywy o przechowywaniu danych i wyst ˛epuj ˛a przeciwko inwigilacji obywateli pod pretekstem walki z terroryzmem (Tam ˙ze). Współcze´snie Partie Piratów działaj ˛a w sze´sćdziesi ˛eciu czterech pa ństwach ´swiata (PP International 2012). W wrze´sniu 2011 roku 11% Niemców deklarowało swoje poparcie dla piratów (Zeh 2012). Ruch ten stał si ˛e wpływowym aktorem lokalnej i globalnej sceny społeczno-politycznej.

Piraci cyberprzestrzeni kwestionuj ˛a obraz ´swiata zaproponowany przez polityków zainteresowanych ograniczeniem sfery wolno´sci w Internecie. Zinstytucjonalizowanym przejawem buntu (sytuacji przedre-wolucyjnej) s ˛a m.in.: uliczne demonstracje oraz zgromadzenia, prowokacyjne udost ˛epnianie w sieci tre´sci obj ˛etych prawem autorskim, konferencje, debaty i sympozja naukowe, akcje informacyjne i protestacyjne organizowane w serwisach społeczno´sciowych takich, jak Facebook czy Twitter (Pirate Times 2012). W przeciwie ństwie do radykalnych ruchów pozasystemowych, piraci s ˛a aktywnymi uczestnikami polityki na szczeblu lokalnym (władze samorz ˛adowe), narodowym (parlament) i regionalnym (Parlament Europejski). Partie Piratów współtworz ˛a wi ˛ec globalny, quasi-antysystemowy ruch społeczno-polityczny, który rezygnuje ze stosowania przemocy fizycznej w przestrzeni publicznej. Odgórne, inspirowane politycznie i gospodarczo decyzje zmierzaj ˛ace do ograniczania sfery wolno´sci w Internecie s ˛a w przypadku ruchu piratów impulsem, który wywołuje mobilizacje maj ˛ace charakter pokojowy. Zdaje si ˛e wi ˛ec, ˙ze piraci, mimo znacz ˛acych ró ˙znic funkcjonalnych wynikaj ˛acych z obecno´sci w sze´sćdziesi ˛eciu czterech pa ństwach ´swiata, nie s ˛a ruchem anty-systemowym, pozaanty-systemowym, a ju ˙z na pewno rewolucyjnym. Partia Piratów jest przykładem nowoczesnej, globalnej partii politycznej, która w swoim programie nawi ˛azuje do problemów, z którymi spotyka si ˛e wi ˛ekszo´sć u ˙zytkowników Internetu na całym ´swiecie. W tym przypadku najwa ˙zniejszym problemem jest wolno´sć. Jej obszar regularnie zmniejsza si ˛e od kilku lat (Web 3.0), co przekłada si ˛e na popularno´sć piratów w wirtualnej i rzeczywistej przestrzeni publicznej.

Do´sć radykalny charakter ma globalny ruch niezadowolonych Anonymous (aktywi´sci internetowi). Nazwa Anonymous pochodzi z forum 4chan. „To tam zdj ˛ecia Pedobearów, pornografia oraz rasistowskie ˙zarty umieszczane były nie pod pseudonimem - jak przyj ˛eło si ˛e to czynić na wszystkich innych forach ´swiata - lecz podpisywane po prostu Anonymous (czyli Anonimowy). ˙Zart polegał na tym, by traktować wszystkie wiadomo´sci ‘Anonima’ jako wysłane przez jedn ˛a osob ˛e czy te ˙z mo ˙ze wła´sciwie: kolektywn ˛a samo´swiadomo´sć internetow ˛a"(Sosnowska 2012). Pierwsza zorganizowana aktywno´sć członków tego ruchu miała miejsce w 2006 roku, w wirtualnej przestrzeni Habbo (Singel 2008). Wszystko zacz ˛eło si ˛e do´sć niewinnie. Znudzeni go´scie hotelu Habbo wybrali taki sam avatar i zablokowali dost ˛ep do pływali, argumentuj ˛ac, ˙ze

(7)

jest ona zainfekowana przez HIV. Sformowali nast ˛epnie swastyk ˛e i zwracali si ˛e do innych go´sci hotelu w dziwny, nieakceptowany przez administratora sposób, za co niektórzy z nich zostali wykluczeni z wirtualnej gry. Wykluczenia wywoływały reakcj ˛e buntu i stały si ˛e czynnikiem buduj ˛acym to ˙zsamo´s´c w´sród graczy, identyfikuj ˛acych si ˛e z ruchem Anonymous. Członkowie ruchu wydarzenie to okre´slaj ˛a cz ˛esto jako „Atak na hotel Habbo” (Singel 2008).

