Wykonywanie umów w prawie polskim i według PECL - część druga

Pełen tekst

(1)Zeszyty Naukowe nr. 809. Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie. 2009. Jan Lic Katedra Prawa. Wykonywanie umów w prawie polskim i według PECL – część druga* Porównanie rozwiązań zastosowanych w Zasadach Europejskiego Prawa Kontraktów (Principles of European Contract Law)1 z regulacją wykonywania zobowiązań w polskim kodeksie cywilnym nie oddaje wszystkich różnic, jakie pojawiają się pomiędzy rozwiązaniami przyjętymi w tych aktach prawnych. Konstrukcja PECL jest odmienna od konstrukcji zastosowanej w kodeksie cywilnym, co wpływa w istotny sposób także na treść tej regulacji. Zasadnicza różnica polega na tym, że PECL nie zawiera w ogóle odrębnego rozdziału poświęconego zdefiniowaniu podstawowych pojęć prawa zobowiązań. Kodeks cywilny definiuje te pojęcia w tytule I: „Przepisy ogólne” księgi trzeciej: „Zobowiązania”. Brak takiego rozdziału w PECL jest częściowo rekompensowany sformułowaniem definicji legalnych niektórych pojęć prawa zobowiązań (art. 1.301 PECL) oraz zamieszczeniem zasad ogólnych w poszczególnych rozdziałach odnoszących się do zagadnień szczegółowych, w szczególności regulujących wykonywanie zobowiązań i odpowiedzialność za ich niewykonanie. Konstrukcja przyjęta w kc skutkuje zamieszczeniem norm dotyczących wykonywania zobowiązań zarówno w tytule pierwszym: „Przepisy ogólne” księgi trzeciej: „Zobowiązania”, jak i przede wszystkim w tytule siódmym księgi trzeciej poświęconym w znacznej mierze wykonywaniu zobowiązań, natomiast nie ma takich norm wśród ogólnych przepisów o zobowiązaniach umownych (tytuł III księgi III kc). Podobnie też nie ma norm dotyczących wykonywania zobowiązań * Część pierwsza artykułu została opublikowana w Zeszytach Naukowych UEK nr 802 – Prace z zakresu prawa. 1. W dalszej części opracowania zasady te będą zwane w skrócie „PECL”..

(2) Jan Lic. 40. w tytułach II, V, VI i VI1 księgi III o zobowiązaniach. Tematem niniejszego opracowania będzie omówienie tych norm dotyczących wykonywania zobowiązań, które zawarte są w przepisach ogólnych księgi III o zobowiązaniach i porównanie ich z normami zawartymi w PECL. Granica pomiędzy ogólnymi przepisami prawa zobowiązań a przepisami dotyczącymi tylko wykonywania zobowiązań jest w Kodeksie cywilnym nieostra. Kwalifikacja przepisów jako takich, które zawierają normy odnoszące się do wykonywania zobowiązań może być sporna. Analizując ogólne przepisy o zobowiązaniach można stwierdzić, że niektóre z nich w ogóle nie odnoszą się do wykonywania zobowiązań (np. art. 353 kc), a inne powinny znaleźć miejsce raczej w dziale poświęconym wykonywaniu zobowiązań (np. art. 354 kc). Należy zatem wskazać te normy, które dotyczą wykonywania zobowiązań i rozważyć czy zostały one także uregulowane w przepisach PECL. Podstawowe znaczenie dla wykonywania umów ma norma wyrażona w art. 353 k.c. Wynika z niej, że wykonanie zobowiązania następuje poprzez spełnienie świadczenia przez dłużnika, przy czym świadczenie polega na działaniu albo na zaniechaniu ( facere albo non facere). Świadczenie, które jest centralnym pojęciem dla problematyki wykonywania zobowiązań, zostało zatem wyraźnie zdefiniowane. Kodeks nie wyróżnia odrębnie dania i czynienia (dare et facere), czyli postaci działania ukształtowanych jeszcze w tradycji prawa rzymskiego i przejętych do Kodeksu zobowiązań2 oraz znoszenia (pati) jako postaci świadczenia. O ile można zgodzić się z zastąpieniem dare et facere przez działanie, to słusznie w doktrynie podkreśla się odrębność znoszenia od zaniechania3. Znoszenie nie jest tylko figurą teoretyczną, można bowiem podać wiele przykładów, gdy świadczenie w głównej mierze polega właśnie na znoszeniu4. W przeciwieństwie do tego PECL nie posługuje się jednoznacznym pojęciem świadczenia, ale pojęciem Rozporządzenie Prezydenta Rzeczpospolitej z 27.10.1933 r., Kodeks zobowiązań (Dz.U. RP nr 82, poz. 598), dalej jako kz. 2. 3 M. Safjan w: Kodeks cywilny, t. I. Komentarz do artykułów 1–44911, red. K. Pietrzykowski, Warszawa 2005, s. 828. Por. T. Dybowski w: System prawa cywilnego, t. III, cz. 1, Prawo zobowiązań. Część ogólna, red. Z. Radwański, Ossolineum 1981, s. 79– 81; W. Czachórski, Zobowiązania. Zarys wykładu, Warszawa 2004, s. 52–53. Odmiennie A. Rembieliński, Kodeks cywilny z komentarzem, red. J. Winiarz, Warszawa 1980, s. 247.. 4 Za: M. Safjan, op. cit., s. 828–829, można tu wymienić zobowiązanie wynajmującego bądź wydzierżawiającego do tolerowania określonego sposobu korzystania z rzeczy przez najemcę bądź dzierżawcę czy świadczenie ubezpieczyciela polegające na gotowości ponoszenia ryzyka wypłaty kwoty przyrzeczonej, jeżeli doszło do wypadku ubezpieczeniowego. Innym przykładem jest często występujące w różnych umowach nazwanych i nienazwanych zobowiązanie do zapewnienia wyłączności, czyli zaniechania zaciągania zobowiązań naruszających tę wyłączność, np. agenta w umowie agencyjnej czy dystrybutora w umowie dystrybucyjnej (dealerskiej). T. Wiśniewski w: Komentarz do kodeksu cywilnego. Księga trzecia. Zobowiązania, red. G. Bieniek, Warszawa 2006, s. 15..

