___________________________________________________________________________
Koncepcja udostępnienia dla ruchu turystycznego
obiektu objętego ochroną przyrody
jako przykład turystyki zrównoważonej
Izabela KOTARSKA
1), Barbara MIZERA
1), Małgorzata SZCZERBOWSKA
1) 1)KGHM CUPRUM sp. z o.o. – Centrum Badawczo-Rozwojowe, Wrocław, e-mail: ikotarska@cuprum.wroc.pl
Streszczenie
Jaskinia Niedźwiedzia jest jedną z najdłuższych i najgłębszych jaskiń w Polsce. Obiekt objęty jest ochroną w formie rezerwatu przyrody oraz programu Natura 2000. Część jaskini została udostępniona do zwiedzania w 1983 r. W 2010 r. odkryto wejście do nowego ciągu korytarzy, których długość przekracza 1000 m. Występują w nich różnorodne formy naciekowe: stalakty-ty, stalagmistalakty-ty, stalagnastalakty-ty, żyrandole, kopuły, kaskady i draperie.
Z uwagi na unikatowość odkrycia oraz jego olbrzymi potencjał turystyczny, zdecydowano się na rozpoczęcie prac, zmierzających do udostępnienia nowo odkrytej części jaskini dla ruchu turystycznego. Założeniem, przyjętym przed przystąpieniem do prac, było takie ich prowa-dzenie, aby istniejące warunki środowiskowe zachować w możliwie niezmienionym stanie. Dlatego też przedsięwzięcie rozpoczęto od szczegółowych badań, pomiarów i obserwacji dokumentujących:
miejsca i warunki zimowania nietoperzy, okresy rojenia się i ich migracji,
warunki klimatyczne oraz geomorfologiczne jaskini,
siedliska przyrodnicze oraz chronione i rzadkie gatunki roślin.
Projekt trasy turystycznej powstał w nawiązaniu do uzyskanych wyników. Przedmiotem arty-kułu są, opracowane przez multidyscyplinarny zespół specjalistów, rozwiązania – zarówno techniczne, jak i organizacyjne – umożliwiające zachowanie chronionych elementów środowi-ska w warunkach udostępnienia nowej trasy turystycznej.
Słowa kluczowe: Jaskinia Niedźwiedzia, ochrona siedlisk i gatunków, turystyka zrównowa-żona
Design of the new tourist route in the nature protected object –
example of responsible tourism
Abstract
The subject of the paper are technical and organizing solutions of opening the new tourist route in the valuable, protected by the Natura 2000 object: the Niedźwiedzia Cave. The cave is one of the longest and deepest caves in Poland. In 2010 the entrance into the new route of the Cave was discovered, the length of which was over 1000 m. Because of the unique fea-tures of the discovery and its huge tourist potential, the decision was made to start works aiming to make the new part of the cave available for tourists. At the beginning the assump-tion was made, that the priority by new route designing was maintaining existing natural conditions in realizable unchanged state.
That’s why works were started from detailed researches, measurements and observations, which documented:
places and conditions of bats hibernation, their migrations and swarming,
climatic and geomorphological conditions of the cave.
The tourist route of the cave was created on the basis of obtained research results. Key words: responsible tourism, caves, species and habitats protection
Wprowadzenie
Turystyka zrównoważona, nazywana również turystyką odpowiedzialną, nawiązuje do koncepcji zrównoważonego rozwoju. W jej cele wpisują się działania, związane z minimalizowaniem negatywnych skutków presji człowieka na środowisko przyrod-nicze oraz ochrona i promowanie lokalnych wytworów kultury. W ten sposób dąży się do rozwoju regionu przy jednoczesnym poszanowaniu tego, co udostępniane jest zwiedzającym [2].
Jednym z kluczowych parametrów, który powinien być uwzględniany przy odpo-wiedzialnym podejściu do turystyki, jest „ekologiczna pojemność turystyczna”. Kryte-rium to określa, do jakiego stopnia dany ekosystem czy siedlisko może tolerować skutki prowadzenia w nim aktywności turystycznej bez utraty atrakcyjności i walorów przyrodniczych [10]. Przykładem planowania działalności turystycznej, którego prio-rytetem było zachowanie walorów środowiskowych siedliska, jest projekt zorganizo-wania trasy turystycznej w odkrytych w ostatnich latach korytarzach Jaskini Nie-dźwiedziej – unikalnego, niezwykle cennego przyrodniczo obiektu, objętego ochroną prawną.
Nad projektem rozwiązań zrównoważonego udostępnienia jaskini pracowali rów-nolegle specjaliści wielu branż: przyrodnicy, speleolodzy, klimatolodzy, architekci i górnicy. Prace projektowe poprzedziły szczegółowe badania, pomiary i obserwacje elementów siedliska jaskini, obejmujące:
chronione i rzadkie gatunki roślin i zwierząt, ze szczególnym uwzględnie-niem miejsc i warunków zimowania nietoperzy, okresu ich rojenia się i ich migracji,
warunki klimatyczne oraz geomorfologiczne jaskini.
Projekt trasy turystycznej powstał po rozpoznaniu walorów przyrodniczych jaskini, a zespół projektantów ściśle współpracował z zespołem przyrodników dokumentują-cych stan poszczególnych elementów środowiska. Celem tej współpracy – i niejed-nokrotnie burzliwych dyskusji – było zaprojektowanie możliwych technicznie, zgod-nych z przepisami i dobrymi praktykami budowlanymi rozwiązań, które jednocześnie pozwoliłyby na wyeliminowanie negatywnych oddziaływań na podlegające ochronie środowisko jaskini i jej otoczenie [6, 7].