Członkowie ruchu Anonymous wyst ˛epuj ˛a przeciwko ograniczaniu wolno´sci obywatelskich, korupcji, cenzurze, konsumpcjonizmowi, reglamentowaniu fair use, a tak ˙ze wpływowi Ko´scioła na ˙zycie publiczne (Anonymous 2012). W swoich działaniach odwołuj ˛a si ˛e do wielu nielegalnych ´srodków perswazji wyko-rzystywanych w przestrzeni wirtualnej (np. SQL injections, DDoS, rozsyłanie robaków komputerowych, włamania na serwery rozmaitych organizacji) oraz legalnych wykorzystywanych w ´swiecie rzeczywistym (np. publiczne zgromadzenie i demonstracje). Podstawowym miejscem funkcjonowania ruchu Anonymous pozostaje jednak cyberprzestrze ´n, dlatego wiele podejmowanych przez nich działa ´n ma charakter ataków hakerskich lub crackerskich. Członkowie Anonymousa komunikuj ˛a si ˛e ze sob ˛a za po´srednictwem własnych stron internetowych oraz platform charakterystycznych dla Web 3.0, tj. Facebooka, Twittera czy YouTube (Tam ˙ze).

Członkowie ruchu Anonymous kwestionuj ˛a obraz wyłaniaj ˛acego si ˛e ´swiata, którego konstytutywnym elementem jest Internet kontrolowany, a jego u ˙zytkownicy mocno inwigilowani. Informacje płyn ˛ace z mediów na temat planów ograniczenia wolno´sci wirtualnej przez rz ˛ady wielu pa ństw i zarz ˛ady organizacji mi ˛edzynarodowych (np. Unii Europejskiej) wywołuj ˛a reakcj ˛e buntu, która w przypadku Anonymousa prowadzi do ostrych demonstracji i debat publicznych oraz ataków hakerskich na strony instytucji rz ˛a-dowych (Nowak 2012). Akcje Anonymousa maj ˛a charakter wyst ˛apie ń prorewolucyjnych i w pewnym momencie mog ˛a przekształcić si ˛e w rewolucje polityczne lub społeczne na skal ˛e lokaln ˛a, regionaln ˛a lub nawet globaln ˛a. W przeciwie ństwie do piratów, aktywi´sci internetowi nie zasilaj ˛a legalnych struktur poli-tycznych, które gwarantuj ˛a ramy instytucjonalne istniej ˛acemu porz ˛adkowi. Wynika to po cz ˛e´sci z tego, ˙ze członkowie z ruchu Anonymous nie kieruj ˛a si ˛e ˙zadn ˛a ideologi ˛a lub wyra´znie ukształtowanym systemem pogl ˛adów politycznych, gospodarczych i społecznych, który mógłby zagrozić rozmaitym konfiguracjom sys-temu rynkowo-demokratycznego. Mimo braku krystalizacji ideologii polityczno-społecznej, efemerycznych demonstracji publicznych, okoliczno´sciowych ataków hakerskich i crackerskich wydaje si ˛e, ˙ze ruch Anony-mous posiada du ˙zy potencjał rewolucyjny, który z pewno´sci ˛a dostrzegaj ˛a siły zainteresowane utrzymaniem istniej ˛acego porz ˛adku społecznego.