(3) Wykonywanie umów w prawie polskim…. 41. „performance”, które w jednych kontekstach oznacza wykonanie zobowiązania umownego (performance of a contractual obligation – art. 7.101 pkt 1 PECL, podobnie art. 9.102 pkt 1 PECL), a w innych może być tłumaczone jako „świadczenie” (tak np. w art. 102 – 105 PECL). Nie ma żadnych wyraźnych przesłanek, by przez świadczenie lub przez wykonanie zobowiązania rozumieć tak działanie, jak i zaniechanie, gdyż pojęcie „performance” nie zostało w PECL zdefiniowane. Ponieważ jednak umowy mogą niewątpliwie zobowiązywać do świadczeń polegających na zaniechaniu5, nie sposób twierdzić, by świadczenie według PECL miało polegać tylko na działaniu. Można zatem sięgnąć do analogii z pojęciem „act”, które w PECL oznacza także – wbrew regułom semantycznym – zaniechanie (art. 1.301 pkt 1 PECL). Skoro twórcy PECL nie wahali się odejść od reguł semantycznych, aby rozciągnąć znaczenie pojęcia „act” także na zaniechanie, to należy przyjąć, że tylko wskutek przeoczenia nie wprowadzili podobnej definicji w odniesieniu do pojęcia „performance”. Brak w PECL definicji świadczenia jako działania lub zaniechania należy jednak ocenić negatywnie. Drugą fundamentalną regułą wyrażoną w Kodeksie cywilnym jest określenie ogólnych wymogów właściwego wykonywania zobowiązań. Wymogi te zostały zawarte w art. 354 kc. Dłużnik powinien wykonać zobowiązanie zgodnie z jego treścią i w sposób odpowiadający jego celowi społeczno-gospodarczemu oraz zasadom współżycia społecznego, a jeżeli istnieją w tym zakresie ustalone zwyczaje – także w sposób odpowiadający tym zwyczajom. W taki sam sposób powinien współdziałać wierzyciel, wykonując zobowiązania. Wymóg zgodności wykonania zobowiązania z jego treścią nie oznacza konieczności wykonania zobowiązania zgodnie z literalną treścią umowy, ale ze zgodnym zamiarem i celem umowy (art. 65 kc). Pod tym względem PECL stawia takie same, a nawet szersze wymogi interpretacji oświadczeń woli w stosunkach umownych (art. 5.101 i 5.102 PECL)6. Oprócz odwołania do zgodnego zamiaru i celu umowy, PECL nakazuje uwzględnić: zwykłe rozumienie umowy, jakie nadałyby jej rozsądne osoby w takich samych warunkach, okoliczności zawarcia umowy, zachowanie stron po jej zawarciu, naturę i cel umowy, praktyki, jakie wytworzyły się między stronami, znaczenie przypisywane powszechnie postanowieniom i klauzulom umownym, zwyczaje oraz zasady dobrej wiary i uczciwego obrotu. Co do samego. 5 Np. zobowiązanie w umowie dystrybucyjnej do zapewnienia wyłączności dystrybutorowi na określonym obszarze jest w istocie zobowiązaniem do powstrzymania się od sprzedawania towarów pośrednikom, który mogliby naruszyć wyłączność dystrybutora.. 6 Zob. M. Romanowski, Ogólne reguły wykładni kontraktów w świetle zasad europejskiego prawa kontraktów a reguły wykładni umów w prawie polskim, PPH 2004, nr 8, s. 13–17; M. Romanowski, Szczegółowe reguły wykładni kontraktów w świetle zasad europejskiego prawa kontraktów a reguły wykładni umów w prawie polskim, PPH 2004, nr 9, s. 12–14..

