Acta Universitatis Lodziensis
i
FOLIA II IRIDIC A
29
Zbigniew Góral
PRACOW NICZA ODPOWIEDZIALNOŚĆ PORZĄDKOWA
W YD A W N ICTW O UNIWERSYTETU ŁÓDZKIEGO 1987
KOMITÈT REDAKCYJNY
W Y D A W N IC T W UNIW ERSYTETU ŁÓDZKIEGO A n d r z e j Baiiasiak, Bohd an B a r a n o w s k i, Z d z i s ł a w Kia penis к i W a c ł a w P io t r o w s k i (p rzew od n iczący), K r y s l y n a U r b a n o w i c z
R L D A KC JA W Y D A W N I C T W „ F O L I A IU R I D IC A "
W i t o l d B ro n iew icz , S lela n Lelental, W i t o l d B ro d z iń sk i
RE DAKTOR ZESZYTU M ic h a ł S e w e r y ń s k i REDAKTOR W Y D A W N IC T W A UŁ E lż b ieta M a r c i s z e w a k a - K o w a l c z y k R EDAKTOR TEC H N IC ZN Y G r a ż y n a K a n i e w s k a
(Ebck <P. 2329Л/29.
№ l
W y d a w n ictw o U n iw er sy te tu Ł ódzkiego 1987 W y d a n ie I. N akłuci 2 5 5+ 85 eg z. A rk . w y d . 10,3 A rk . d r u k . 9,25. P a p ie r k l. 111, 70g, 70X100. Z a m . 29/1407/87. B— 17. C e n a zł 257,— D rukarnia U n iw ersy tetu Ł ódzkiegoŁódź, ul. N o w o tk i 143
Dr. Soc. - - D roit S ocial
D z,U. — D zien n ik U staw
Dz Urz. — D zien n ik U rzęd o w y
IPiSS — In stytu t P racy i Spraw S o cja ln y ch
k c — k o d ek s c y w iln y '
^ — k o d ek s karny
kp — k o d ek s pracy
j^z — k o d ek s zo b o w ią za ń
M on. Pol. — M onitor P olsk i
M PPiSS — M in isterstw o P racy, Płac i Sp raw S o c ja ln y c h
N P 1— N o w e P raw o
O SN C P ■ O rzeczn ictw o Sądu N a jw y ż s z e g o . Izba C y w iln a oraz Izba P racy i U b ezp ie cz eń S p o łe c zn y ch
O SPiK A —’ O rz ec zn ictw o S ąd ów P o lsk ich i K om isji A rb itra żo w y ch O SPiU S — •O k ręg o w y Sąd P racy i U b ezp ie czeń S p o łeczn y ch
P i P — P ań stw o i Praw o
PiZS - Praca i Z a b ez p ieczen ie S p o łec zn e
PS •— P o lity k a S p o łeczn a
PUG — P rzegląd U sta w o d a w stw a G osp od arczego
R dA — R echt der A rb eit
Rozp. o regu ł. — R o zporząd zenie R ady M in istrów z 20.12.1974 r. w sp ra w ie reg u la m in ó w p racy oraz zasad u sp ra w ied liw ia n ia n ie o b e c n o ści w p racy i u d ziela n ia z w o ln ień od p racy (Dz.U., nr 49, poz. 299)
RPEiS — Ruch P raw niczy, E k on om iczn y i S o c jo lo g ic z n y
Sł.Pr. — Słu żb a P racow n icza
S N — Sąd N a jw y ż s z y
Sow . Gos. i Pr. — S ow ieb skoje G osu d arstw o i P raw o
SP — Stu dia P raw n icze
SP-E — Stu dia P raw no-E kon om iczne
SPP — Sem inarium P raw a P racy (w y d a w n ictw o ZPP)
U eh w a ła nr
„ W y ty czn e" ZPP
327 ~ * U ch w a ła R ady M in istrów z 16.07.1957 r. w sp ra w ie przo-strzeg inia porządku i d y s ty p lin y p ru ty (tekst jedn. Mon. Pol. 1968, nr 3, poz. 22)
— W y ty c zn e do op ra co w a n ia reg u la m in ó w pracy, załączn ik do U ch w a ły nr 327 R ady M in istró w z 1957 r.
Z achow ania pracow ników w p rocesie pracy stanow ią w ypadkow ą w ielu różnorodnych czynników Część z nich oddziałuje na postaw y pracow nicze niezależnie od woli p racodaw cy. P ostaw y owe są bowiem w dużym stopniu pochodną ogólniejszych zjaw isk zachodzących w ż y ciu społecznym , gospodarczym i politycznym . Na zachow ania p racow nicze w p ły w ają rów nież o b serw acje i refleksje, jak ie n asu w ają sic w zw iązku z funkcjonow aniem ko n k retn eg o zakładu pracy. Chodzi tu głów nie o sposób organizacji pracy i zarządzania, układ stosunków m iędzyludzkich w zakładzie, szeroko rozum iane w arunki pracy i p ła cy, poziom zasp o k ajan ia różnoro dn y ch potrzeb so cjalno -b yto w ych p ra cow ników , m ożliwości doskonalenia zaw odow ego, aw ansu itp.
Stosunek pracow ników do sw ych obow iązków może być k ształto w any w sposób św iadom y i celow y także przez pracodaw cę. W jego dyspozycji pozostaje bowiem cały szereg zróżnicow anych pod w zglę dem c h a ra k te ru środków oddziaływ ania, w tym rów nież instrum enty
i m echanizm y praw ne. O k reślając m iejsce p raw n y c h środków od działyw ania na w y k on y w an ie obow iązków pracow niczy ch w śród - in nych sposobów i czynników k ształtu jący ch p o staw y ludzi w procesie pracy, trzeba zatem d ostrzegać szerszy kontekst, w jakim oddziały w a nie to przebiega. W a rto w tym m iejscu zw rócić uw agę na trzy kw estie.
Po pierw sze, ró żn o rak ie czynniki i m oty w acje pozapraw ne, k tó re w pływ ają na zachow ania pracow nicze, w pew nych sy tu acjach p o tę gują, w innych zaś p om niejszają efektyw ność oddziaływ ania poprzez praw o. Dążąc zatem do zapew nienia skuteczności norm om praw nym , należy zdaw ać sobie z tego spraw ę zarów no w stadium ich stan o w ie nia jak i stosow ania.
Po drugie, zastosow anie środków p raw n y ch pow inno mieć m iejsce z reg u ły dopiero po w yczerpaniu pozap raw n ych sposobów k ształto w a nia postaw pracow niczych, p o zo stający ch w dyspozycji podm iotu za trudniającego. M ając na uw adze, iż praw o m a c h a ra k te r regulacji o p artej na przym usie, w arto w tym m iejscu przytoczyć słow a C.
Zna-m ierow skiego: „społeczne poczucie Zna-m oralne dopuszcza Zna-m ożliwość sto sow ania przym usu, żąda jednak, by nie stosow ać go tam, gdzie godny a p ro b aty cel jest m ożliw y do osiągnięcia na innej d ro d ze"1.
Po trzecie, we w szystkich in sty tu cja ch ustanow io ny ch w przepi sach praw a w celu w pływ ania na zachow ania pracow nicze obok a- spektów ściśle p raw n y ch można w y od rębn ić asp ek ty o ch ara k te rz e ogólniejszym , w łaściw e w szystkim zjaw iskom społecznym . W zw iązku z tym poza badaniam i prow adzonym i na płaszczyźnie norm atyw nej, w ażna je st rów nież analiza czynników w p ływ ających na treść o k reś lonych norm praw nych, ukazan ie ich społeczno-gospodarczego, poli tycznego i kulturo w eg o u w aru n ko w an ia, a także ocena obow iązu ją cych rozw iązań p raw nych z p u n k tu w idzenia ich społecznej p rzy d a t ności i rzeczyw istego znaczenia. Szczególnie istotne jest zbadanie, czy in stytucje p raw n e u stanow ione w celu w pływ ania na zachow ania p ra cow ników „zharm onizow ane są z rozpow szechnionym i w sp ołeczeń stw ie zasadam i praw a i ocenam i m oralnym i, od k tó ry ch zależy ak cep tacja obow iązujących norm i ich prak ty czn e oddziaływ anie"2.
Rozwój stosunków społeczno-ekonom icznych doprow adził do znacz nego w zbogacenia m etod i sposobów oddziaływ ania na p ostaw y p r a cow nicze poprzez praw o. W ielość i zróżnicow any c h a ra k te r środków p raw nych, m ających znaczenie w d yscyplinow aniu pracow ników , s p r a wia, że nie jest łatw o o dokonanie ich p rzejrzy stej k lasy fik acji3. Bio rąc pod uw agę to, iż o zastosow aniu określonego środka decydu je przede w szystkim relacja, w jak iej pozostaje ko nk retn e zachow anie pracow nika do jego obow iązków objęty ch stosunkiem pracy, można w yróżnić:
1) K onsekw encje praw ne w zorow ego zachow ania pracow nika (na g rody i w yróżnienia).
2) K onsekw encje p raw n e zachow ania rów noznacznego z norm alnym w ykony w an iem obow iązków pracow niczych (w zajem ność i ek w iw alen t ność świadczeń).
3) K onsekw encje p raw n e zachow ania rów noznacznego z n a ru sz e niem obow iązków pracow niczych (negatyw ne bodźce dyscyplinujące, san kcje odszkodow aw cze, san k cje represyjne).