W ostatnim czasie wzrosło zainteresowanie ruchami rewolucyjnymi działaj ˛acymi w Afryce Północnej. Arabska Wiosna Ludów rozpocz ˛eła si ˛e 17 grudnia 2010 roku od aktu samospalenia bezrobotnego sprzedawcy Mohameda Bouaziziego (Abouzeid 2011). Ten desperacki krok do´sć szybko doprowadził do wyst ˛apie ń społecznych w Tunezji. Wyst ˛apienia zamieniły si ˛e w starcia ze słu ˙zbami bezpiecze ństwa, te za´s płynnie przerodziły si ˛e w rewolucje społeczne, rozwijaj ˛ace si ˛e z ró ˙znym nat ˛e ˙zeniem w dziewi ˛etnastu pa ństwach Afryki Północnej (Arab Spring 2012). Najkrwawszy przebieg miały i maj ˛a wyst ˛apienia w Libii, Syrii, Egipcie i Tunezji. W ich wyniku ˙zycie stracił 20 pa´zdziernika 2011 roku charyzmatyczny przywódca Libii Muammar al-Kadaffi. Zin Al-Abidin Ben Ali przywódca Tunezji 14 stycznia 2011 roku uciekł z kraju (Tam ˙ze). Przywódca Egiptu Muhammad Hosni Said Mubarak ust ˛apił z urz ˛edu prezydenta 11 lutego 2011 roku, na skutek bezwarunkowych ˙z ˛ada ń protestuj ˛acych (Tam ˙ze). Wyj ˛atkowo brutalny przebieg ma rewolucja w Syrii, która z czasem stała si ˛e regularn ˛a wojn ˛a domow ˛a. Jak szacuje „The Economist”, od marca 2011 roku do pa´zdziernika 2012 roku zgin ˛eło w Syrii ponad 30 tysi ˛ecy uczestników obu stron konfliktu (Daily Chart 2012). Demonstracje, zamieszki, walki oraz wojny domowe w wielu pa ństwach Północnej Afryki przebiegały zgodnie ze schematem rewolucji rozpoznanym na gruncie współczesnych nauk społecznych (Sztompka 2002: 543-544). Naukowców oraz dziennikarzy nurtuj ˛a jednak pytania: dlaczego do rewolucji doszło tak pó´zno? Czy wpływ na wydarzenia w regionie miały nowe technologie informacyjno-komunikacyjne? Czy rewolucje afryka ńskie mog ˛a obudzić ruchy rewolucyjne w innych cz ˛e´sciach ´swiata? Rewolucje afryka ńskie pojawiły si ˛e nieoczekiwanie. Ich zakres i gwałtowny przebieg wzbudził ogromny niepokój w´sród polityków i obywateli bogatych pa ństw Ameryki Północnej, Europy i Azji. Zaskoczeni byli równie ˙z przywódcy pa ństw północnoafryka ńskich. Skostniałe re ˙zimy trwały w bezruchu, bowiem rz ˛adz ˛acy nie spodziewali si ˛e niczego, co mogłyby zagrozić istniej ˛acym monopolom władzy. Desperacki akt tunezyjskiego sklepikarza obudził tymczasem pot ˛e ˙zne siły społeczne, które wstrz ˛asn ˛eły regionem. Analizy post factum wskazuj ˛a na ci ˛e˙zk ˛a

(8)

sytuacj ˛e materialn ˛a obywateli pa ´nstw Afryki Północnej (Wilson 2011: 49-52), która w poł ˛aczeniu ze skutkami globalnego kryzysu finansowego stała si ˛e motorem masowych mobilizacji społecznych.

Jednowymiarowe analizy podkre´slaj ˛ace rol ˛e czynników ekonomicznych nie s ˛a jednak satysfakcjonuj ˛ace. Du ˙zy rol ˛e we wszystkich stadiach rewolucji północnoafryka ńskich odegrały nowe technologie informacyjno-komunikacyjne. Ethan Zuckerman na łamach presti ˙zowego magazynu „Foreign Policy” wydarzenia w Tunezji i Egipcie okre´sla nazw ˛a „Rewolucja Twitterowa” (Zuckerman 2011). W erze Twittera i Facebooka informacje rozprzestrzeniaj ˛a si ˛e zdecydowanie szybciej, dalej oraz cz ˛e´sciej. ˙Zaden kraj, oprócz Iranu, nie jest w stanie skutecznie kontrolować spontanicznej wymiany tre´sci pomi ˛edzy obywatelami podł ˛aczonymi do globalnej infrastruktury komunikacyjnej. Nazywanie wspomnianej intifady „Rewolucj ˛a Facebookow ˛a” czy te ˙z „Twitterow ˛a” nie jest wi ˛ec pozbawione sensu. Doniesienia Wikileaks, dziennikarstwo obywatelskie, komunikacja sieciowa pomi ˛edzy grupami protestuj ˛acych rozproszonymi po kraju, regionie, ´swiecie stały si ˛e podstaw ˛a rewolucji w Tunezji, Egipcie oraz Libii. W dobie niekontrolowanej ekspansji Internetu, sieciowe narz ˛edzia komunikacyjne pełni ˛a rol ˛e instrumentów mobilizacji społecznej w skali lokalnej, regionalnej oraz globalnej. Web 3.0 jest doskonałym narz ˛edziem słu ˙z ˛acym rewitalizacji sfery publicznej, nowoczesnym instrumentem kreowania postaw proobywatelskich, propa ństwowych.