(4) Jan Lic. 42. wykonywania zobowiązań umownych PECL nie formułuje jednak żadnych dyrektyw ogólnych. Wymóg zgodności wykonania zobowiązania z jego treścią nie jest oczywisty. Walor tej klauzuli generalnej ujawnia się, jeżeli dłużnik chciałby zwolnić się ze zobowiązania przez zapłatę odpowiedniej sumy pieniężnej lub inną formę wykonania zastępczego. Takie określenie obowiązku dłużnika implikuje zasadę realnego wykonania zobowiązania7. Zasada ta zyskuje potwierdzenie w instytucji datio in solutum unormowanej w art. 453 kc. Z przepisu tego wynika, że zmiana sposobu wykonania zobowiązania w inny sposób niż zgodny z jego treścią wymaga zgody wierzyciela8. W PECL zasada ta została dość nieoczekiwanie wyrażona wśród przepisów o środkach ochrony prawnej, takich jak prawo powstrzymania się ze spełnieniem świadczenia czy odstąpienie od umowy. W odróżnieniu od kodeksu cywilnego zasada ta została wypowiedziana w PECL explicite: strona może domagać się realnego wykonania świadczenia innego niż pieniężne, w tym naprawy wadliwego świadczenia (art. 9.102). Jednocześnie przepis ten wprowadza ograniczenia, wyliczając sytuacje, w których wierzyciel nie może domagać się realnego wykonania zobowiązań. Rozwiązanie przyjęte w PECL różni się w istotny sposób od regulacji kodeksowej. W kc nałożono wymóg wykonania zobowiązania zgodnie z jego treścią i z tego wymogu wynika zasada realnego wykonania zobowiązania. Zasada ta nie została w Kodeksie cywilnym należycie rozwinięta, w szczególności brakuje ujęcia w jednym przepisie wyjątków od jej stosowania. PECL nie formułuje żadnych odrębnych wymogów co do wykonania zobowiązania, natomiast zasadę realnego wykonania umowy traktuje autonomicznie i rozwija ją w szerszym stopniu niż Kodeks cywilny. W doktrynie podkreśla się, że nakaz wykonania zobowiązania zgodnie z jego treścią ma najistotniejsze znaczenie i pierwszeństwo przed innymi kryteriami właściwego wykonania zobowiązania9. Drugim wymogiem zawartym w art. 354 kc jest obowiązek wykonania zobowiązania zgodnie z jego celem społeczno-ekonomicznym. Skoro PECL w żadnym miejscu nie określa wymogów związanych z wykonaniem zobowiązania, to należy 7 J. Dąbrowa w: System prawa cywilnego, t. III, cz. 1, red. Z. Radwański, Ossolineum, Wrocław 1981, s. 717 i nast. Zob. też. W. Czachórski, op. cit., s. 62 i 306.. W doktrynie unika się jednak wskazywania związków datio in solutum z zasadą realnego wykonania zobowiązań, a zamiast powołania tej zasady wskazuje się tylko na konieczność wykonania zobowiązania zgodnie z jego treścią. Zob. W. Popiołek [w:] Kodeks cywilny, t. II. Komentarz do artykułów 450–1088, red. K. Pietrzykowski, Warszawa 2005, s. 7–8; K. Zagrobelny w: Kodeks cywilny. Komentarz, red. E. Gniewko, Warszawa 2006, s. 782–783; T. Wiśniewski, op. cit., s. 534–535. 8. A. Rembieliński, op. cit. s. 250; P. Machnikowski w: Kodeks cywilny. Komentarz, red. E. Gniewko, Warszawa 2006, s. 509; M. Safjan, op. cit., s. 844, T. Wiśniewski, op.cit., s. 26. 9.

(5) Wykonywanie umów w prawie polskim…. 43. poszukiwać odwołania do celu umowy wśród zasad bardziej ogólnych. Takimi zasadami są wspomniane zasady interpretacji umowy zawarte w art. 5.101 i 5.102 PECL. Wśród okoliczności miarodajnych dla interpretacji jest też wymieniona natura i cel umowy (art. 5.102 pkt c PECL). Ten sam wymóg jest także powtórzony w art. 6.102 PECL, który stanowi, że umowa może zawierać postanowienia dorozumiane, wynikające między innymi z istoty i celu umowy. Oczywiste jest, że interpretacja umowy ma miejsce przede wszystkim w chwili jej wykonywania, a zatem zobowiązanie umowne należy wykonywać zgodnie z jego celem, co nie odbiega od wymogu sformułowanego w kc. Może budzić wątpliwości zawężenie zasad interpretacji tylko do zobowiązań umownych, podczas gdy w kodeksie cywilnym wymogi dotyczące wykonywania zobowiązań odnoszą się do wszelkich zobowiązań. Należy jednak podkreślić, że PECL określa zasady europejskiego prawa umów, a nie wszelkich zobowiązań. Jego rolą jest kodyfikacja zobowiązań umownych, a nie prawa zobowiązań. Ostatnim wymogiem określonym w art. 354 kc jest obowiązek wykonania zobowiązania w sposób odpowiadający zasadom współżycia społecznego. Jest to klauzula generalna, której rodowód sięga jeszcze poprzedniego ustroju społeczno-ekonomicznego, dlatego wzbudza wciąż wiele kontrowersji. W literaturze proponuje się zastąpić ją zasadami słuszności, dobrej wiary, uczciwego obrotu, a w stosunkach handlowych zasadami uczciwości kupieckiej10. W istocie spór często dotyczy tylko właściwej nazwy dla tej zasady, podczas gdy jej treść jest podobna we wszystkich propozycjach. Można zatem uznać, że w PECL znajduje się klauzula stanowiąca odpowiednik klauzuli zasad współżycia społecznego. Tą klauzulą jest zawarty w art. 1.201 ust. 1 PECL nakaz postępowania zgodnie z zasadami dobrej wiary i uczciwego obrotu. Nie należy przywiązywać szczególnej wagi do nazwy klauzuli generalnej11. Znaczenie tej klauzuli jest szersze, gdyż znajduje ona zastosowanie nie tylko przy wykonywaniu zobowiązań, ale także w związku z ich zaciąganiem, ponoszeniem odpowiedzialności za ich niewykonanie bądź nienależyte wykonanie i w innych sytuacjach wymagających interpretacji zachowania stron. W kc zasady współżycia społecznego są natomiast użyte w następujących klauzulach ogólnych: – w art. 5 kc, który zabrania czynienia ze swego prawa użytku sprzecznego m.in. z zasadami współżycia społecznego, – w art. 56 kc, który wiąże skutki czynności prawnej m.in. z zasadami współżycia społecznego, – w art. 65 § 1 kc, który nakazuje interpretować oświadczenie woli m.in. w sposób zgodny z zasadami współżycia społecznego, T. Wiśniewski, op. cit., s. 25; M. Safjan, op. cit., s. 840–841.. 10. Tak trafnie R. Stefanicki, Zasady europejskiego prawa umów (PECL), „Studia Prawnicze” 2005, z. 3, s. 119. 11.