1 C. Z n a m i e r o w s k i , W i n a i o d p o w i e d z ia l n o ś ć , W a rsza w a 1957, s. 96. * W . S z u b e r t , Z a ło ż en ia i p e r s p e k t y w y r o z w o j o w e n a u k p r a w n y c h , PiP 1979, nr 2, s. 10— 11. 3 Por. m. in. T. G r z e s z c z y k , D y s c y p l i n a p r a c y . P r o b l e m y s p o ł e c z n o - e k o n o m ic z n e i p r a w n e , W a rsza w a 1978, s. 74 i n.; W. M a s e w i с z, Ś r o d k i d y s c y p l i n u j ą c e p r a c o w n i k a , W a rsza w a 1981, s. 9 i n.; Z. S y p n i e w s k i , C h a r a k t e r p r a w n y ś r o d k ó w z a b e z p i e c z a j ą c y c h p r z e s tr z e g a n i e o b o w i ą z k ó w p r a c o w n i c z y c h , RPEiS 1977, nr A, s. 104 i n.
4) K onsekw encje praw ne zachow ań dyskw alifikujących p raco w n i ka jako stro nę ko n k retn eg o stosun k u pracy (rozw iązanie um ow y o p ra cę).
O istocie nagród i w yróżnień przesądza to, iż są one stosow ane w przyp ad kach zasług i osiągnięć pracow nika, k tó re w y k raczają poza zw ykłe w ypełnianie obow iązków , a także to, że stanow ią korzyści m a jątkow e lub osobiste przy znaw an e ,,ponad to do czego pracow nikow i p rzy słu g u je p raw o "4. W rezu ltacie należy stw ierdzić, iż stosow anie n a gród i w yróżnień w ychodzi poza zakres stosunku p ra c y 5.
Z kolei m echanizm w zajem ności i ek w iw alen tn o ści św iadczeń ściśle się wiąże z istotą stosunku pracy jako stosunku praw nego o c h a ra k terze zobowiązaniowym®. Zobow iązanie zakładu p rac y do w y p łaty w y nagrodzenia jest bowiem sko relo w an e z obow iązkiem pracow nika do św iadczenia pracy. Zasada w zajem ności św iadczeń stron stosunku p ra cy uw y p u k la przy tym, iż w yn agro dzen ie odw zajem nia pracę i to tyl ko pracę, do k tó rej pracow n ik się zobow iązał. Zgodnie zaś z zasadą ekw iw alentności, św iadczenia stro n stosun k u p rac y pow inny się ró w now ażyć. M ożliwości m o tyw acyjnego i w ychow aw czego oddziaływ a nia różnych składników w ynag rod zen ia za p racę są zatem pochodną tego, iż jed y n y m i w y starczający m w arunkiem nabycia praw a do w y nagrodzenia jest dopełnienie św iadczenia pracy, natom iast rozm iar tego św iadczenia zależy od rodzaju, ilości i jako ści p rac y 7.
Bardzo n iejed no lity c h a ra k te r m ają środki p raw n e zn ajd u jące za stosow anie w przy p ad k u niew y ko n ania lub nien ależy tego w yko n ania obow iązków pracow niczych. Część z nich pozostaje w ścisłym zw iąz ku z tym, iż stosun ek pracy ma c h a ra k te r zobow iązaniow y. P o d k reśl my zatem, że m echanizm w zajem ności św iadczeń i ich ek w iw alen t ności działa nie tylko w tedy, gdy pracow nik w y k o n u je należycie sw o ją pracę, ale rów nież w tedy, gdy jego zachow anie je s t niezgodne z ciążącym i na nim obow iązkam i. W k o nsekw en cji należy stw ierdzić,
4 Por. szerzej W . S z u b e r t , R ecenzja k sią żk i S. S. K a rin sk ieg o (P o o s z c z r ie n i j e za u s p i e s z n y j trud p o s o w i e t »kom u p r a w u , M osk w a 1961), PiP 1962, nr 4, s. 721; M. Ś w i ę c i c k i , P r a w o p r a c y . W arszaw a 1968, s. 436; J. W r a t n y, Ś r o d k i p r a w n e o d d z i a ł y w a n ia na j a k o ś ć p r o d u k c j i , PiP 1978, nr 6, s- 40.
5 In aczej przed e w sz y stk im H. S z u r g a c z , N a g r o d y z z a k ł a d o w e g o fun du szu nagród, W ro cła w 1979, s>. 9.5 i n; por. też Z. K u b o t, P o z y c j a p r a w n a stro n w u m o w n y m s t o s u n k u p r a c y , W r o cła w 1978, s. 27, 59 i n.
c Por. przede w szy stk im W . S z u b e r t , O c h a r a k t e r z e p r a w n y m s to s u n k u p r a c y , PiP 1964, nr 6 oraz M. S w i q с i с к i, C h a r a k t e r y s t y k a p r a w n a s t o s u n k u p r a c y , PiP 1957, nr 9.
7 W. S z u b e r t , Z a r y s p r a w a p r a c y , W a rsz a w a 1976, s. 236 i п.; M. Ś w i ę c i c k i , Pra wo w y n a g r o d z e n i a za pra cę, W a r sza w a 1963, s. 19; M. S e w e r y ń s k i , W y n a g r o d z e n ie za pr acę. P o ję cie , r e g u la c ja , u s ta le n ie, Łódz 1976, s. 79.
że o ile za p racę rzeczyw iście sp ełn ian ą i to sp ełn ian ą przy zach ow a niu odpow iedniej staranno ści p rzy słu g u je w ynagrodzenie, o ty le brak jest roszczenia o zapłatę za pracę w y k o n an ą źle, a tym bardziej z j
brak św iadczenia (negatyw ne bodźce dyscyplin ujące, zw ane rów nież red ukto ram i d y scy plin ujący m i)8. Typow ą dla stosunków zobow iązanio w ych je s t rów nież instytucja odpow iedzialności odszkodow aw czej p ra cow nika za szkody w yrządzone zakładow i p racy na skutek n iew y k o n a nia lub nien ależyteg o w ykon an ia obow iązków o b jętych stosunkiem pracy. Szczególny c h a ra k te r tego stosu n ku spraw ia jednak, iż zasady odpow iedzialności ponoszonej przez pracow nika różnią się w pew nym stopniu od zasad odpow iedzialności k o n tra k to w e j u regu low an ej w k o deksie cywilnym*.
W ram ach typo w y ch m echanizm ów zobow iązaniow ych nie da się n ato m iast u jąć tych san kcji n aru szen ia obow iązków przez p ra c o w n i ka, k tó re m ają c h a ra k te r rep re sy jn y . Łączą się one z pojęciem ,,kary". Istota k a r sp oty k an y ch na g ru n cie praw a pracy polega, najogólniej rzecz biorąc, na pozbaw ieniu lub uszczupleniu praw em chronionych dóbr osobistych lub m ajątk o w y ch p rac o w n ik a 10. K ary te można k la syfikow ać w edług różnych k ry te rió w : rodzaju sankcjo no w aneg o z a chow ania, w łaściw ości pracow nika n aru szająceg o obowiązki, podm iotu stosującego karę, podstaw y p raw n ej stosow ania określonych k a r itp. W y d a je się, iż w łaściw e jest odw ołanie się łącznie do dw óch k ry te riów : przedm iotow ego (za co k a ra może być stosow ana) i podm ioto w ego (komu p rzysłu guje u p raw n ien ie do nakład an ia kar). Biorąc to pod uw agę m ożna w yróżnić:
— k a ry za n aru szenie obow iązków ciążących na p racow niku jako na stro n ie stosunku pracy, sto so w ane przez podm iot za tru d n ia iąc y (przede w szystkim k a ry za n aru szen ie porządku i dyscy plin y pracy, przew idziane w art. 108 kp);
— k a ry za n aruszenie obow iązków ciążących na pracow niku, sto sow ane przez organ zew n ętrzn y lub przez przełożonego służbow ego (kary d y scyplinarne);
— k a ry za zachow ania stano w iące jednocześnie naruszen ie o b o w iązków pracow niczych i obyw atelskich, stosow ane w im ieniu państw n
• Por. szerzej M. Ś w i ę c i c k i , P r a w o w y n a g r o d z e n i a za pra cę, W arszaw n 1963, s. 154; S y p n i e w s k i , op. cit., s. 114; M. S e w e r y ń s k i , Z a k ł a d o w e r e g u la m i n y p r e m io w a n ia i n a g r a d z a n ia p r a c o w n i k ó w , SPP 1981, z. 4, s. 11— 12.
8 Por. szerzej M. P i e k a r s k i , P r a c o w n i c z a o d p o w i e d z i a l n o ś ć o d s z k o d o w a w c z a , W arszaw a 1976.
przez sp ecjaln ie pow ołane do tef;o o rg an y (kary w ykroczeniow e, s ą dowe).
W przypadku zachow ań d y sk w alifik u jących pracow nika jako stro nę ko n k retn eg o stosunku pracy zachodzi potrzeba rozw iązania um ow y 0 pracę lub co najm niej zm iany jej treści. W okresie przedkodekso- w ym środki te trak tow an o jak o k a ry porządkow e. W kodeksow ym k a talogu sankcji porządkow ych zostały one pom inięte. W obow iązu ją cym stanie praw nym głów ną funkcją rozw iązania um owy o pracę i w y pow iedzenia zm ieniającego jest bowiem służenie racjonalnem u k sz ta ł tow aniu składu załogi.