Spontaniczne, oddolne rewolucje północnoafryka ńskie stały si ˛e ostrze ˙zeniem dla przedstawicieli ´swiata polityki i biznesu na całym ´swiecie. Nowe technologie informacyjno-komunikacyjne zniosły barier ˛e cza-soprzestrzeni i ostatecznie rozbiły monopol informacyjny instytucji pa ństwa. Larry Diamond technologie ICT powi ˛ekszaj ˛ace przestrze ń politycznej, społecznej oraz gospodarczej wolno´sci nazywa „technologiami wyzwolenia” (ang. liberation technology) (Diamond 2010: 70-71). W przeciwieństwie do tradycyjnych mediów informacyjnych (telewizja, radio i prasa) technologie wyzwolenia stwarzaj ˛a niepowtarzaln ˛a szans ˛e dwustron-nej i wielostrondwustron-nej komunikacji. W praktyce chodzi tutaj o Internet, telefony komórkowe i niesko ńczon ˛a liczb ˛e zdecentralizowanych, masowych aplikacji takich, jak Facebook czy Twitter. Technologie wyzwolenia pozwalaj ˛a obywatelom wymieniać si ˛e wa ˙znymi informacjami, pi ˛etnować niegospodarno´sć i bezradno´sć polityków, wyra ˙zać niepopularne opinie, optymalizować proces mobilizacji społecznej, monitorować wybory, pogł ˛ebiać komunikacj ˛e i identyfikacj ˛e ze społeczno´sci ˛a lokaln ˛a. Globalny, zdecentralizowany, oddolny charakter nowych technologii informacyjno-komunikacyjnych sprawia, ˙ze staj ˛a si ˛e one celem ataków sił obawiaj ˛acych si ˛e radykalnych zmian społeczno-politycznych. Zamieszki w Iranie i Mołdawii (2009), rewo-lucje północnoafryka ńskie (2010-2012), zamieszki w Londynie (2011) u´swiadomiły potrzeb ˛e wzmocnienia globalnego systemu kontroli Web 3.0. Potwierdzeniem zmiany strategii kontroli cyberprzestrzeni s ˛a próby wprowadzenia w ˙zycie przepisów takich, jak: ACTA (ang. Anti-Counterfeiting Trade Agreement), PIPA (ang. Preventing Real Online Threats to Economic Creativity and Theft of Intellectual Property Act of 2011), SOPA (ang. Stop Online Piracy Act) czy SCA (ang. Store Communication Act).

Zako ´nczenie

Wzmo ˙zone zainteresowanie ruchów prorewolucyjnych technologiami ICT wywołało reakcj ˛e ze strony sił zachowawczych, obawiaj ˛acych si ˛e radykalnych zmian społeczno-gospodarczych. Telefony komórkowe, kom-putery osobiste, notebooki, tablety, pagery i liczne aplikacje zapewniaj ˛ace dost ˛ep do wirtualnej przestrzeni komunikacyjnej znalazły si ˛e pod kontrol ˛a słu ˙zb specjalnych. Do´swiadczenia Iranu, Mołdawii i pa ństw Afryki Północnej nauczyły przedstawicieli ´swiata polityki i biznesu, ˙ze do przest ˛epców, przeciwników systemu, przeciwników politycznych, konkurentów itd. dociera si ˛e dzisiaj za po´srednictwem nowych technologii informacyjno-komunikacyjnych. Firmy Google czy Facebook zbieraj ˛a dane o swoich klientach po to, aby maksymalizować zyski (ang. Big Data). Rz ˛ady (zarówno te demokratyczne, jak i niedemokratyczne) gro-madz ˛a za´s informacje o obywatelach (nie tylko własnych) po to, aby eliminować ryzyko destabilizacji, chaosu lub rewolucji. Internet 3.0 stwarza niepowtarzalne mo ˙zliwo´sci zbierania informacji o jednostkach niebezpiecznych, niewygodnych, ale i u ˙zytecznych, warto´sciowych, potrzebnych. Spróbujmy zilustrować t ˛e sytuacj ˛e dwoma skrajnie ró ˙znymi przypadkami.