(6) Jan Lic. 44. – w art. 3531 kc, który wymaga, by strony zawierające umowę, ułożyły swój stosunek prawny m.in. zgodnie z zasadami współżycia społecznego, – w art. 354. § 1 kc, który nakłada obowiązek uwzględnienia zasad współżycia społecznego przy wykonywaniu zobowiązań. Zasady współżycia społecznego są także powoływane w licznych przepisach mniejszej wagi. Spośród wymienionych klauzul, te zawarte w art. 56 i 65 kc nie odnoszą się do oceny postępowania stron, natomiast pozostałe stanowią zbiorczy odpowiednik zasady wyrażonej w art. 1.202 ust. 1 PECL. Nakazują one określone zachowanie stron w sytuacji zawierania umów, ich wykonywania, a także w każdej sytuacji, gdy strona czyni użytek ze swego prawa. Porównując rozwiązania przyjęte w PECL i w kc, należy pamiętać o zasadniczej różnicy, która polega na tym, że art. 354 kc odnosi się do wszelkich zobowiązań, a więc także zobowiązań wynikających z jednostronnej czynności prawnej, czynu niedozwolonego, bezpodstawnego wzbogacenia czy z innych zdarzeń, podczas gdy PECL odnosi cytowane reguły tylko do zobowiązań umownych. Kolejną ważną regułą zawartą w ogólnych przepisach o zobowiązaniach jest określenie staranności, do jakiej zobowiązany jest dłużnik. Zgodnie z art. 355 kc, dłużnik obowiązany jest do staranności ogólnie wymaganej w stosunkach danego rodzaju (należyta staranność). Należytą staranność dłużnika w zakresie prowadzonej przez niego działalności gospodarczej określa się przy uwzględnieniu zawodowego charakteru tej działalności. W PECL brakuje odpowiednika cytowanego przepisu. Art. 355 kc nie wymaga, by dłużnik wykazywał należytą staranność w chwili wykonywania zobowiązań, ale właśnie wykonywanie zobowiązań jest tą fazą zobowiązania, w której należyta staranność ze strony dłużnika jest najbardziej oczekiwana12. W istocie są tu dwie miary staranności, zwykła w obrocie powszechnym i podwyższona w obrocie z udziałem przedsiębiorcy13. Należy ponadto uznać, że jest to także klauzula generalna, która nakazuje odpowiednie zachowanie dłużnika w związku z zaciągniętym zobowiązaniem w szczególności podczas jego wykonywania. W sensie logicznym, art. 355 kc jest rozwinięciem pojęcia użytego w art. 472 kc, który stanowi: „Jeżeli ze szczególnego przepisu ustawy albo z czynności prawnej nie wynika nic innego, dłużnik odpowiedzialny jest za niezachowanie należytej staranności”14. Użyte tam pojęcie niezachowania należytej staranności należy odczytywać właśnie poprzez art. 355 kc, który określa, jak należy rozumieć należytą staranność w stosunkach zobowiązaniowych. W doktrynie powszechnie Por. T. Wiśniewski, op. cit., s. 31.. 12 13 14. Tak też P. Machnikowski, op.cit., s. 512–513. Odmiennie T. Wiśniewski, op. cit., s. 32.. Por. A. Rembieliński, op. cit., s. 462..

(7) Wykonywanie umów w prawie polskim…. 45. przyjmuje się, że niezachowanie należytej staranności przez dłużnika jest równoznaczne z niedbalstwem jako postacią winy nieumyślnej15. Wobec kompletnego uregulowania w kc przesłanek odpowiedzialności dłużnika w kategoriach „należytej staranności” wydaje się, że wprowadzanie elementu winy w postaci niedbalstwa jest zbędne. Wymóg należytej staranności w zakresie wykonywania zobowiązań jest możliwy do uzyskania w drodze wykładni art. 354 kc. Jeżeli dłużnik powinien wykonać zobowiązanie zgodnie z jego treścią i w sposób odpowiadający jego celowi społeczno-gospodarczemu oraz zasadom współżycia społecznego, a także w sposób odpowiadający przyjętym zwyczajom, to wynika stąd, że powinien dochować należytej staranności. Klauzula generalna wprowadzona w omawianym już wyżej art. 1.201 ust. 1 PECL także zawiera w sobie nakaz zachowania należytej staranności w zakresie wykonywania zobowiązań. Jeżeli każda ze stron powinna postępować zgodnie z zasadami dobrej wiary i uczciwego obrotu, to tym samym powinna też postępować z należytą starannością. Nakaz stosowania podwyższonej miary staranności w stosunku do dłużnika – przedsiębiorcy nie może jednakże być wyprowadzony z żadnych zasad ogólnych zawartych w PECL. Brak ten może mieć negatywne konsekwencje w umowach zawieranych z konsumentami, którzy są na ogół słabszą stroną umowy, a więc słuszne jest podwyższenie miary staranności w stosunku do strony silniejszej – przedsiębiorcy. W PECEL nie tylko nie ma odpowiednika art. 355 kc, ale jego treści nie da się też w pełni wyinterpretować z innych, bardziej ogólnych przepisów. Jest to istotna wada tej regulacji w zestawieniu z regulacją zawartą w kc. Regułą generalną związaną z obowiązkiem zachowania należytej staranności jest określenie w art. 357 kc jakości świadczenia. Jeżeli dłużnik jest zobowiązany do świadczenia rzeczy oznaczonych tylko co do gatunku, a jakość rzeczy nie jest oznaczona przez właściwe przepisy lub przez czynność prawną ani nie wynika z okoliczności, dłużnik powinien świadczyć rzeczy średniej jakości. Przepis ten trafnie zawęża nakaz świadczenia rzeczy średniej jakości do rzeczy oznaczonych co do gatunku, gdyż jakość rzeczy oznaczonych co do tożsamości powinna zawsze wynikać z umowy stron. Na ogół powinna to być jakość wyższa niż średnia. W PECL odpowiednik tej reguły zamieszczony został wśród przepisów rozdziału szóstego o treści i skutkach umów. Zgodnie z art. 6.108, jeżeli w umowie nie określono jakości świadczenia, strona powinna zaofiarować świadczenie co najmniej na średnim poziomie. Przepis ten jest znacznie bardziej lapidarny w treści niż jego odpowiednik w kc. Nie ma tu zawężenia do świadczenia rzeczy oznaczonych co do gatunku, a więc w sytuacji braku umownego określenia jakości rzeczy oznaczonej co do tożsamości, należy także świadczyć rzecz średniej jakości. Rozwią W. Popiołek, op. cit. s. 41; T. Wiśniewski, op. cit., s. 567; K. Zagrobelny, op. cit., s. 509 i cytowana tam literatura. 15.