Różna n atu ra i odm ienność celów scharak tery zo w an y ch w yżej śro d ków p raw n y ch spraw iają, że tru d n o byłoby łączyć je we w spólną in sty tu cję praw ną. W szczególności brak jest podstaw do tw ierdzenia, iż ogół om ów ionych kon sek w encji p raw n y ch można ująć w ram y o d pow iedzialności praco w n iczej11. To o statn ie pojęcie należy rozum ieć znacznie w ęziej1-. O dpow iedzialność pracow nicza jest to bow iem od pow iedzialność o c h a ra k te rz e praw nym , ponoszona przez pracow nika w ram ach k o n k retn eg o stosunku pracy w obec drugiej stron y tego sto sunku (pracodaw cy). Stosow ane w jej ram ach środki (sankcje praw ne) są następ stw em n aruszenia obow iązków objętych stosunkiem pracy 1 m ają na celu p rzede w szystkim w yw ołanie określonego zachow ania pracow nika: bądź to należytego w ykonyw ania zaciągniętego zobow ią zania w przyszłości (odpow iedzialność porządkow a), bądź to zrekom pensow ania w yrządzonej zakładow i pracy szkodv (odpow iedzialność m ajątkow a).
N iniejsze opracbw anip jest pośw ięcone jednem u tylko z praw nych środków kształto w ania pożądanych postaw pracow niczych. Chodzi m ia now icie o k a ry za n aru szen ie porządku i dyscyp liny pracy. J a k to w y żej zaznaczono, k a ry te m ieszczą się w g ru pie środków stosow anych w razie niew y kon an ia lub n ienależytego w ykonania obow iązków p ra cowniczych. M ają one c h a ra k te r sankcji typu rep resyjn ego . Istotne jest przy tym, iż stosow anie k ar ;est upraw nieniem pracodaw cy. O d różnić) to je z jed nej stro n y od tzw. „red u kto ró w d yscy p lin u iący ch '' zw iązanych ze szczególnym uw aru n k o w an iem praw a do określonych
11 Z takim tw ierd zen iem w y s tę p o w a ! w szeregu sw y ch p u b lik acji przed e w s z y stkim W. Sanetra; por. np. i d e m , W i n a w o d p o w i e d z i a l n o ś c i p r a c o w n i c z e j, W a rsza wa W ro cła w 1975 oraz, O p o ję c iu i z a k r e s ie o d p o w i e d z i a l n o ś c i p r a c o w n i c z e j, [w;] O d p o w i e d z i a l n o ś ć p r a c o w n i c z a , W r o cła w 1984.
12 Co do z a sa d y tak ró w n ież m. in. T. Z i e l i ń s k i , Z a r y s w y k ł a d u p r a w a p ra c y , cz. II, K a to w ice 1984, s. 367,- M. S o w e r y ń s k i , O d p o w i e d z i a l n o ś ć p r a c o w n i c z a a w y n a g r o d z e n i e za pra cę, |w :] O d p o w i e d z i a l n o ś ć p r a c o w n i c z a , s. 79 i n.; T. I, i s z с z, O d p o w i e d z i a l n o ś ć p r a c o w n i c z a k a d r y k i e r o w n i c z e j , ibidem , s 45
św iadczeń, p rzy słu g u jący ch pracow nikow i, z drugiej zaś — od kar n a k ład an ych przez org an y u sy tu o w an e poza stosunkiem pracy.
Podana w yżej w stępna c h a ra k te ry sty k a k ar za n aru szenie p o rząd ku i dyscy pliny p racy będzie rozszerzona i pogłębiona w ko lejnych rozdziałach opracow ania. I tak w rozdziale pierw szym zostanie om ó w iona p roblem atyka dotycząca zakresu stosow ania k ar porządkow ych, w n astęp n y m — ich rodzaje i try b n akładania, w trzecim — środki p rzeciw działające niepraw idłow ościom w posługiw aniu się nimi, a w os tatnim — ch a ra k te r praw ny odpow iedzialności porządkow ej. K oncen tru ją c uw agę na analizie obow iązujących przepisów polskiego praw a pracy, w pew nym zak resie w opracow an iu pojaw i się w ątek historycz n o -p raw n y 1' i p raw n o-p o ró w n aw czy14, a n iek tó re kw estie będą zilu stro w ane wnioskam i płynącym i z p rzeprow adzonych badań em p iry czn y ch 11.
13 W arto p od k reślić, iż na gru n c ie p o lsk ieg o praw a p ra cy regu lacja o d p o w ie d zialn ości p o rzą d k o w ej p o d leg a ła w ie lo k ro tn y m zm ianom . Do czasu w e jśc ia w ż y cie kod ek su pracy p o d sta w o w i z n a c z e n ie w tej m aterii m ia ły czte ry ak ty praw n e:
dw a rozp orządzen ia P rezyd en ta RP z 1928 r. (Dz.U. nr 35, poz. 323 i 324), u sta w a o za b ezp ieczen iu s o c ja lis ty c z n e j d y s c y p lin y p racy (Dz.U. 1950, nr 20, poz. 168) oraz uch w ała nr 327 RM z 1957 r. (tek st jedn. MP 1968, nr 3, poz. 22). '
14 Przede w szy stk im zo sta n ie u w zg lę d n io n e u s ta w o d a w stw o i p iśm ien n ictw o eu ro p ejsk ich p ań stw s o c ja lis ty cz n y c h , z w ła szcza rad z ie ck ie, a także n ie k tó r y ch p ań stw za ch o d n ich , a w s z c z e g ó ln o śc i fran cu sk ie i n iem ie ck ie.
15 Badania przep row ad zon o w koń cu lat sie d e m d z ie sią ty ch w 7 za k ła d a ch pracy Łodzi, A n d ry ch o w a , N o w e g o Targu i G orzow a W ielk o p o ls k ieg o . W y n ik i tych badań z o sta ły zap rezen tow an i' w dw óch artyk u łach — Z. G ó r a l , W p ł y w ś r o d k ó w p r a w n y c h na j a k o ś ć p r o d u k c j i w p r a k t y c e , PiZS 1978, nr 8— 9 oraz i d e m , P r z e p i s y o o d p o w i e d z ia l n o ś c i p o r z ą d k o w e j p r a c o w n i k ó w w ś w i e t l e p r a k t y k i , PiZS 1981, nr 7.
ZAKRES STOSOW A NIA KAR PORZĄDKOW YCH
1 ZAKRES PRZEDMIOTOWA
1.1. Uw agi w stęp n e
U stalenie za co mogą być stosow an e k ary porządkow e jest w ażne co najm niej z kilku powodów . P recy zyjne w yznaczenie zakresu k a ra nia ma przede w szystkim w alor p raktyczn y. K ary porządkow e tym lepiej bowiem sp ełniają funkcję in stru m en tu k ształtow ania pożądanych postaw pracow niczych, im m niej jest w ątpliw ości co do tego, za jak ie uchybienia m ogą być nakładan e. Ja sn e sform ułow anie g ranic odpo w iedzialności porządkow ej je s t istotną p rzesłanką pew ności praw a, przeciw działa nie uzasadn ion ej arb itraln o ści w podejm ow aniu decyzji w tym przedm iocie oraz pozw ala — co jest szczególnie w ażne — na dokonyw anie bardziej w nikliw ej i skutecznej k on tro li tych d ecy zji1. O dpow iedź na postaw ione w yżej p y tanie ma w reszcie pow ażne zn a czenie teoretyczne, pozostaje bow iem w ścisłym zw iązku z problem a tyką c h a ra k te ru praw nego odpow iedzialności porządkow ej.
Dość istotn e w nioski dla om aw ianego w tym m iejscu zagadnienia w y p ły w ają z konstatacji, iż odpow iedzialność porządkow a jest odpo w iedzialnością o c h a ra k te rz e praw nym w ogólności i odpw iedzialnoś- cią pracow niczą w szczególności. Stosow anie kar porządk ow y ch nie może zatem mieć m iejsca w p rzypadku ty ch nag an n y ch zachow ań p ra cowniczych, k tó re nie stanow ią naruszenia pow inności praw nych, a także za uchybienia, k tó re nie dotyczą obow iązków ciążących na p racow niku jak o na stron ie stosunku pracy. To ogólne stw ierdzenie nie w yjaśnia jednak, czy sank cje porządkow e mogą być n ak ład an e za naruszenie jakiegokolw iek obow iązku pracow niczego, czy też tylko niek tó ry ch spośród nich.
1 Por. m. in. J. L o g a, U w a g i na t le p r o j e k t u z m i a n y k o d e k s u p r a c y , PiZS 1981, nr 5 —6, s. 20
Przegląd u staw o daw stw pracy państw obcych, jak i analiza reg u lacji spo ty k an y ch w różnym czasie w polskim praw ie pracy, św iad czą o tym, iż zak res zastosow ania k ar porządkow ych (d y scy p lin ar nych) k ształto w an y jest rozm aicie. Na ogół ulega on pew nem u zaw ę żeniu. S potykane ograniczenia idą zazw yczaj w dwóch kierunkach. C zęściej stosow anie om aw ianych san k cji uzależnia się od wagi u c h y bienia i okoliczności w jakich m iało ono m iejsce, zastrzegając przy tym dla p rzypadków lżejszych m ożliwość stosow ania jed y n ie śro d ków o ch ara k te rz e w ychow aw czym . Rzadziej określa się m niej lu') bardziej dokładny katalog uchybień u zasad n iający ch nałożenie k a ry lub w skazuje się za jak ie uchybienia k a ry nie mogą być stosow ane.
N ależy podkreślić, iż m ówiąc o zakresie przedm iotow ym odpow ie dzialności porządkow ej, m amy na myśli tego rodzaju naruszen ia obo wiązków, k tó re pozw alają na zastosow anie jakiegokolw iek z przew i dzianych w przepisach praw ny ch środków porządkow ych. Uw aga ta jest o ty le istotna, iż w niek tó ry ch u staw o d aw stw ach stosow anie sa n k cji n ajbardziej surow ych jest ograniczone jed y n ie do stosunkow o w ą s ko zakreślonego katalog u uchybień. W tych przyp adk ach zakres przed m iotow y odpow iedzialności nie pokryw a się z zakresem zastosow ania kary.