Ira ńskie demonstracje uliczne z 2009 roku s ˛a cz ˛esto podawane jako przykład oddolnej, spontanicznej mobilizacji internetowej. Rola Facebooka i Twittera w organizowaniu protestuj ˛acych w Teheranie jest zapewne znacz ˛aca, ale w kontek´scie wydarze ń z 2009 roku równie ciekawy zdaje si ˛e być problem sił stoj ˛acych za masowymi, „oddolnymi” wyst ˛apieniami obywateli niezadowolonych z wyników wyborów. O realny i

(9)

wirtualny chaos wywołany protestami ulicznymi władze w Iranie oskar ˙zyły m.in. ameryka ńsk ˛a telewizj ˛e CNN (Morozov 2011: 11). Ich zdaniem CNN wytrenowało hakerów, którzy odpowiadali za ataki na strony internetowe osób i organizacji wspieraj ˛acych ponownie wybranego prezydenta Mahmuda Ahmadine ˙zada (Morozov 2011: 11). Iran oskar ˙zył tak ˙ze rz ˛ad ameryka ński o wspieranie protestuj ˛acych. Firmy Twitter i Facebook zostały zało ˙zone przez obywateli ameryka ńskich, co dla rz ˛adz ˛acych w Teheranie nie było przypadkiem.

Nawet je´sli uznamy, ˙ze oskar ˙zenia Iranu s ˛a bezpodstawne, warto zastanowić si ˛e, czy przestrze ń wirtualna nie jest miejscem realizacji interesów mi ˛edzynarodowych. Cybermanipulacja wra ˙zeniami, prowadz ˛ac do mobilizacji społecznej, mo ˙ze w skrajnych przypadkach doprowadzić do rewolucji lub konfliktu wewn ˛etrznego. W sytuacji rewolucji lub konfliktu wewn ˛etrznego mo ˙zna zawsze łatwo uzasadnić interwencj ˛e zewn ˛etrzn ˛a, tj. militarne lub pokojowe działanie podmiotów trzecich, które zwykle opowiadaj ˛a si ˛e za jedn ˛a ze stron konfliktu. W porównaniu z tradycyjnymi metodami wszczynania konfliktów wewn ˛etrznych lub mi ˛edzynarodowych zamieszki wywołane cybermanipulacj ˛a polityczn ˛a wydaj ˛a si ˛e bardzo efektywne w sensie teleologicznym oraz kosztowym. Warto wi ˛ec spojrzeć na mobilizacje społeczne inspirowane wydarzeniami w ´swiecie wirtualnym przez pryzmat szeroko rozumianych interesów wewn ˛etrznych, mi ˛edzynarodowych oraz transnarodowych. Rzetelna analiza mapy interesów towarzysz ˛acych rozmaitym działaniom społecznym pozwala dotrzeć do ukrytych motywacji, gł ˛eboko tkwi ˛acych bod´zców wysyłanych zarówno przez siły rewolucyjne, jak i kontrrewolucyjne.