(8) 46. Jan Lic. zanie to może budzić wątpliwości. Wydaje się, że przy rzeczach oznaczonych co do tożsamości powinna być nakazana dobra jakość świadczenia. Zaletą niweczącą wady rozwiązania zastosowanego w PECL jest bardziej uniwersalne określenie jakości świadczenia do rzeczy. Na gruncie kc zupełnie niezrozumiałe jest, dlaczego ustawodawca zawęził określenie jakości świadczenia do rzeczy, nie dostrzegając, że średnia (w pozytywnym sensie tego słowa) jakość świadczenia, powinna mieć także zastosowanie w wypadku świadczenia usług. Wymóg zachowania należytej staranności (art. 355 kc) nie jest wystarczający. Osoba, która nie ma żadnego zawodowego przygotowania, nie jest w stanie wykonać naprawy skomplikowanych urządzeń mechanicznych czy elektrycznych, pomimo zachowania najwyższej staranności. W efekcie jakość jej świadczenia będzie znacznie poniżej średniej. Rozwiązanie przyjęte w PECL zapobiega tym negatywnym konsekwencjom. Inna różnica w porównaniu z kc to brak w art. 6.108 PECL odwołania do właściwych przepisów i do okoliczności związanych z zawartą umową. Pierwsza z tych przesłanek jest zbędna. Jeżeli jakość jest określona na mocy obowiązujących przepisów, to obowiązek świadczenia rzeczy o takiej jakości wynika wystarczająco z tych właśnie przepisów. Druga przesłanka – okoliczności związane z zawartą umową – jest wymieniona w art. 5.102 pkt a) PECL wśród przesłanek właściwej interpretacji umowy. Wynika stąd, że na określenie jakości świadczenia ma wpływ nie tylko literalna treść umowy, ale także jej interpretacja wynikająca z okoliczności, w jakich umowa została zawarta. W rezultacie nie ma w tym zakresie istotnej różnicy pomiędzy sformułowaniem obowiązku świadczenia średniej jakości w kc i PECL. Powszechnie znaną zasadą związaną z wykonywaniem zobowiązań jest reguła rebus sic stantibus wyrażona w art. 3571 kc: Jeżeli z powodu nadzwyczajnej zmiany stosunków spełnienie świadczenia byłoby połączone z nadmiernymi trudnościami albo groziłoby jednej ze stron rażącą stratą, czego strony nie przewidywały przy zawarciu umowy, sąd może po rozważeniu interesów stron, zgodnie z zasadami współżycia społecznego, oznaczyć sposób wykonania zobowiązania, wysokość świadczenia lub nawet orzec o rozwiązaniu umowy. Rozwiązując umowę, sąd może w miarę potrzeby orzec o rozliczeniach stron, kierując się zasadami określonymi w zdaniu poprzedzającym. Przepis ten odzwierciedla normy prawne o znacznie bogatszej treści niż tylko ta, która jest w nim bezpośrednio wyrażona. Poprzez rozumowanie a contrario można go uzupełnić o normę nakazującą spełnić świadczenie, jeżeli nie byłoby to połączone z nadmiernymi trudnościami, ani nie groziło rażącą stratą. Wynika stąd, że zwykła zmiana stosunków nie skutkuje uprawnieniem do żądania zmiany umowy, a tym bardziej jej rozwiązania. W razie nadzwyczajnej zmiany stosunków przewidziane jest tylko postępowanie sądowe, choć jest oczywiste, że na podstawie zasady swobody.