Przegląd zasygnalizow anych w yżej kw estii zaczniem y od p re z e n ta cji rozw iązań zaw arty ch w system ach praw a p racy państw so cjalis ty czn ych 2. Regułą jest tu brak katalo g ów przekroczeń dyscyplinarn ych. N aruszenie obow iązków pracow niczych jak o przesłanka od p o w ied zial ności pracow nika jest norm ow ane bardzo ogólnie, przy czym można w yróżnić dw a sposoby regulacji. W niek tó ry ch kod eksach pracy (NRD, Rumunia) mówi się w prost, iż o kreślone tam k a ry stosuje się w razie naruszenia ciążących na pracow niku obow iązków , w innych zaś p o ję cie przekroczenia w iąże się z naruszeniem dyscypliny pracy (ZSRR, C zechosłow acja). W tym ostatnim p rzypadku ustalen ie zakresu przed m iotow ego odpow iedzialności nie jest m ożliwe bez określenia znacze- nia pojęcia „dyscyplina pracy". W literatu rze przedm iotu w y raźn ie się jednak podkreśla, iż chodzi tu w zasadzie o naruszen ie jak ie g o kolw iek obow iązku ciążącego na p raco w n ik u3. W d o k trynie rad ziec kiej dość często jest p rezen to w an y pogląd, iż ,,dyscyplinarnyj
prostu-2 In form acjo o p rzep isach praw pracy p ań stw s o c ja lis ty c z n y c h z o sta ły za czerp n ięto z n a stęp u ją cy ch źródeł: T r u d o w o j e p r a w o . E n c y k t o p i e d i c z e s k i j s h w a r , M oskw a 1979; P r a w o p r a c y p a ń s t w o b c y c h , W a rsza w a 1981 (kod ek s pracy NRD, za sa d y u sta w o d a w stw a p racy ZSRR oraz u staw a o p racy z e sp o lo n e j w J u g o sła w ii); M ateriały 7, Z agran icy M PPiSS i IPiSS, W arszaw a 1974 (rum uński k o d ek s pracy) oraz W arszaw a 1978 (c ze ch o sło w a c k i k o d ek s pracy); „O bzor W ie n g ie r sk o g o P raw a” 1982, № 1—-2.
рок", to nie po ciąg ające za sobą odpow iedzialności k arn ej, zaw inione n iew y k o n an ie lub n ien ależy te w yko nan ie przez pracow n ika ciążących na nim obow iązków "4. T ak więc w zakres odpow iedzialności d y sc y plinarnej, zgodnie z w yrażanym i poglądam i, nie w chodziłyby tylko takie naruszenia obow iązków pracow niczych, k tó re pociągałyby za so bą odpow iedzialność karną.
Bardziej złożona reg u la cja zak resu zastosow ania k a r d y sc y p lin a r nych ma m iejsce w p raw ie jugosłow iańskim . Zgodnie bowiem z art. 195 ustaw y o p racy zespolonej, k a ry te mogą być o rzekane za n a ru szenie obow iązków p racow niczych i za inne • przekroczenia przeciw ko dyscy plinie pracy. Z unorm ow ania tego w ynika więc, iż n aru szen ie dyscypliny p racy nie zaw sze oznacza uchyb ienie obow iązkom p rac o w niczym 3. W arto podkreślić, iż poza reg u la cją ustaw ow ą istotn e z n a czenie dla u stalen ia obow iązków pracow niczych, k tó ry c h n aru szenie uzasadnia odpow iedzialność d y scyp lin arn ą, m ają sam orządow e akty norm atyw ne, w ydaw an e przez organ izację pracy zespolonej z a tru d n ia jącą pracow nika«. W litera tu rz e przedm iotu „disciplinsko delo" defi niu je się jak o czyn, któ rego istotą je s t n aru szenie przez pracow nika dyscyp liny pracy, przy czym ta o statn ia obejm uje w szystkie obow iąz ki praco w n icze w czasie sam ej p racy lub w zw iązku z p rac ą (disci plina rada), a także obow iązki praco w n ik a poza pracą (disciplina po-
n a śan ija)7.
N iezależnie od w y stę p u ją c y ch różnic należy stw ierdzić, iż w usta- w odaw stw ach p racy państw socjalisty czn y ch w zasadzie bez znacze nia dla zakresu przedm iotow ego odpow iedzialności pracow nika jest rodzaj naruszonego przez niego obowiązku. O graniczen ie zakresu sto sow ania k a r porządko w y ch n a stęp u je w inny sposób. I tak np. w k o deksie pracy CSRS stanow i się, iż k a ry m ożna stosow ać w razie „cięż kiego albo ponow nego" naruszenia d y scy p liny pracy. Z kolei w myśl art. 100 rum uńskiego kodeksu p racy p rzekroczeniem dyscyplinarnym jest tylko „um yślne" n aru szen ie obow iązków pracowmiczych. W k o deksie p rac y NRD prz-ęwidziano n atom iast regułę, iż k a ry d y sc y p lin a r ne stosuje się w tedy, gdy nieskuteczne są „inne form y w ychow aw cze".
4 A A. A b r a m o w a , D i s c y p li n a r n y j p r o s tu p o k , [w:] T r u d o w o j e p ra wo..., s. 107,- W N. S m i r n o w , P o n ia tije p r a w o n a r u s z e n i j w sf ie rie I r u d o w y c h o l n o s z e n i j i j e g o w i d y , „ P ra w o w io d ien ije ” 1968, nr 2 oraz i d e m , W n u t r i e n n y j t r u d o w o j r a s p o r i a d o k na p r ie d p r ija lii, L eningrad 1980, s. 153.
N a tem at r ela cji p o jęć: „ o b ow iązk i p r a co w n ic ze — d y scy p lin a pracy" por. W. B r a j i c z , S a m o r z ą d a d y s c y p l i n a p r a c y , [w:] D y s c y p l i n a p r a c y , W ro cła w 1978, s. 69 i n.
6 Ib idem, s. 73.
Dla u stalenia zak resu przedm iotow ego odpow iedzialności p o rząd k o wej na gru ncie praw a p racy p aństw zachodnich reg ulacje ustaw ow e m ają n iew ielkie znaczenie. Na ogół kw estia ta jest bądź pozostaw iona do sw obodnego uznania pracodaw cy, bądź też regulow ana jest w b ra n żow ych lub zakładow ych um ow ach zbiorow ych pracy.
Do niedaw na typow ym p rzykładem pierw szego rozw iązania było francu sk ie praw o pracy. N a jego grun cie stw ierdzano, iż w spraw ach dyscy p lin arn y ch nie ma odpow iednika zasady nullum crimen sine le
g e 8. P odkreślano jednak, że nie oznacza to całko w itej sw obody p rac o
daw cy w o kreślaniu przekroczeń porządkow ych (les fautes discipli naires). W litera tu rz e przedm iotu w ypow iadano poglądy, w części o p a r te na orzecznictw ie sądow ym , iż za tego rodzaju p rzekroczenia nie mogą być uznane czyny stano w iące k o rzy stan ie z p rzy sług ująceg o p ra wa (np. udział w legalnym strajku), czyny popełnione poza m iejscem i czasem pracy i w reszcie czyny nie szkodzące porządkow i i d y sc y plinie pracy". W w ydan ej ostatn io ustaw ie (z 4.08.1982 r.)10, u s ta n a w iającej p raw n e ram y dla w ładzy dyscy p linarnej, istotne znaczenie z punktu w idzenia om aw ianej w tym m iejscu kw estii, m ają trzy p o stanow ienia. Przede w szystkim podkreślono, iż w yłącznie w reg u lam i nie pracy pracodaw ca ustala reguły ogólne i w zględnie trw ałe ,,o d y s cyplinie". Ponadto upow ażniono sąd y do k on tro low an ia tego, czy za rzucane pracow nikow i czyny m ają n a tu rę u zasad n iającą zastosow anie sankcji. Poza tym w prow adzono w yraźny zakaz sankcjonow an ia p ra cow ników z pow odu ich pochodzenia, płci, narodow ości lub rasy, po gląd ów politycznych, działalności zw iązkow ej oraz w yznania re li gijnego.
W angielskim p raw ie p rac y o granicach^ odpow iedzialności p o rząd kow ej d ecy d u je w głów nej m ierze p raco daw ca poprzez ustan o w ien ie regulam inu lub innego dokum entu zaw ierająceg o obow iązujące p rac o w ników ,,norm y d y sc y p lin a rn e " 11. Pew ne niew iążące w skazów ki o tym, czego pow inny dotyczyć w yzn aczane przez norm y d y sc y p lin a rn e
wzor-8 Por. G. H. C a m e r l i n c k , G. L y o n - C a e n , Droit du tra v a il , Paris 19wzor-80, s. 482,- M. D e s p a x , J. P e 11 s s i e r, l a g e s tio n du p e rso n n e l. A s p e c t s ju rid iq u es. Les r e la tio n s d e t r a v a il da n s l'e n trep rise, Paris 1974, s. 21 i n. W e d łu g ty c h o sta t nich autorów , reg u la m in y pracy poza ew en tu a ln y m w y licz en iem p rzek ro czeń zw yk ł" rów n ież z a w ie r a ły o g ó ln ą form ułę p o z w a la ją cą na sa n k c jo n o w a n ie w s ze lk ic h z a ch o w a ń p racow n ika.