10 grudnia 2011 roku odbyły si ˛e w Rosji masowe demonstracje społeczne b ˛ed ˛ace reakcj ˛a na wynik wyborów do Dumy Pa ństwowej z dnia 4 grudnia 2012 roku. Fala protestów przetoczyła si ˛e m.in. przez Władywostok, Chabarowsk, Tomsk, Nowosybirsk, Omsk, Czyt ˛e, Krasnojarsk, Irkuck, Uljanowsk, Kemerowo, Jekaterynburg, Czeboksary, I ˙zewsk, Kaza ń, Wołgograd, Perm, Murma ńsk, Pietrozawodsk, Psków, Włodzi-mierz, Worone ˙z, Kaliningrad i Petersburg (Rosja: Około 25. . . ). Szacuje si ˛e, ˙ze w samej Moskwie udział w protestach wzi ˛eło ok. 30 tysi ˛ecy osób (Tam ˙ze). Demonstracje z 10 grudnia 2011 to pierwszy masowy protest w Rosji zorganizowany za po´srednictwem portali społeczno´sciowych takich, jak: Twitter, Facebook i WKontaktie. Reakcja władz rosyjskich była natychmiastowa. Portale społeczno´sciowe posłu ˙zyły równie ˙z jako medium mobilizacji organizacji prorz ˛adowych. Szacuje si ˛e, ˙ze w wiecach proputinowskich udział wzi ˛eło ok. 25 tysi ˛ecy osób. Allan Macdonell uwa ˙za, ˙ze kremlowscy hakerzy wykorzystali taktyk ˛e ruchu Anonymous (Macdonell 2012).

Jak ju ˙z wspomnieli´smy wcze´sniej, wzrost zainteresowania słu ˙zb specjalnych nowymi technologiami informacyjno-komunikacyjnymi jest reakcj ˛a na rosn ˛ac ˛a sił ˛e ruchów prorewolucyjnych, organizuj ˛acych si ˛e w przestrzeni wirtualnej. „Komunikacyjne wej´scie w królestwo cyfrowe rozwi ˛azało wiele problemów n ˛e-kaj ˛acych inwigilacj ˛e w epoce analogowej. Nadzór cyfrowy jest znacznie ta ńszy: przestrze ń gromadzenia informacji jest niesko ńczona, sprz ˛et kosztuje niewiele, za´s technologia cyfrowa pozwala robić wi ˛ecej za mniej” – uwa ˙za Evgeny Morozov, białoruski emigrant, autor pracy The Net Delusion. The Dark Side of Internet Freedom (Morozov 2011: 150). Technologie wyzwolenia zamieniaj ˛a si ˛e coraz cz ˛e´sciej w technologie zniewolenia. Oddolne, spontaniczne mobilizacje twitterowe i facebookowe ust ˛epuj ˛a za´s miejsca działaniom odgórnym, systemowym, organizowanym równie ˙z za po´srednictwem mediów elektronicznych. Gł ˛eboki, ukryty sens mobilizacji wirtualnych zostaje zatem rozmyty, spłycony i/lub zniszczony przez siły kontrrewolucyjne zainteresowane utrzymaniem istniej ˛acego porz ˛adku lokalnego, regionalnego lub globalnego. Docieraj ˛ace do nas za po´srednictwem Internetu 3.0 informacje s ˛a coraz bardziej zmanipulowane, zniekształcone, po-zbawione warto´sci prorewolucyjnej. Zwykle s ˛a one pomijane lub ´swiadomie odrzucane przez odbiorców. Siły kontrrewolucyjne dbaj ˛a o to, aby docieraj ˛ace do nas informacje nie prowadziły do zbyt radykalnych interpretacji otaczaj ˛acego nas ´swiata. Taka reakcja mogłaby bowiem zako ńczyć si ˛e kolejn ˛a rewolucj ˛a, co z punktu widzenia rz ˛adz ˛acych polityków i biznesmenów byłoby zupełnie nieopłacalne.

W dobie ekspansji Web 3.0 ka ˙zdy analityk rewolucji musi wykazać si ˛e ogromn ˛a wiedz ˛a w zakresie technologii ICT. Za spraw ˛a Internetu niewielkie mobilizacje społeczne mog ˛a bardzo szybko zamienić si ˛e w rewolucje, za´s rewolucje mog ˛a okazać si ˛e doskonale zaplanowanymi kontrrewolucjami. Dynamika wielu zjawisk społecznych zachodz ˛acych na pograniczu ´swiata realnego i wirtualnego sprawia, ˙ze wiele poj ˛eć oraz terminów obecnych w naukach społecznych traci swoj ˛a ostro´sć oraz moc eksplanacyjn ˛a. Z problemem tym coraz cz ˛e´sciej spotykaj ˛a si ˛e analitycy rewolucji, o czym ´swiadcz ˛a liczne teksty pojawiaj ˛ace si ˛e na gruncie wielu dyscyplin społecznych.