(9) Wykonywanie umów w prawie polskim…. 47. umów, same strony mogą także zmienić umowę lub nawet ją rozwiązać i to bez względu na to czy miała miejsce zwykła, czy nadzwyczajna zmiana stosunków16. Odpowiednik omawianej zasady został zamieszczony w art. 6.111 PECL. Jego treść jest znacznie bardziej rozbudowana niż w kc. Po pierwsze przepis ten stanowi, że strona powinna wykonać swoje zobowiązanie nawet, jeżeli jego wykonanie stało się bardziej uciążliwe, czy to z powodu wzrostu kosztów świadczenia, czy też dlatego, że zmniejszyła się wartość świadczenia, które ma ona w zamian otrzymać. Stwierdzone więc zostało to, co wynika także a contrario z art. 3571 kc. Ponadto można się też doszukać w tym przepisie zasady nominalizmu i zasady waloryzacji świadczenia pieniężnego, które w kc są wyrażone w art. 3581. Po drugie, PECL stanowi, że jeżeli wykonanie zobowiązania stanie się nadmiernie uciążliwe z powodu zmiany okoliczności, strony zobowiązane są rozpocząć negocjacje mające na celu zmianę umowy lub jej rozwiązanie pod warunkiem, że: a) zmiana okoliczności nastąpiła po zawarciu umowy, b) prawdopodobieństwo zmiany okoliczności nie mogło być, rozsądnie, brane pod uwagę w chwili zawarcia umowy, c) nie można było wymagać od strony, której dotyczy zmiana okoliczności, aby powinna była, zgodnie z umową, ponieść ryzyko takich zmian. Konstrukcja art. 6.111 PECL jest wadliwa, gdyż przewiduje obowiązek trudny do realizacji przez obie strony umowy, w sytuacji gdy ich interesy są całkowicie rozbieżne. Interes wykonawcy świadczenia będzie polegał na dążeniu do zmiany umowy, podczas gdy interes drugiej strony przeciwnie, będzie polegał na utrzymaniu umowy w dotychczasowym kształcie. Dopiero gdy strony nie dojdą w odpowiednim czasie do porozumienia, PECL przewiduje rozstrzygniecie sądowe sporu poprzez a) rozwiązanie umowy z chwilą i na zasadach, które ustali, albo b) poprzez zmianę umowy, przy czym sąd może rozdzielić pomiędzy strony w sposób słuszny i sprawiedliwy straty i korzyści wynikające ze zmiany okoliczności. Z literalnego brzmienia tego przepisu wynika, że jeżeli jedna ze stron nie zgodzi się prowadzić negocjacji, to tym samym nie będzie spełniony warunek umożliwiający wniesienie sprawy do sądu. Strona działająca w złej wierze mogłaby więc uniemożliwić rozstrzygnięcie sądowe. Inną wadą rozwiązania zastosowanego w PECL jest zawężenie negatywnych skutków zmiany okoliczności tylko do nadmiernej uciążliwości wykonania zobowiązania powiązanej ze zmianą wartości świadczenia (art. 6.111 ust. 1 PECL). W zwykłym rozumieniu pod pojęciem nadmiernej uciążliwości nie mieści się istotna ani tym bardziej rażąca strata poniesiona przez stronę dotkniętą zmianą okoliczności. Nadmierna uciążliwość oznacza raczej tylko trudności związane z wykonaniem zobowiązania. W zasadzie zawsze nieprzewidziane uciążliwości przy wykonywaniu zobowiązania generują także nieprzewidziane koszta ade T. Wiśniewski, op. cit. s. 42.. 16.

(10) Jan Lic. 48. kwatne do skali tych uciążliwości. Może być też tak, że wskutek zmiany okoliczności powstanie po stronie wykonawcy zobowiązania istotna, czy nawet rażąca strata, a nie zwiększą się uciążliwości związane z wykonaniem zobowiązania. Wystarczy wskazać jako przykład nagłą i znaczącą zmianę stawek za przewozy lotnicze wskutek groźby zamachów terrorystycznych, które uczynią całkowicie nieopłacalnym wykonanie zobowiązania spedytora do spedycji towarów. W rezultacie można wyróżnić sytuacje, gdy zmiana okoliczności spowoduje nadmierne uciążliwości sensu stricto, a także i takie sytuacje, gdy wywoła tylko rażącą stratę. Dlatego ujęcie zastosowane w kc., gdzie wyraźnie oddziela się przesłankę nadmiernych trudności i przesłankę rażącej straty, jest bardziej przekonywujące. Na korzyść PECL, w zestawieniu z art. 3571 kc, przemawia natomiast lepsze ujęcie przesłanki polegającej na braku przewidywania zmiany okoliczności przez strony. Skutki prawne są w PECL trafnie wywiedzione z subiektywnej niemożliwości przewidzenia okoliczności wpływających na możliwość wykonania zobowiązania, a nie z obiektywnego faktu braku przewidywania wystąpienia takich okoliczności. Trzeba jednak zaznaczyć, że w doktrynie przyjmuje się, iż przesłanką skorzystania z reguły rebus sic stantibus w kc jest nie tyle brak przewidywania nadzwyczajnej zmiany stosunków i jej skutków, co niemożność przewidzenia tych okoliczności przy dołożeniu należytej staranności17. Niweluje to konsekwencje odmiennej regulacji w kc i PECL, ale nie zmienia ujemnej oceny rozwiązania zastosowanego w kc. Na poparcie zasługuje też niewątpliwie podkreślenie znaczenia negocjacji pomiędzy stronami jako etapu poprzedzającego rozstrzygnięcie sądowe. Korzystniejsze dla stron umowy jest także określenie możliwych rozstrzygnięć sądowych w kategoriach zmiany lub rozwiązania umowy. Kodeks cywilny niepotrzebnie precyzuje zmianę umowy jako zmianę sposobu wykonania zobowiązania lub zmianę wysokości świadczenia, gdyż nie ma chyba przeszkód, by zmiana umowy polegała np. na zmianie terminu wykonania zobowiązania, co tylko przy zastosowaniu wykładni rozszerzającej da się rozumieć jako przypadek zmiany sposobu wykonania zobowiązania. Sporna może być w obydwu porównywanych regulacjach ocena stopnia rygoryzmu w ujęciu reguły rebus sic stantibus w stosunku do podstawowej zasady pacta sunt servanda. Różnica polega na tym, że w kc nadmierne trudności muszą być powiązane z nadzwyczajną zmianą stosunków, a więc zastosowano tu bardzo restryktywne podejście do odstępstw od zasady pacta sunt servanda. Można zetknąć się z poglądem, że jest to podejście zbyt rygorystyczne, gdyż wystarczyłoby przyjąć istotną zmianę okoliczności, zamiast zmiany nadzwyczajnej. Umożliwiłoby to zmianę lub nawet rozwiązanie umowy w razie głębokich przeobrażeń warunków gospodarczych, takich jak zmiana podatków, ceł itp., 17. P. Machnikowski, op. cit., s. 517–518; T. Wiśniewski, op. cit., s. 39..