8 D e s p a X, P e 1 i s s i e r, op. cit., s. 21— 26.
10 T ek st te j u s ta w y z o sta ł z a m ie sz cz o n y w a n e k s ie do op ra co w a n ia J. C. J a- v H l i e r a , Les re f o r m e s du dro it du tr a v a il d e p u i s l e 10 mai 1981, Paris 1982, sf 381 i n.
11 B. H e p p ' l e , D y s c y p l i n a p r a c y a p r a w o w W i e l k i e j Brytanii, [w:] D y s c y p l i n a p r a c y , s. 85 i n.
ce postępow ania z a w arte są w w y danym w roku 1977 K odeksie p o stę
powania. W p rak ty c e jednak w skazane w yżej norm y reg u lu ją bardzo
szeroki w achlarz zachow ań praco w n iczy ch 12.
W e w łoskim praw ie pracy dużą rolę w kształto w an iu przesłan ek od . powiedzialno.sei pracow niczej, w tym rów nież jej zakresu p rzedm ioto
wego, o d g ry w ają u k ład y zbiorow e p ra c y 13. N ależy jednak podkreślić, że i w tym przypadku nie ma n arzu co ny ch przez u staw ę w y raźn y ch granic. Można pow iedzieć, iż n aru szen ie jak ieg o k o lw iek obow iązku p ra cow niczego może stanow ić przekroczenie d y scyplinarne. W litera tu rz e przedm iotu ogół n aru szeń obow iązków p racow niczych dzieli się na n a ru szenia zw iązane z obow iązkiem św iadczenia pracy, n aru szenia zw iązane z obow iązkiem w ierności i n aru szen ia zw iązane z d y scy plin ą p ra c y 14.
W p raw ie pracy Republiki F ed eraln ej N iem iec o zak resie przedm io tow ym odpow iedzialności porządkow ej d ecy d u ją reg u la cje w e w n ątrz z ak ład o w e1’. W u staw ie (por. § 56 ust. 1 lit. f B etriebsverfassun gs gesetz) dopuszczono jed y n ie (i to w sposób niezbyt w yraźny) m ożli wość stosow ania k a r p o rząd k o w y ch 16. K atalog ty ch k a r i p rzek ro cze nia, za k tó re m ogą być one sto so w an e u sta la n e są w zak ładow ych um o w ach zbiorow ych. Przede w szystkim k a ry n a k ła d a n e są jed n a k za u c h y bienia przeciw ko porządkow i i b ezpieczeństw u p rzedsięb iorstw a (die V erstosse gegen die O rdnu n g oder S icherheit des B etriebes)17.
N ie w n ik ając w szczegóły, w sposób bardzo sk ró to w y om ówm y obecnie rozw iązania p rzy jm o w ane w in te re su ją c e j nas m aterii w do tychczasow ym , polskim u staw o d aw stw ie p ra c y 18. Stosunkow o w ąsko zo stał p o tra k to w a n y k atalo g przek ro czeń porządk ow ych w rozp. z 1928 r. o um ow ie o pracę robotników . Zgodnie bow iem z § 43, k a ry pieniężne m ogły być sto so w an e ty lk o o tyle, o ile były przew idziane w reg u lam i nie p rac y i — co je s t w tym m iejscu szczególnie isto tn e — tylk o za rozm yślnie złe lub niedbałe w y k o n y w an ie robót oraz za rozm yślne p su cie podczas pracy m ateriałów , narzędzi i m aszyn; za zn ajdow an ie się p rzy p ra c y w stanie nietrzeźwym,- za zakłócenie spokoju; za
nieprze-12 Ib id e m , s. 88— 89.
13 C. L o g u , II p o t e r e d i s c i p l i n a r e d e l d a l o r e d i l a v o r o , M ilan o 1956, s. 130. 14 Ibidem, s. 209; por. toż F. S a n t o r o - P d s s a r e l l i , N o z io n i d i d ir itto d e l la vo r o , N a p o li 1970, s. 175— 176.
15 A. H u e c k , H. N i p p e r d e y , L eh rb uc h d e s A r b e i ts r e c h t, Bd. I, B erlin 1963, s. 261,- Bd. II, Frankfurt am M ein 1970, s. 1375 i n.
Ib J. K o c h , Die A r b e i ts o r d n u n g . M u s te r u n d E rlä u te ru n g en , H eid e lb e r g 1963, s. 94. 17 Ib idem , s. 52.
15 S zerok ą a n a lizę u c h y lo n y ch p rz ep isó w zn a jd u jem y w p racy J. N o w a c k i e g o , O d p o w i e d z i a l n o ś ć p o r z ą d k o w a p r a c o w n i k ó w p r z e d s i ę b i o r s t w , W a rsza w a 1973.
sLrzeganie przepisów ostrożności p rzy obchodzeniu się z ogniem , św ia tłem itp.
Jeszcze w ęższy był zakres zastosow ania sank cji przew id ziany ch w ustaw ie o zabezpieczeniu socjalisty czn ej dy scy p lin y p ra c y 1". A b stra hując w tym m iejscu od oceny z a w a rty c h tam rozw iązań, podkreślm y,, iż d otyczyły one odpow iedzialności za n aru szen ie przepisów o czasie pracy. W inny sposób u k ształto w an o zakres zastosow ania k a r p o rzą d kow y ch w uchw ale 327 RM z 1957 r. Z jej u norm ow ań w ynika, że k a ry te m ogły być n ak ład an e na pracow ników n a ru sz a ją c y c h porządek i d y s cyplinę pracy. N iezależnie od tego ogólnego w skazania, ok reślono je dnocześnie, jak ie przekroczenia szczególnie zag rażają porządkow i i d y s cyplinie pracy. Rów nież jed n ak i w tym p rzypadku — jak się w yda- Ie — in ten cją u staw o d aw cy było pew n e ograniczenie zak resu sto so w a nia k a r porządkow ych. W edług n ajb ard ziej rozpow szechnionego s ta n o wiska, san k cje te m ogły być n ak ład an e za n aru szenie tych obow iązków , k tó re do ty czyły praw idłow ego przebiegu p rocesu p ra c y 20.
1.2. Z akres zastosow ania k a r porządkow ych w edług przepisów polskiego k o deksu p rac y
Ścisły zw iązek odpow iedzialności porządkow ej z naruszeniem p ra cow niczych obow iązków uzasad n ia rozpoczęcie analizy z a k resu p rze d m iotow ego k a ra n ia od u stalen ia k atalo g u ty ch obow iązków . N aw iązu jąc stosunek pracy praco w n ik zobow iązuje się do pełnienia pracy. Na tak ogólnym określen iu zobow iązania pracow niczego tru d n o byłoby je dnak poprzestać. Na treść tego zobow iązania rzu tu ją n iew ątpliw ie szcze g ólne cechy p ro cesu pełnienia p racy , a zw łaszcza jej zespołow y c h a ra k te r i p od porządkow anie praco w n ika podm iotow i zatrudniającem u , k tó ry organizu je pracę i ma p raw o w y d aw an ia poleceń doty czących pracy. W rezultacie w zobow iązaniu pracow niczym w y o d ręb n ia się c a ły szereg obow iązków . Daje tem u w y raz rów nież polski ustaw od aw ca, k tó ry poza stw ierdzeniem , iż przez n aw iązan ie stosu nk u p ra c y p rac o w nik zobow iązuje się do w yk o n y w an ia p rac y określonego ro d za ju 21, w w ielu przep isach w sk azuje na ró żn o rak ie obow iązki szczegółow e
(por. m. in. art. 12, 52, 100, 233, § 5 rozp. o reguł.).
K atalogi obow iązków ciążących na pracow niku form ułow ane są ta k że w oparciu o obow iązujące przepisy, przez przedstaw icieli d o k try n y praw a pracy. Stw orzenie jasnej, przez w szystkich ak cep to w an ej k la
19 Por. na ten tem at A. G u b i ń s к i,. S o c j a li s t y c z n a d y s c y p l i n a p r a c y w p r a w i e k a r n y m , W arszaw a 1954, s. 38 i n.
20 Z. S a l w a , S o c j a li s t y c z n a d y s c y p l i n a p r a c y , W a rsza w a 1961, s. 53.
21 W k o d e k sie zob ow iązań w y s tę p o w a ł tr a fn iejsz y term in —• „ p e łn ien ie pracy" (art. 441). L epiej on o d d a w a ł isto tę u m o w y o pracę jako u m o w y sta ra n n eg o działan ia.
syfikacji n ap o ty k a je d n a k na pow ażne trudności. Ich przy czy n a tkw i przede w szystkim w tym , że p rzepisy p raw a pracy, tra k tu ją c e o obo w iązk ach p racow niczych nie są d o stateczn ie p re c y z y jn e i ze sobą z h a r m onizow ane22.
P rzy stęp u jąc do an alizy treści zobow iązania pracow niczego, przed e w szystkim należy u stalić zak res obow iązku św iadczenia pracy . W ielu au to ró w tw ierdzi, iż w obow iązku tym z a w iera ją się w szelkie ciążące na pracow niku pow inności szczegółow e23. W y d a je się, iż stanow isko to w ym aga jed n a k pew n ej m odyfikacji. N ie u leg a zatem w ątpliw ości, iż racją istn ienia w szelkich pow inności p racow n iczych jest rea liz a c ja podstaw ow ego dla stosunk u p ra c y celu, w y ra ż ają ce g o się w łaśn ie w obo w iązku w y k o n y w an ia p ra c y na rzecz p racod aw cy. N ie w pełni p re c y zy jn e je s t n ato m iast tw ierdzenie, iż w szy stk ie z nich m ożna utożsam iać z ow ym p o dstaw ow ym obow iązkiem . T rafn iejsza je s t teza, iż obow iązek p ełn ienia p ra c y zajm u je c e n tra ln e m iejsce w zobow iązaniu p rac o w n i czym, będąc jego zasadniczym spoiw em . W rez u lta c ie w zobow iązaniu tym m ożna w yróżnić trz y g ru p y pow inności.