(10)

Bibliografia

Abouzeid, Rania. 2011. Bouazizi: The Man Who Set Himself and Tunisia on Fire. „Time Magazine”, <http: //www.time.com/time/magazine/article/0,9171,2044723,00.html>, dost ˛ep 20.10.2012.

Anonymous (haktywi´sci internetowi) 2012, „Wikipedia”. <http://pl.wikipedia.org/wiki/Anonymous_ %28aktywi%C5%9Bci_internetowi%29#cite_note-autonazwa3-2> , dost ˛ep 27.10.2012.

Arab Spring. "Wikipedia", <http://en.wikipedia.org/wiki/Arab_Spring> , dost ˛ep 27.10.2012.

Bauman, Zygmunt. 1994. A Revolution in the Theory of Revolutions. „International Political Science Review”, nr 1, s. 15-24.

Berners-Lee, Tim i James Hendler i Ora Lassila. 2001. The Semantic Web. „Scientific American”, nr 5, s.35-43. Brownlow, Mark. 2012. Smartphone statistics and market share. <http://www.email-marketing-reports.com/wireless-mobile/smartphone-statistics.htmsmartphones> , dost ˛ep 23.10.2012.

Canalys. 2012. Smart phones overtake client PCs in 2011. <http://www.canalys.com/newsroom/smart-phones-overtake-client-pcs-2011> , dost ˛ep 21.10.2012.

Castells, Manuel. 2001. The Internet Galaxy. Reflections on the Internet, Business, and Society. Oxford: Oxford University Press.

Daily Chart 2012. The war in Syria. <http://www.economist.com/blogs/graphicdetail/2012/10/daily-chart-3> , dost ˛ep 27.10.2012.

Diamond, Larry. 2010. Liberation Technology. „Journal of Democracy”, nr 3, s. 69-83.

Directive 2004/48/EC. 2004. „Official Journal of the European Union”, L 157, 2004-04-30, s.32-36.

Filipek, Kamil. 2011. Od Web 1.0 do Web 3.0. Społeczna ewolucja internetu. W: S. Partycki (red.), Społecze´nstwo sieci – gospodarka sieciowa w Europie ´Srodkowej i Wschodniej. Tom 1. Lublin: Wydawnictwo KUL, s. 226-237.

Freud, Zygmunt. 1975. Poza zasad ˛a przyjemno´sci. Warszawa: PWN.

Kapu´sci ´nski, Ryszard. 2008. Rw ˛acy nurt historii. Zapiski o XX i XXI wieku. Kraków: Znak. Koelsch, Frank. 1995. The Infomedia Revolution. Toronto: McGraw-Hill Ryerson.

Krzysztofek, Kazimierz. 2006. Społecze´nstwo w dobie internetu: refleksyjne czy algorytmiczne? W: Ł. Jonak, P. Mazurek, M. Olco ´n i inni (red.), Re: internet – społeczne aspekty medium. Polskie konteksty i interpretacje. Warszawa: Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne.

Lessig, Lawrence. 2005. Wolna kultura. Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne. Levy, Steven. 2010. Hackers: Heroes of the Computer Revolution. New York: O’Reilly Media. Lindstrom, Martin. 2009. Brand Sense: marka pi˛eciu zmysłów. Gliwice: Helion.

Lordet, Gilles. 2012. Internet Enemies Report 2012. Reporters without Borders for Freedom of Information. <http://en.rsf.org/IMG/pdf/rapport-internet2012_ang.pdf> , dost˛ep 22.10.2012.

Macdonell, Alan. 2012. The Twitter Counterrevolution, <http://www.takepart.com/article/2012/01/31/ twitter-counterrevolution> , dost ˛ep 31.10.2012.

Morozov, Evgeny. 2011. The Net Delusion. The Dark Side of Internet Freedom. New York: Public Affairs. Nakonieczna, Joanna. 2012. Pozasystemowe poszukiwanie sprawiedliwo´sci w stosunkach mi˛edzynarodowych. Alterglobali´sci. Rychy oburzenia obywatelskiego. Haktywi´sci. „Sprawy Mi ˛edzynarodowe”, nr 2, s. 101-119. Nielsen, Jakob. 2003. Projektowanie funkcjonalnych serwisów internetowych. Gliwice: Helion.