(11) Wykonywanie umów w prawie polskim…. 49. które trudno uznać za nadzwyczajną zmianę stosunków18. W PECL wystarczy, by nadmierna uciążliwość przy wykonaniu zobowiązana wynikła ze zwykłej zmiany okoliczności, żeby uzasadnić procedurę zmierzającą do zmiany lub rozwiązania umowy. Regulacja przyjęta w PECL jest więc bardzo liberalna w kwestii stosunku do zasady pacta sunt servanda19. Wydaje się, że liberalizm ten jest zbyt daleko posunięty, gdyż zagraża pewności obrotu wyrażonej w tej zasadzie. Należy zatem zgodzić się, że tzw. „złotym środkiem” byłoby postulowane w doktrynie odwołanie do istotnej zmiany okoliczności20. Ważną zasadą umiejscowioną w Kodeksie cywilnym wśród ogólnych przepisów o zobowiązaniach umownych jest zasada nominalizmu wyrażona w art. 3581 kc. Zgodnie z tą zasadą, jeżeli przedmiotem zobowiązania od chwili jego powstania jest suma pieniężna, spełnienie świadczenia następuje przez zapłatę sumy nominalnej, chyba że przepisy szczególne stanowią inaczej. Od zasady tej kodeks przewiduje kilka wyjątków. Po pierwsze same strony mogą zastrzec w umowie, że wysokość świadczenia pieniężnego zostanie ustalona według innego niż pieniądz miernika wartości. Po drugie, sąd może zmienić wysokość lub sposób spełnienia świadczenia pieniężnego w razie istotnej zmiany siły nabywczej pieniądza po powstaniu zobowiązania. Sąd bierze pod uwagę interes stron, i zasady współżycia społecznego. Przepis ten zawiera także reguły szczególne dotyczące przedsiębiorców. W PECL zasada nominalizmu i możliwość waloryzacji świadczenia pieniężnego wyrażona jest w art. 6.111, który stanowi m.in., że strona powinna wykonać swoje zobowiązanie, nawet jeżeli jego wykonanie stało się bardziej uciążliwe, dlatego że zmniejszyła się wartość świadczenia, które ma otrzymać w zamian swojego świadczenia. Oznacza to, że strona, która spełnia świadczenie niepieniężne, nie może w zasadzie oczekiwać, że otrzyma zapłatę wyższą niż suma nominalna, pomimo że zmniejszyła się wartość zapłaty wskutek utraty wartości pieniądza. Dopiero jeżeli wykonanie zobowiązania stanie się nadmiernie uciążliwe z powodu zmiany okoliczności, strony zobowiązane są rozpocząć negocjacje mające na celu zmianę umowy lub jej rozwiązanie pod warunkiem, że prawdopodobieństwo zmiany okoliczności nie mogło być, rozsądnie, brane pod uwagę w chwili zawarcia umowy, a nie można było wymagać od strony, której dotyczy zmiana okoliczności, aby powinna była, zgodnie z umową, ponieść ryzyko takich zmian. Jeżeli. A. Brzozowski w: Kodeks cywilny, t. I. Komentarz do artykułów 1– 44911, red. K. Pietrzykowski, Warszawa 2005, s. 863. 18. 19 Sama zasada pacta sunt servanda nie została sformułowania explicite w przepisach PECL. R. Stefanicki, op. cit., s. 115. 20. A. Brzozowski w: Kodeks cywilny, s. 863..