W skład pierw szej g ru p y w chodzą obow iązki p rec y z u ją c e ilość i ja kość określo n ego w um ow ie ro d zaju pracy . Ilość p ra c y jest p rzy tym p recy zo w an a m. in. w p rzep isach o no rm ach p rac y oraz o jej rozm iarze czasow ym . Jako ścio w a stro n a św iadczenia p racow nik a je s t z ko lei o k re ślona w art. 100 § 1 kp. Z godnie z tym przepisem pełn ion a przez niego p rac a po w inn a cechow ać się sta ra n n o śc ią i sum iennością.
D ruga grup a obow iązków obejm uje n ak azy zachow ania p raco w n ika w zw iązku z pełnieniem p rac y w w a ru n k a ch k o o p e ra c ji i p odporząd ko w an ia pracod aw cy. To . d eterm in u je konieczność resp ek to w an ia przez pracow n ik a rów nież p ew n y ch reg u ł org an izacyjnych, przede w szystkim zaś przestrzeg an ia godzin rozpoczęcia i zakończenia pracy, p rzerw w pracy , zachow ania trzeźw ości w tra k c ie w y k o n y w an ia sw ych zadań, stosow an ia się do przepisów b ezpieczeństw a i h ig ie n y p ra c y oraz p rze pisów przeciw pożarow ych, u trzy m y w an ia w n ależy ty m sta n ie stanow
i-и N a te k w e s tie z w ró c ił m. in. u w a g ę W . S a n e t r a , O b o w i ą z k i p r a c o w n i k ó w w k o d e k s i e p r a c y , PiP 19?5, nr 5, s. 24— 25.
23 Por. m. in. W . S z u b e r t , Z a r y s p r a w a p r a c y , W a rsza w a 1976, s. 164— 165, M. Ś w i ę c i c k i , P r a w o p r a c y , W a rsza w a 1968, s. 332,- W . J a ś k i e w i c z , C. J a c k o w i a k , W. P i o t r o w s k i , P raw o p r a c y . Z a r y s w y k ł a d u , W a rsza w a 1970, s. 195. W arto za u w a ż y ć, iż na g ru ncie praw a c y w iln e g o n iek tó rzy a u torzy u w a ża ją , ż e p o ję c ie św ia d c zen ia ob ejm u je c a ło ś ć sp e łn ia n ia w s z y s tk ic h c ią ż ą cy c h na d łu żn ik u o b o w ią z k ó w (A. K l e i n , E l e m e n t y z o b o w i ą z a n i o w e g o s t o s u n k u p r a w n e g o , W r o cła w 1964, s. 22 i n.), inni zaś d o strzeg a ją , iż n ie k a ż d y o b o w ią z e k d łu żn ik a je st o b o w ią z k ie m św ia d c zen ia (A. O h a n o w i с z, J. G ó r s k i , Z a r y s p r a w a z o b o w i ą z a ń , W a rsza w a 1970, s. 21; S y s t e m p r a w a c y w i l n e g o , red. Z. R ad w ań sk i, t. III, cz. 1, W r o cła w 1981, s. 45.
ska p ra c y itp. Ö pow innościach ty ch stanow i się w różnych przepisach, bardzo ogólnie w art. 100 i 104 kp, a w sposób bard ziej sk o n k re ty z o w a ny w rozporządzeniu RM o reg ulam in ach pracy.
N ad to na praco w nik u ciążą obow iązki o k reśla ją c e reg u ły jeg o z a chow ania nie zw iązane z pełnieniem um ów ionej pracy, w a ru n k u ją c e jed n a k istn ienie zaciągniętego zobow iązania. P ozostają one w zw iązku z ciągłym i osobistym c h a ra k te re m św iadczenia pracow nika. C echy te sp raw iają, iż dla realizacji celu stosunku p ra c y konieczne je s t w zajem ne zaufanie i w spółdziałanie k o n tra h e n tó w 21. W rez u lta c ie na p raco w n i ku ciąży obow iązek p odejm ow ania do d atko w ych zadań, gdy w ym ag ają tego nadzw yczajne potrzeb y zakładu pracy , a także pow strzym yw ania się od czy nienia czegokolw iek, co godziłoby w dobro zakładu p ra c y 25.
Choć p rzed staw io n y w yżej podział obow iązków p racow niczy ch nie w y stę p u je w kodeksie p rac y explicite, to jed n ak w szeregu przepisach zn ajd u jem y jego zróżnicow ane odbicia. J e s t on za ry so w a n y — przy u w zględnieniu treści art. 22 — p rzed e w szystkim w art. 100. P ew ne j e go ślad y o dn ajd ujem y rów nież w art. 12, czy n a w e t 29.
D okonując c h a ra k te ry sty k i pow inności stan o w iący ch treść zob ow ią zania pracow niczego, nie m ożna tracić z pola uw ag i ścisłego m iędzy n i mi pow iązania i w zajem nego u w a ru n k o w a n ia 26. W rezu ltacie o kreślone zachow anie praco w nik a może stanow ić jednocześnie n aru szen ie obow ią zków zak w alifiko w an y ch do ró żn y ch gru p 27. I tak np. niep rzy b y cie do
84 P o zo sta je to w zw ią zk u ze w sp ó ln ą dia w s z y s tk ic h sto su n k ó w z o b o w ią z a n io w y c h zasad ą w sp ó łd z ia ła n ia w ie r z y c ie la przy w y k o n y w a n iu zob o w ią za n ia ; por. S y s tem p r a w a c y w i l n e g o , s. 725— 726.
15 W p rzeszło ści n ie b ez racji w y m ie n ia n o w tym m iejscu o b o w ią zek tr o sk liw o śc i oraz o b o w ią zek lo ja ln o śc i; por. np. M. Ś w i ę c i c k i , P r a w o s to s u n k u p r a c y . Z a rys s y s t e m u , C zęsto ch o w a 1948, s. 116 i n. oraz s. 120 i n.
łB I tak sz c z e g ó ln y ch arak ter p osiad a o b o w ią z ek w y k o n y w a n ia p o le c e ń p rz eło żo n ych , k tó re d o ty czą pracy. S p ełn ia on je d y n ie rolę in stru m en taln ą w stosu n k u do in n ych p o w in n o ści p ra co w n iczy ch . Jeg o istotą jest k o n k r ety z o w a n ie treści o b o w ią z k ó w u sta lo n y ch w p rzep is ich praw n ych i w u m o w ie o pracę. N ie ma o n zatem sa m o d zieln ej treści; por. T. Z i e l i ń s k i , Z a r y s w y k ł a d u p r a w a p r a c y , cz. II, K a to w i c e 1978, s. 214— 215; H. L e w a n d o w s k i , U p r a w n ie n ia k i e r o w n i c z e w u m o w n y m s to s u n k u p r a c y , W a rsza w a 1977, s. 34— 3.5; M. Ś w i ę c i c k i , P r a w o dn ia p o w s z e d n iego, W a rsza w a 1971, s. 79— 80.
*7 D o d a tk o w e g o w y ja ś n ie n ia w y m a g a w tym m iejscu o b o w ią z e k p rzestrzegan ia z a sa d w s p ó łż y c ia sp o łe c zn eg o . A b strah u jąc od za w a rty ch w nim treści p o zap raw n ych , trze b a z a u w a ż y ć, iż p rzestrz eg a n ie o w y c h zasad ma zn a c ze n ie zarów n o z punktu w i d zen ia n ak azu su m ien n eg o i staran n ego w y k o n y w a n ia p racy (odn osi s ię to z w ła szcza do p racy św ia d cz o n e j przez p r a co w n ik ó w na sta n o w isk a ch k ie ro w n icz y ch ), o b o w ią z k ó w z w ią za n y ch z organ i z ic ją procesu pracy (naru szen ie zasad w s p ó łży c ia sp o łe c zn e go jest b o w iem n ie k ie d y rów n o z n a czn e z d ezo rg a n iza cją te g o p rocesu ), jak r ó w n ież ob o w ią zk u d b a ło ści o dobro z :kladu p racy (harm onijna w sp ó łp ra ca czło n k ó w z a ło g i le ż y n ie w ą tp liw ie w in te re sie pracod aw cy).
p rac y lub spóźnienie się stan o w i nie ty lk o uch y b ien ie obow iązkow i w y k on y w ania p ra c y w określonym rozm iarze czasow ym , ale ró w n o cze śnie stanow i czynnik d e z o rg an izu jący pro ces p racy. K o n statacja ta jest istotna także z p un ktu w idzenia k o n sek w en cji p raw n y c h n ag an n eg o z a chow ania się pracow nika.
Po tych w stęp ny ch u sta le n ia c h skon fron tujm y z a p rezen to w an ą w y żej k lasyfikację obow iązków p raco w niczy ch z k atalog iem przekroczeń porządkow ych, zaw artym w art. 108 kp. J a k w ynika z treści tego p rz e pisu, zasto so w anie k a ry jest m ożliw e w razie n iep rzestrzeg an ia p o rz ą dku, d y scy p lin y pracy , reg ulam in u p racy, przepisów bezpieczeństw a i h ig ieny pracy , p rzepisów przeciw pożarow ych. D odajm y, iż z p ew n o ś cią nie stan ow ią rozszerzenia tego k a ta lo g u n aru szen ia obow iązków w ym ienione w § 2 om aw ianego przepisu. U staw odaw ca w sk azu je tu jed y n ie na szczególnie g roźn e dla in teresó w zakładu p ra c y przy padk i przekroczeń u stan o w io n y ch już w § 1.