(11)

Nowak, Adrian. 2012. Anonymous zablokowali stron˛e greckiego rz ˛adu. „Dziennik Internautów Bezpiecze´n-stwo”, <http://di.com.pl/news/43496,0,Anonymous_zablokowali_strone_greckiego_rzadu.html> , do-st ˛ep 22.10.2012.

Offe, Claus. 1995. Nowe ruchy społeczne: przekraczanie granic polityki instytucjonalnej. W: J. Szczupaczy´nski (red.) Władza i społecze ´nstwo: Antologia tekstów z socjologii polityki. Warszawa: Scholar, s. 226-233. Pirate Times. <http://piratetimes.net/> , dost˛ep 26.10.2012.

Piratpartiet. 2012, Introduction to Politics and Principles. <www2.piratpartiet.se/international/English> , dost ˛ep 24.10.2012.

PP International 2012. <http://www.pp-international.net/about> , dost˛ep 20.10.2012.

Rhoads, Christopher i Loretta Chao L. 2009. Iran’s Web Spying Aided By Western Technology. „The Wall Street Journal”, <http://online.wsj.com/article/SB124562668777335653.html> , dost˛ep 22.10.2012.

Rosja: Około 25 tys. ludzi na manifestacji opozycji w Moskwie. <http://fakty.interia.pl/swiat/news/rosja-okolo-25-tys-ludzi-na-manifestacji-opozycji-w,1732945,4> , dost ˛ep 31.10.2012.

Singel, Ryan. 2008. Palin Hacker Group’s All-Time Greatest Hits. <http://www.wired.com/threatlevel/2008/ 09/palin-hacker-gr/> , dost ˛ep 26.10.2012.

Skocpol, Theda. 1979. States and Social Revolutions. A Comparative Analysis of France, Russia, and China. Cambridge: Cambridge University Press.

Sosnowska, Joanna. 2012. Anonymous – kim s ˛a ludzie którzy zatrzymali ruch na polskich stronach rz ˛a-dowych? <http://technologie.gazeta.pl/internet/1,104665,11026505,Anonymous___kim_sa_ludzie_ _ktorzy_zatrzymali_ruch.html> , dost ˛ep 24.10.2012.

Sztompka, Piotr. 2002. Socjologia. Analiza społecze´nstwa. Kraków: Znak.

Tester, Keith. 2004. The Social Thought of Zygmunt Bauman. Basingstoke: Palgrave Macmillan.

Wallis, Keneth C. i James L. Poulton. 2001. Internalization. The Origins and Construction of Internal Reality. Buckingham: Open University Press.

Wiatr, Jerzy. 1999. Socjologia polityki. Warszawa: Scholar.

Wilson, Rodney. 2011. Economy: The Root of the Uprising. W: The Arab Spring. The Implications for British Policy. Conservative Middle East Council. <http://cmec.org.uk/wp-content/uploads/CMEC-Arab-Spring.pdf> , dost ˛ep 25.10.2012.

Zeh, Juli. 2012. The Pirate Party fits the political gap. „The Guardian”, <http://www.guardian.co.uk/ commentisfree/2012/may/18/germany-pirate-party-political-gap> , dost ˛ep 22.10.2012.

Zuckerman, Ethan. 2011. The First Twitter Revolution? „Foreign Policy”, <http://www.foreignpolicy.com/ articles/2011/01/14/the_first_twitter_revolution?> , dost ˛ep 29.10.2012.

Social Mobilizations, Revolutions and Counter-revolutions in the Web 3.0 Environment Technological innovations in the field of social communications shape contemporary processes in politics, economy, culture, warfare etc. Fate of many individuals, groups and even whole societies depends on pace, level, frequency and the ability to adopt the variable information and communication technology. ICT development became an important factor contributing to modern social mobilizations, rebellions, revolutions, domestic or external conflicts. The aim of the article is to analyze a complex relation between ICT evolution and social (both individual and group) rank-and-file ability to mobilize and organize. In other words, it is necessary to identify the socio-technological processes shaping Internet 3.0 (Web 3.0), then to link up those processes with the contemporary virtual and real revolutions and counterrevolutions.