(12) Jan Lic. 50. negocjacje nie przyniosą rezultatów, strony mogą zwrócić się do sądu, domagając się zmiany lub rozwiązania umowy. Pomijając różnice sformułowań użytych w kc i w PECL oraz różnice co do użytej techniki legislacyjnej, która w PECL polega na tym, że zasada rebus sic stantibus i zasada nominalizmu zostały zawarte w tym samym przepisie, należy zauważyć następujące istotne różnice merytoryczne, a po części i formalne: Po pierwsze, w kc wymaga się istotnej zmiany siły nabywczej pieniądza, by możliwe było wykorzystanie drogi sądowej21. Natomiast PECL wymaga jedynie, by wykonanie zobowiązania stało się nadmiernie uciążliwe z powodu zwykłej, a nie istotnej zmiany okoliczności. Na podstawie tego sformułowania można by dojść do paradoksalnego wniosku, że nawet niewielka utrata siły nabywczej pieniądza jest okolicznością uzasadniającą żądanie zmiany umowy, jeżeli tylko dłużnik odczuje taką deprecjację wartości jako nadmiernie uciążliwą. Po drugie, kc nie wymaga, by strony nie mogły przypuszczać, że nastąpi istotna zmiana siły nabywczej pieniądza po powstaniu zobowiązania. W kc chodzi zatem o każdą zmianę okoliczności, nawet gdy była przewidywana przez strony umowy, byleby była ona istotna. Zgodnie z PECL, sąd będzie mógł zmienić wysokość lub sposób spełnienia świadczenia pieniężnego w razie zmiany siły nabywczej pieniądza po powstaniu zobowiązania tylko wtedy, gdy prawdopodobieństwo zmiany okoliczności nie mogło być, rozsądnie, brane pod uwagę w chwili zawarcia umowy. Regulacja ta dobrze spełnia swoją rolę w zakresie obowiązku spełnienia świadczenia niepieniężnego, gdzie trudno na ogół zakładać nadzwyczajne okoliczności. W odniesieniu do świadczeń pieniężnych utrata wartości pieniądza nie jest niczym nadzwyczajnym, a zatem nie można uzależniać możliwości zmiany umowy od tego, by prawdopodobieństwo zmiany okoliczności nie mogło być, rozsądnie, brane pod uwagę w chwili zawarcia umowy. Po trzecie, według kc sąd może tylko zmienić wysokość lub sposób spełnienia świadczenia pieniężnego, podczas gdy PECL upoważnia sąd do zmiany lub rozwiązania umowy, jeżeli strony same nie dojdą do porozumienia. Rozwiązanie to również dostosowane jest bardziej do nadzwyczajnej zmiany okoliczności mającej wpływ na świadczenie niepieniężne. W wypadku świadczeń pieniężnych, rozwiązanie umowy nie powinno mieć miejsca. Wystarczająca jest zmiana wysokości lub sposobu spełnienia świadczenia pieniężnego. Po czwarte, zachodzi też formalna różnica co do możliwości ustalenia przez strony wysokości świadczenia według innego niż pieniądz miernika wartości. W kc możliwość ta jest wyraźnie stwierdzona, natomiast w PECL wynika z ogólnej zasady swobody umów wyrażonej w art. 1.102 PECL. Ponieważ jednak niejednokrotnie powstają wątpliwości co do tego, czy przepis ma charakter iuris cogentis czy iuris dispositivum, kc trafnie rozstrzyga tę kwestię poprzez wyraźny przepis. Rozbieżność rezultatów, do jakich Co do tego co należy uznać za istotną zmianę siły nabywczej pieniądza zob. A. Brzozowski, op. cit., s. 879; P. Machnikowski, op.cit., s. 526. 21.

(13) Wykonywanie umów w prawie polskim…. 51. prowadzi Kodeks cywilny i PECL, pokazuje, że regulacja zasady nominalizmu w odrębnym przepisie jest potrzebna i nie da się jej zamknąć w ramach ogólnych reguł wykonywania zobowiązań. Dlatego regulacja zasady nominalizmu i możliwości waloryzacji świadczenia pieniężnego jest przeprowadzona w k.c. w sposób bardziej odpowiadający potrzebom stosunków cywilnoprawnych. Art. 3581 kc zamyka listę ogólnych przepisów o zobowiązaniach (art. 353–art. 3651 kc), które odnoszą się do wykonywania zobowiązań. Spośród omówionych przepisów (art. 353, art. 354, art. 355, art. 357, art. 3571 i art. 3581 kc), tylko art. 354, art. 357 i art. 3571 kc, posiadają wyraźne odpowiedniki w przepisach PECL. Odpowiedniki te nie zostały zamieszczone wśród przepisów o wykonywaniu zobowiązań (rozdział 7 PECL), ale w innych rozdziałach. Pozostałe przepisy: art. 353, art. 355, i art. 3581 kc, nie mają wyraźnych odpowiedników w przepisach PECL. Spośród nich art. 3581 kc ma ukryty odpowiednik w postaci bardziej ogólnego art. 6.111 PECL, który jest jednak całkiem odmiennie sformułowany, a jego treść odbiega znacznie od art. 3581 kc W sytuacjach, gdy nie ma w PECL wyraźnych odpowiedników przepisów kc, można jedynie doszukiwać się ich treści w interpretacji różnych przepisów PECL mających na ogół charakter klauzul generalnych. Execution of Contracts under Polish Law and According to the PECL (Principles of European Contract Law) – Part II The second stage of the research work is devoted to a discussion of norms relating to the fulfilment of obligations contained in general provisions of Book III (obligations) and comparing them with norms contained in the PECL. Among the discussed articles: Article 353, Article 354, Article 355, Article 357, Article 3571 and Article 3581 of the Civil Code, only Article 354, Article 357 and Article 3571 of the Civil Code have clear counterparts in the PECL. These counterparts have not been included among the articles on fulfilment of obligations (Chapter 7 of the PECL), but in other chapters. The remaining articles: Article 353, Article 355, and Article 3581 of the Civil Code do not have clear counterparts in the PECL. Article 3581 of the Civil Code has a hidden counterpart in the form of the more general Article 6.111 of the PECL. In situations where articles of the Civil Code have no clear counterparts in the PECL, one can only search for their content in the interpretation of various articles of the PECL that are on the whole of a general nature..

(14)