Rekonstrukcje paleogeograficzne Paratetydy w miocenie œrodkowym: implikacje
dla basenu zapadliska przedkarpackiego
Barbara Studencka*
Sedymentologiczne i biostratygraficzne ró¿nice ist-niej¹ce miêdzy obszarem medyterañskim a epikontynental-nymi morzami Paratetydy przyczyni³y
siê do wydzieleñ odrêbnych systemów stratygraficznych. Kluczowe znaczenie dla rekonstrukcji paleogeograficznych ma ustalenie korelacji miêdzy regio-nalnymi piêtrami miocenu Paratetydy Œrodkowej i Wschodniej oraz standardo-wymi piêtrami wydzielonymi w pro-wincji medyterañskiej. Najwiêcej proble-mów przysparza korelacja tarchanu Para-tetydy Wschodniej: jest uwa¿any b¹dŸ za czasowy odpowiednik wczesnego langu (Rögl & Steininger, 1983; Rögl, 1996) b¹dŸ póŸnego burdyga³u (Nevesskaja i in., 1987; Hámor, 1988).
Zdaniem autorki, pomimo nieobec-noœci w Paratetydzie Wschodniej otwor-nic z rodzajów Praeorbulina i Orbulina (na podstawie których jest wyznaczana dolna granica langu na obszarze medyte-rañskim oraz badenu w Paratetydzie Œrodkowej) jest mo¿liwa korelacja regionalnych piêter miocenu Paratetydy. Sk³ad gatunkowy zespo³ów nanoplank-tonu wapiennego, cyst wiciowców, bio-zdarzenia Rzehakia oraz badania radiometryczne w obu czêœciach Parate-tydy dowodz¹, i¿ wiekowym odpowied-nikiem wczesnego tarchanu nie jest wczesny baden, ale karpat — równowie-kowy póŸnemu burdyga³owi prowincji medyterañskiej.
Analiza sk³adu gatunkowego wczesno-badeñskich zespo³ów ma³¿owych z p³ytkowodnych facji piaszczystych Para-tetydy Œrodkowej przemawia za aktywn¹ migracj¹ miêdzy basenami wewn¹trz- i przedkarpackimi. Polska czêœæ zapadli-ska przedkarpackiego mia³a szerokie po³¹czenie zarówno z przedkarasenami Ukrainy, Rumunii i Bu³garii, jak te¿ przez morawsk¹ czêœæ zapadliska przedkarpac-kiego z basenem wiedeñskim i innymi basenami wewn¹trzkarpackimi (ryc. 1). Niski poziom endemizmu i znacz¹cy udzia³ gatunków wspólnych z faun¹ medyterañsk¹ i atlantyck¹ (207 gatun-ków ma³¿ów spoœród 386 wczesnobade-ñskich form Paratetydy Œrodkowej jest znanych równie¿ ze œrodkowego mioce-nu prowincji atlantyckiej) przemawia za szerokim po³¹czeniem Paratetydy Œrod-kowej z oceanem œwiatowym. We wcze-snym badenie istnia³y dwa po³¹czenia z prowincj¹ medyterañsk¹. Po³¹czenie
zachodnie poprzez S³oweniê jest dobrze udokumentowa-ne. Za istnieniem po³udniowego po³¹czenia Paratetydy
Œrodkowej ze wschodni¹ czêœci¹ prowincji medyterañskiej przemawia geograficzne rozprzestrzenienie i stratygraficz-ne zasiêgi elementów orientalnych i Indo-Pacyficznych, 452
Przegl¹d Geologiczny, vol. 49, nr 5, 2001
*Muzeum Ziemi, Polska Akademia Nauk, Al. Na Skarpie 20/26, 00-488 Warszawa; mzpaleo@warman.com.pl
D
E P
P A R A T E T Y D A
wczesny sarmat (13,6-12,2 mln lat)
obszar polskiej czêœci zapadliska przedkarpackiego
500km
Ryc. 3. Paratetyda we wczesnym sarmacie (czasowy odpowiednik œrodkowego serrawalu)
wg Kojumd¿ijewej (1987); P — basen wiedeñsko-pannoñski, D— basen przedkarpacki, E — baseneuksyñsko-kaspijski Œ R O DK O W A
W S C H O D
N I A
P A R
A T E
Y D A
T
póŸny baden-konka (15,0-13,6mln lat)
obszar polskiej czêœci zapadliska przedkarpackiego
500km
Ryc. 2. Paratetyda Œrodkowa i Wschodnia w póŸnym badenie i konce (czasowy
odpo-wiednik wczesnego serrawalu) na podstawie Studenckiej i in. (1998)
P A R
A T E
Y D A
T
W S C H O D
N I A
ΠR O DK O W Awczesny baden-czokrak (16,4-15,5 mln lat)
obszar polskiej czêœci zapadliska przedkarpackiego
500km
Ryc. 1. Paratetyda Œrodkowa i Wschodnia we wczesnym badenie i czokraku (czasowy
których obecnoœæ zosta³a stwierdzona w faunie wczesno-badeñskiej (por. Studencka i in., 1998).