S precyzow anie treści w ym ienio n ych w yżej p rzekroczeń p o rząd k o w y ch n ap o ty k a na szereg trudności. Po pierw sze, p ew n e w ątpliw ości budzi sposób sform ułow ania ty tu łu rozdziału VI, działu czw arteg o k o d eksu p ra c y 28. P ow inien on być na ty le ogólny, b y obejm ow ał sw ym zakresem w szy stk ie ew e n tu aln e p rzyp ad k i sa n k cjo n o w an y ch stan ó w faktycznych. Biorąc pod uw ag ę treść art. 108 § 1 kp, w ym óg ten byłby spełniony bądź przy założeniu, że w ym ienione w nim n iep rzestrzeg an ie regulam in u pracy , przepisów bhp i ppoż., są to je d y n ie p rzy k ład y p rz e kroczeń szczególnie zag ra ż ają c y ch porządkow i i d y scyplinie p racy, bądź też pod w aru nk iem przyjęcia, że zw rot „n aru szen ie porządku i d y scypliny p racy " u ż y ty w ty tu le rozdziału m a szerszy zakres znaczen io wy, niż to sam o sform ułow anie z a w arte w art. 108.
Po drugie, jak to zauw ażono w literatu rze, w ykładnię art. 108 u tru d nia złożona stru k tu ra norm y w nim z a w a rte j29.
Po trzecie w reszcie, trudności w y n ikłe ze sposobu red a k c ji p rz e pisu art. 108 p otęg o w an e są brak iem jego zharm onizow ania z innym i przepisam i p raw a pracy , a zw łaszcza z art. 100, 104 o raz § 5 rozp. o r e guł. N adto pom iędzy poszczególnym i rodzajam i przekroczeń zachodzą ścisłe związki, a n iek iedy ich z a k re sy k rzy ż u ją się ze sobą.
Kluczowym , a jedn ocześn ie n a jb a rd zie j k o n tro w ersy jn y m zag ad n ie niem jest u stalenie znaczenia term in u „dyscyplina p racy". Od sposobu, w jaki po jm ow any je st ten term in w dużej m ierze zależy w ag a i s e n
28 Por. W . S a n e t r a , O b o w i ą z k i p r a c o w n i k ó w w k o d e k s ie ..., s. 25; L. L e w i c k i , N a r u s z e n i e o b o w i ą z k u p r a c o w n i c z e g o ja k o p r z e s ła n k a o d p o w i e d z i a l n o ś c i p o r z ą d k o w e j , PiP 1980, nr 5, s. 90.
28 S zerzej na ten tem at W . M d s e w i c z , Ś r o d k i d y s c y p l i n u j ą c e p r a c o w n i k a , W a rsza w a 1981, s. 106— 107.
sow ność p ozo stały ch problem ów in te rp re ta c y jn y ch , p o w sta ją c y ch na tle art. 108 § 1 kp. Schodzą one na dalszy plan w przy p ad k u szerokiego tra k to w a n ia dyscy p lin y pracy, n a b ie ra ją zaś znaczenia przy jej w ą s kim rozum ieniu.
Pojęciu „dyscyplin a" n ad aw an o w rozw oju history cznym rozm aitą treść. W spółcześnie w języku potocznym n ajb ard ziej rozpow szechnione jest rozum ienie tego term inu jako: podporządkow anie się członków d a nej zbiorow ości określonym regułom p o stępow ania, karność, rygor, u sta lo n y p o rząd ek 30. W różny ch p rze jaw a ch życia społecznego mówi się 0 d y scyp linie w ojskow ej, służbow ej, finansow ej, technologicznej itp. Je d n y m z asp ek tó w szerszej pojęciow o dy scy p lin y społecznej jest też d yscyp lina pracy. T erm in ten często w y stę p u je w pub licy sty ce sp o łe czno-politycznej, gdzie ek sp o nu je się głów nie jego ideologiczne a sp ek ty. M ów iąc o d y scy plin ie pracy, łączy się ją często z uśw iadom ieniem 1 w e w n ętrzn ą k oniecznością określo n ego zachow ania się w p ro cesie p ra c y 31.
T erm inu „dyscyplina p rac y " używ a się rów nież w języ ku praw nym i praw niczym . M ając na uw adze to, iż a p a ra tu ra pojęciow a ty ch ję zyków nie może być k ształto w an a w sposób całkow icie arb itraln y , n a leży odpow iedzieć na pytan ie, czy na g run cie p raw a znaczenie om a w ianeg o po jęcia jest p rze jęte w p ro st z języ k a potocznego, czy też zaw iera w sobie elem enty pew n ej k o n w en cji term ino log icznej32.
W przepisach polskiego ko deksu p rac y pojęcie „dy scyp liny p racy " zajm uje w iele m iejsca i w y stęp u je w różnych k o n tek sta ch 33. Już w p re am bule stanow i się, iż jed n ym z celów skodyfikow anego p raw a p rac y jest p rzy czy nian ie się do w ychow ania p raco w ników w duchu p rze strz e gania d y scy p lin y pracy, ładu i porządku. Z kolei w art. 12 o dy scy p li nie p ra c y m ówi się w k o n tek ście zasad praw a pracy. Stylisty ka tego przepisu zdaje się przy tym św iadczyć, że ustaw odaw ca tra k tu je k o nieczność jej przestrzeg an ia jak o k a te g o rię rodzajow o inną od nakazu „należy tego w y k ony w ania obow iązków pracow niczych". Dla ok reślen ia ty ch o statn ich podstaw ow e znaczenie ma art. 100. Przepis te n tra k tu je zaś p rzestrzeg an ie d y scy p lin y p rac y jak o jed en z obow iązków i w ym ie nia go obok n akazu sum iennego i sta ra n n eg o w y k onyw ania p ra c y oraz w y pełn ian ia poleceń przełożonych d o tyczących pracy. W innych p rze
30 S ł o w n i k j ę z y k a p o l s k i e g o , red. M. Szym czak , t. I, W a rsza w a 1983, s. 487. 31 Por. np. W . S z e w c z a k , T r z y w y m i a r y d y s c y p l i n y p r a c y , „T rybuna Ludu" 1976, nr 111.
32 O aparaturze p o ję c io w e j ję zy k a p ra w n iczeg o i p ra w n eg o por. szerzej. Z. Z i e m b i ń s k i , P r o b l e m y p o d s t a w o w e p r a w o z n a w s t w a , W a rsza w a 1980, s. 89 i n.
33 S zerzej J. J o ń c z y k , O g ó l n e p r o b l e m y d y s c y p l i n y p r a c y , [w:] D y s c y p l i n a p r a c y , s. 6— 7.
pisach k o d eksow y ch (art. 29 § 2, art. 94) i p rzep isach w ykon aw czy ch (§ 5 ust. 2 rozporządzenia RM w sp raw ie regulam inów pracy) obow ią zek zachow ania d y scy p lin y form ułuje się łącznie z nakazem p rz e strz e g an ia porządku. Z podobnym ujęciem spo ty k am y się rów nież w ty tu le rozdziału VI działu czw artego, tra k tu ją c y m o odpow iedzialności p ra cow nika. D odajm y jed n ak , iż w art. 108 o k reśla ją c y m zakres tej odpo w iedzialności, obok „n iep rzestrzeg an ia p orząd k u i d y sc y p lin y p rac y " w ym ienia się rów nież inne p rzek ro czen ia u z a sa d n iają c e stosow an ie kar.
Choć w p olskiej d o k try n ie p raw a p ra c y p ro b lem aty k a dy scy p lin y p ra c y w yw ołała sp o ry rezo n an s już w lata ch p ięć d z ie siąty c h 34 i sześć d z ie sią ty c h 15, to je d n a k szczególnie duże z a in tere so w a n ie w zbudziła o na po w ejściu w życie k o d ek su pracy . J a k to w ynika z d ok onanego w yżej p rzeglądu obow iązujący ch przepisów p raw n ych , obecna re g u la cja je s t bardzo k o n tro w e rsy jn a i d alek a od popraw ności. Brak k o n sekw encji term inologicznej i w ielość k o ntek stó w , w jak ic h w y stę p u je pojęcie „dyscypliny pracy", pow odują, iż u stalen ie jeg o treści jest z a d a niem w y jątk ow o złożonym . D aje to tym sam ym pole dla rozbieżnych in terp retacji, czego rezu ltatem je st p ew n a h ip ertro fia pogląd ów p rez e n tow an ych w tej m aterii w lite ra tu rz e przedm iotu.
N ajw ięk sze g rono zw olenników zyskało — ja k się w y d a je — p rze d m iotow e u jęcie d y scy p lin y pracy , p o leg ające na utożsam ianiu je j z o k re ślonym i obow iązkam i pracow niczym i. Z naczne rozbieżności dotyczą jed n a k u stalen ia ich zakresu. Broni się zatem zaró w no stanow isk a, że chodzi tu o w szelkie pow inności ciążące na p raco w n ik u 36, ja k też tylko o pew n ą ich g ru p ę 37 lub n a w e t jed y n ie o obow iązek p rzestrzeg an ia cza su p ra c y 38.
N iek iedy p o d k reśla się w litera tu rz e , iż p ró b y łączen ia dy scy p lin y p ra c y z tak czy inaczej u kształto w an y m k atalogiem obow iązków p ra cow niczych są — na g ru n cie obo w iązu jący ch przepisów — sk azane na
34 Z a in te re so w a n ie to z o sta ło w ó w c z a s w y w o ła n e w e jśc ie m w ż y c ie u s ta w y o za b ezp ieczen iu s o c ja lis ty c z n e j d y s c y p lin y pracy.