Porównanie natomiast równowiekowych wczesnoba-deñskich i czokrackich zespo³ów dowodzi izolacji Parate-tydy Œrodkowej i Wschodniej. W zespo³ach ma³¿owych czokraku dominuj¹ gatunki, które zasiedla³y Paratetydê Wschodni¹ w tarchanie. Rozprzestrzenienie geograficzne gatunków, które pojawi³y siê na obszarze Paratetydy Wschodniej wraz z transgresj¹ czokraku, wskazuje, i¿ basen ten by³ po³¹czony z oceanem œwiatowym jedynie w po³udniowo-wschodniej czêœci poprzez Turcjê i Iran.
Analiza sk³adu gatunkowego zespo³ów póŸno- (316 gatunków) i wczesnobadeñskich (343, przy czym 273 gatunki s¹ wspólne dla obu faun badeñskich) œwiadczy o wci¹¿ istniej¹cym po³¹czeniu Paratetydy Œrodkowej z obszarem medyterañskim, pomimo zamkniêcia po³¹czenia zachodniego poprzez S³oweniê (por. Studencka i in., 1998). Zamkniêciu ulega równie¿ zachodnie po³¹czenie polskiej czêœci zapadliska przedkarpackiego z basenem wiedeñskim (ryc. 2).
Czasowe zamkniêcie po³udniowo-wschodniego, jedy-nego w czokraku, po³¹czenia Paratetydy Wschodniej z wschodni¹ czêœci¹ prowincji medyterañskiej przyczyni³o siê do dramatycznego zubo¿enia fauny ma³¿owej. Karagañski kryzys solny prze¿y³ tylko jeden rodzaj. Niemal ca³¹ faunê ma³¿ow¹ konki (równowiekowo faunie póŸnego badenu) tworz¹ gatunki, które przetrwa³y w s¹siednich regionach i podczas transgresji konki ponownie zasiedli³y Paratetydê Wschodni¹. Sk³ad gatunkowy zespo³ów konki i rozprze-strzenienie geograficzne poszczególnych gatunków wska-zuje na kierunki migracji ze wschodniego obszaru prowincji medyterañskiej (poprzez ponownie otwarte po³udniowo-wschodnie po³¹czenie) oraz z Paratetydy Œrodkowej. Liczba gatunków wspólnych z zespo³ami póŸ-nobadeñskimi (90 na ogóln¹ liczbê 97) dowodzi szerokie-go po³¹czenia obu czêœci Paratetydy.
Czasowe zamkniêcie po³¹czeñ Paratetydy z obszarem medyterañskim (datowane na podstawie badañ radio-metrycznych z obu czêœci Paratetydy na 13,6 mln lat) spo-wodowa³o znacz¹ce zubo¿enie sk³adu rodzajowego i ujed-nolicenie sk³adu gatunkowego zespo³ów ma³¿owych w obu czêœciach Paratetydy. Jak ogromne by³y zmiany w sk³adzie zespo³ów ma³¿owych dowodzi analiza fauny z polskiej czêœci zapadliska przedkarpackiego. Spoœród 204 gatunków stwierdzonych w facji piaszczystej i wêglanowej badenu jedynie 20 gatunków wystêpuje w osadach dolnego sarmatu (por. Studencka, 1999). Fauna wczesnego sarmatu
(wo³ynu) Paratetydy nie wykazuje ¿adnego podobieñstwa do równowiekowej fauny œrodkowego serrawalu prowincji medyterañskiej.