33 Por. zw ła szcza S a l w a , op. cit.
30 D o togo sp row ad za s ię np. p o g lą d J. P a c h o , O b o w i ą z e k w ł a ś c i w e g o o rg a n i z o w a n i a p r a c y i z a p e w n i e n i a d y s c y p l i n y p r a c y , PiZS 1978, nr 11, s. 7— 8, c z y teil К. К о 1 a s i ń s к i e g o, P o d s t a w y p r a w a p r a c y , Toruń 1979, s. 112. 37 Por. np. J. K r u s z e w s k a , D y s c y p l i n a p r a c y i z w o l n ie n i a o d p r a c y . P r z e p i s y i k o m e n ta r z , W a rsza w a 1980, s. 18; J. J o ń c z y k , P r a w o p r a c y , W a rsza w a 1984, s. 438 i n. 38 B. B ł a c h o w s k a , I n s t y t u c j e p r a w a p r a c y s łu ż ą c e o d d z i a ł y w a n i u na j a k o ś ć p r a c y i p r o d u k c j i , PiZS 1978, nr 2, s. 94; W . S a n e t r a z k o le i tw ierd zi, iż o b o w ią z ek p rzestrzegan ia d y s c y p lin y p racy to o b o w ią z e k p rzestrzeg a n ia cza su p ra cy (w ąsko rozu m ian y) łą czn ie z p o w in n o ścia m i p o zo sta ją cy m i z nim w śc is ły m zw iązk u lu n k cjo - n a ln y m (O b o w i ą z k i p r a c o w n i k a , Z rzesz en ie P ra w n ik ó w P o lsk ich — Zarządy O k ręg ó w K a to w ice i W arszaw a, 1976— 1978, s. 30— 31).
niepow odzenie. W zw iązku z tym p ro p o n u je się odejście od przedm io tow ego ujm ow an ia om aw ianego po jęcia na rzecz u jęcia podm iotow ego. Tw ierdzi się zatem , iż dy scy p lin a p ra c y oznacza postęp o w an ie p ra c o w nika zgodne z norm am i ok reślający m i jego pracow nicze obowiązki™ bądź też — że term inem tym oznaczono w k o deksie w y m ag an ą od p ra cow nika postaw ę, p o leg a jąc ą na ścisłym podpo rząd ko w aniu się u s ta lo nym pow innościom i p ostęp o w an iu zgodnym z nakazam i z nich w y n ik a jącym i40.
N a g ru n cie p olskiego ko d ek su p ra c y je s t też b ro n io n e — zn an e zw łaszcza z lite ra tu ry rad z iec k ie j41 — stan ow isko o podw ójn ym zn a czeniu d y scy p lin y pracy : przedm iotow ym i podm iotow ym . W sensie przedm iotow ym je st to — w edług jed n y c h — ogół pow inności s k ła d a ją cych się na treść zobow iązania p raco w n iczego 42, w edług in n y ch — ogół obow iązków isto tn y ch dla n ale ż y te g o przeb ieg u p ro cesu p ra c y 43. W d ru gim znaczeniu je s t to sto su nek p raco w n ik a do sw ych obow iązków , c h a ra k te ry z u ją c y się w olą ich ścisłego w y k o n y w an ia lub inaczej — g o to w ość do p rzestrzeg an ia obow iązków 44.
Pod k o niec la t sied em dziesiąty ch zakw estionow ano też tra d y c y jn y pogląd, iż d y scy p lin a p rac y je s t in sty tu cją p raw a pracy, n a le ż ą cą do jego części szczególnej45. U znano, iż je s t to p ew n a k a te g o ria zbiorcza, „sk ła d a ją c a się z obow iązku p rze strz e g an ia obow iązków pracow niczy ch oraz p raw n y c h skutków ich w y k o n an ia lub n ie w y k o n a n ia ''46. Tym s a m ym d y scy p lina została p o tra k to w a n a jak o ogólna in sty tu cja p raw a p ra c y zastę p u ją c a k o n stru k c ję zobow iązania pracow niczego.
U stosunkow anie się do k o n tro w e rsy jn e j i w ielo w ątk o w ej zarazem p ro blem atyk i zw iązanej z pojm ow aniem d y scy p lin y p rac y w ym aga udzielen ia odpow iedzi na dw a zasadnicze p y tan ia. Po pierw sze, jak ie je s t rzeczy w iste znaczenie tego term in u w św ietle przepisów obow iązu jąceg o p raw a i po drugie, czy celo w e je s t je g o w p ro w ad zan ie do języ k a praw nego.
89 L. L e w i c k i , N a r u s z e n ie o b o w i ą z k ó w p r a c o w n i c z y c h j a k o p r z e s ła n k a o d p o w i e d z ia l n o ś c i p o r z ą d k o w e j , PiP 1980, nr 5, s. 95 i n.
10 K o d e k s p r a c y z k o m e n ta r z e m , W a rsza w a 1979, s. 294.
41 Por. zw ła sz cz a N . G. A l e k s a n d r ó w , P ra w n y s t o s u n e k p r a c y , W a rsza w a 1951, s. 164.
42 W . P i o t r o w s k i , S t o s u n e k p r a c y , P ozn ań 1977, s. 116— 117.
43 T. G r z e s z c z y k , D y s c y p l i n a p r a c y . P r o b l e m y s p o ł e c z n o - e k o n o m i c z n e i p r a w ne, W a rsza w a 1978, s. 52 i n.
44 P i o t r o w s k i , op. cit. oraz G r z e s z c z y k , op. cit.
45 J o ń c z y k , O g ó l n e p r o b l e m y d y s c y p l i n y . .. , s. 13; por. też C. P r z y m u s i ń- s k i . R ecen zja op ra co w a n ia zb io ro w eg o D y s c y p l i n a p r a c y , PUG 1978, nr 5, s. 156.
W y stęp o w an ie w o b o w iązu jący ch a k ta c h p ra w n y c h ok reślen ia „d y s cy plina p rac y " je s t faktem . Skoro tak, to bez w zględu na stopień ro d zą cych się trudn o ści kon ieczn e je s t u sta le n ie znaczenia n ad aw an eg o „ d y s cyplinie p racy " przez ustaw o d aw cę. N ie ulega w ątpliw ości, iż je s t to szczególnie isto tn é z p u n k tu w idzenia z a k resu odpow iedzialności po n o szonej przez pracow nika.
Na w stęp ie zgodzić się trzeb a ze stw ierdzeniem , iż na niepow odzenia są sk azan e p ró b y znalezienia takiego znaczenia om aw ianego term inu, k tó re by h arm onizow ało z treścią w szystkich przepisów za w iera ją c y c h go47. P rezen to w an e w nioski nie m ogą zatem op ierać się w y łączn ie na analizie ty ch przepisów .
Za p u n k t w y jścia rozw ażań należy p rzy ją ć treść art. 22 § 1 kp. P rze pis ten p rzesądzając o c h a ra k te rz e sto su n k u p racy , stan o w i jed n o c z e śnie w ażną w skazów kę in te rp re ta c y jn ą , p o zw alającą w łaściw ie zrozu mieć rolę i znaczenie poszczególnych elem en tów ow ego stosunku. Zgod nie z pow ołanym w yżej przepisem , pow in n o ścią k tó ra stan o w i o istocie sta tu su p raw n eg o p raco w n ik a je s t zobow iązanie do p ełn ien ia p ra c y na rzecz pracod aw cy. Zobow iązanie to zajm u je w ięc c e n tra ln ą pozycję w stru k tu rz e sto su nku p racy . P rzy p isy w an ie tak ie j roli d y scyplin ie p ra cy je st zatem de lege lata pozbaw ione podstaw .
N a g ru n cie o bow iązującego p raw a n ie p rze k o n u je rów nież podm io tow e u jęcie d y sc y p lin y p racy . Z treści przepisów k o d ekso w ych w y n i ka, iż ustaw o d aw ca m ów iąc o p rze strz e g an iu d y sc y p lin y m a n a uw adze nakaz określonego zachow ania p racow nika, a nie samo to zachow anie. Zw olennicy odm iennego poglądu nie czy n ią niezbędnego rozróżnienia m iędzy tym, co je s t treścią p rzepisów p ra w n y c h (określenie obow iąz ków i skutków ich naruszenia), a tym, co po w inn o być rezu ltatem d zia łan ia p raw a (oczekiw ane zach o w an ie a d resató w norm p raw nych). To, co je st u jm ow an e jak o podm iotow y lub su b iek ty w n y a sp ek t d y sc y p li ny p ra c y (św iadom e w y k o n y w a n ie p rzy d zielo n y ch zadań, w ew n ętrzn a a k cep tacja konieczności o k reślonego zachow ania, ścisłe przestrzeg an ie obow iązków ), to nic innego, ja k p o żądan y sta n rzeczy, re g u la cja p ra w na zaś je st ty lko jed n y m z środków służący ch jeg o realizacji. W y k o n y w an ie przez praco w n ik a sw ych obow iązków (ścisłe, św iadom e) je s t w ięc ew en tu aln y m skutkiem działania praw a, nie w chodzi n ato m iast w z ak res jego treści.
U tożsam iając in te resu jąc e nas p o jęcie z n akazem określo neg o z a chow ania, n ależy podkreślić, iż chodzi tu o zachow anie zgodne z treścią obow iązków spoczy w ający ch n a p raco w n iku ja k o n a stro n ie stosu nk u pracy. W n io sek te n z n a jd u je w y ra ź n e p o tw ierd zen ie p rzed e w szystkim