Ogólnie przyjêty podzia³ sarmatu (sensu Barbot de Marny, 1866) na trzy podpiêtra zosta³ dokonany przez Andrusowa w 1899 r., na podstawie fauny ma³¿owej. Nazwy dla poszczególnych podpiêter, tj. wo³yn (wczesny sarmat), bessarab (œrodkowy sarmat) i cherson (póŸny sarmat) zosta³y zaproponowane w 1903 r. przez Simione-scu. Na szkicu paleograficznym Paratetydy przed-stawionym na ryc. 3 zosta³y zaznaczone baseny: wie-deñsko-pannoñski, przedkarpacki i euksyñsko-kaspijski. Ich wspólna historia ograniczona jest do sarmatu (sensu Suess, 1860) bêd¹cego czasowym odpowiednikiem wo³ynu i wczesnego bessarabu (13,6–11,5 mln lat); póŸ-niej odmienna jest dla basenu wiedeñsko-pannoñskiego i pozosta³ego obszaru Paratetydy. Na obszarze Paratetydy (z wy³¹czeniem basenów pannoñskich) sedymentacja sarmatu trwa³a do 9,3 mln lat, kiedy to Paratetyda ponow-nie uzyska³a po³¹czeponow-nie z obszarem medyterañskim. W polskiej czêœci zapadliska przedkarpackiego najm³odsza fauna ma³¿owa jest datowana na wczesny bessarab (Stu-dencka, 1999).
Literatura
HÁMOR G. (ed.) 1988 — Maps No. 3– 4 Middle Miocene: Langhian — Early Badenian — Tschokrakian (16.5–15.5 Ma) and Early Seraval-lian — Late Badenian–Konkian (15.0–13.6 Ma) [In:] Neogene palae-ogeographic atlas of Central and Eastern Europe. Hungarian Geological Institute; Budapest.
KOJUMDGIEVA E. 1987 — Systematique et phylogenie des Cardiides sarmatiens de la Paratethys. Geol. Balcan., 17: 3–14.
NEVESSKAJA, L.A., GONTSHAROVA, I.A., ILJINA, L.B.,
PARAMONOWA, N.P., POPOV, S.V., VORONINA, A.A., CHEPALYGA, A.L. & BABAK E.V. 1987 — History of Paratethys. Proceedings of VIIIth Congress of the Regional Committee on Mediterranean Neogene Stratigraphy, Budapest, 15–22 September 1985. Ann. Inst. Geol. Publ. Hungarici, 70: 337–342.
RÖGL F. 1996 —Stratigraphic Correlation of the Paratethys Oligocene and Miocene. Mitt. Ges. Bergbaustud. Österr., 41: 1–9.
RÖGL F. & STEININGER F.F. 1983 —Vom Zerfall der Tethys zu Medi-terran and Paratethys. Die neogene Paläogeographie und Palinspastik des zirkum-mediterranen Raumes. Annalen des Naturhistorische Musem in Wien, 85/A: 135–163.
STUDENCKA B.1999 — Remarks on Miocene bivalve zonation in the Polish part of the Carpathian Foredeep. Geol. Quart., 43: 467–476. STUDENCKA B., GONTSHAROVA I.A. & POPOV S.V. 1998 — The bivalve faunas as a basis for reconstruction of the Middle Miocene of the Paratethys. Acta Geol. Pol., 48: 285–342.
Model sedymentacji klastycznych utworów badeñskich
wschodniej czêœci Roztocza
Anna Wysocka*
Wschodnia czêœæ Roztocza, pomiêdzy Zwierzyñcem a Lwowem, znajduje siê w pó³nocnej, marginalnej czêœci zapadliska przedkarpackiego. Charakterystyczn¹ cech¹ pó³nocnego brzegu zapadliska w miocenie by³ podzia³ na dwie strefy litofacjalne. Strefa znajduj¹ca siê w obrêbie p³yty przedpola Karpat charakteryzowa³a siê du¿ym tem-pem subsydencji (Oszczypko, 1996). Jest ona wype³niona drobnoklastycznymi i ilastymi utworami œrodkowego
mio-cenu osi¹gaj¹cymi mi¹¿szoœci przekraczaj¹ce 2000 m (Ney i in., 1974; Krzywiec, 1998). Druga strefa, to obszar Roztocza, który podlega³ ruchom blokowym i stanowi³ marginaln¹ czêœæ zapadliska. W tej strefie dominuj¹ p³ytkowodne utwory terygeniczne i organodetrytyczne o mi¹¿szoœciach do kilkunastu metrów.
Na obszarze Roztocza, ze wzglêdu na posarmackie ero-zyjne usuniêcie czêœci utworów mioceñskich, odtworzenie architektury basenu jest utrudnione. Dodatkowy problem stanowi brak jednoznacznej biostratygrafii badanych utworów. Wed³ug najnowszych prac (Roniewicz & Wysoc-ka, 1999; WysocWysoc-ka, 1999, 2001) profile utworów
bade-453 Przegl¹d Geologiczny, vol. 49, nr 5, 2001
*Wydzia³ Geologii, Uniwersytet Warszawski, ul. ¯wirki i Wigury 93, 02-089 Warszawa; wysoc-ka@geo.uw.edu.pl