1.
Jaskinia Niedźwiedzia – krótka charakterystyka
Jaskinia Niedźwiedzia znajduje się w południowo-zachodniej Polsce, we wsi Kletno, w gminie Stronie Śląskie, w masywie Śnieżnika (Sudety). Jaskinia została odkryta w 1967 r. podczas eksploatacji wyrobiska Kletno III, z którego metodą odkrywkową wydobywano marmur. Wejście do Jaskini Niedźwiedziej znajduje się na wysokości około 800 m n.p.m. w północnej części Masywu Śnieżnika na prawym zboczu doliny Kleśnicy.
Jaskinia (w części nieudostępnionej do zwiedzania) jest cennym siedliskiem nie-toperzy, zwierząt objętych w Polsce ścisłą ochroną. W jej przestrzeniach w okresie zimowym hibernuje do 500 sztuk nietoperzy różnych gatunków [1, 3, 4].
Panujący w jaskini mikroklimat: stała temperatura około 6 °C [8, 9], prawie 100% wilgotność powietrza i bardzo słaby przepływ powietrza umożliwiły powstanie prze-pięknych form naciekowych: stalagmitów, stalaktytów, kurtyn, kaskad, żyrandoli oraz kopuł (fot. 1).
Jaskinia Niedźwiedzia zlokalizowana jest w granicach obszaru Natura 2000 PLH Góry Bialskie i Grupa Śnieżnika. Jej walory przyrodnicze były również podstawą objęcia jej ochroną w postaci rezerwatu przyrody pod nazwą „Jaskinia Niedźwie-dzia”.
Planowane do udostępnienia partie jaskini stanowią część rozległego systemu jaskiniowego Jaskini Niedźwiedziej (rys. 1).
2.
Opis przedsięwzięcia
Udostępnienie jaskini obejmować będzie [5, 7]:
wykonanie dwóch korytarzy, łączących trudno dostępne, rozległe części ja-skini z powierzchnią (wraz z portalami wejściowym i wyjściowym);
Ponieważ jaskinia znajduje się pod ziemią, w masywie góry Stromej, ko-nieczne będzie wydrążenie podziemnych korytarzy dojściowych. Korytarze o wymiarach: wysokość maks. 2,7 m i szerokość 1,8 m będą miały łączną długość 250 m (korytarz wejściowy: 150 mb., korytarz wyjściowy 90 mb.) i znajdować się będą przy ścieżce, biegnącej wzdłuż Kleśnicy, na zboczu wzniesienia Stroma. Drążenie korytarzy dojściowych w górotworze góry Stromej będzie wykonywane bez użycia środków wybuchowych, ciężkiego sprzętu i wielkogabarytowych maszyn budowlanych, siłami pracowników fi-zycznych, lekkim i ręcznym sprzętem. Odpad z drążenia skały (pył oraz ka-mień łamany) odstawiany będzie lekką, ręczną, tymczasową kolejką wąsko-torową (z torowiskiem drewnianym ułożonym bezpośrednio na spągu i ścieżce) do kontenera. ustawionego w rejonie istniejącej pętli drogowej przy budynku wejściowym do Jaskini Niedźwiedziej. Stamtąd odpad odsta-wiany będzie samochodem odstawczym do odzysku lub unieszkodliwienia;
wykonanie podziemnej trasy turystycznej;
Długość podziemnej trasy turystycznej wynosić będzie 560 m. Prace w ja-skini wykonywane będą ręcznie przy użyciu podstawowych narzędzi pod-ręcznych do obróbki konstrukcyjnych elementów kompozytowych (m.in. pił, wkrętaków itp.). Prace te obejmą wykonanie kilku przekuć między prze-strzeniami jaskini, relokację materiału skalnego z niezwiązanych z podłożem zawalisk, usunięcie kilku pojedynczych bloków skalnych, zalegających w spągu, a także wywiercenie blisko 300 otworów różnej wielkości (m.in. w celu osadzenia kotew, montażu podestów, lamp itp.). Elementy urządzeń trasy (schody, pomosty, balustrady) wykonane zostaną z materiałów kom-pozytowych i stali kwasoodpornej. Podziemna trasa oświetlona będzie dio-dami LED;
rozbudowę istniejącego budynku, zapewniającego dotychczas obsługę zwiedzających już udostępnione partie Jaskini Niedźwiedziej, dostosowanie obiektu i jego otoczenia do wymagań zwiększonego ruchu turystycznego; Istniejący budynek wejściowy do Jaskini Niedźwiedziej rozbudowany zosta-nie po strozosta-nie południowej i wschodzosta-niej. Prace w celu przebudowy istzosta-nieją- istnieją-cego budynku prowadzone będą w porze dziennej, w miesiącach od maja do października w dwóch sezonach budowlanych;
dostosowanie ścieżki komunikacyjnej, łączącej ww. budynek z miejscami wejścia i wyjścia projektowanej trasy podziemnej;
Istniejąca ścieżka, biegnąca od pokrytego asfaltem placu po południowej stronie aktualnie użytkowanego obiektu obsługi ruchu turystycznego do wyj-ścia z podziemnej trasy z nowo odkrytych partii jaskini, jest drogą leśną o szerokości 2-2,5 m. Powierzchnię ścieżki aktualnie stanowi miejscowy grunt. Dostosowaniem objęty będzie odcinek 400 m, polegać ono będzie na umocnieniu ścieżki płytami z kamienia, wykonaniu barierek stalowych o wy-sokości ok. 1,1 m, kotwionych do podłoża, zabezpieczających ścieżkę od strony urwiska nad potokiem oraz oświetlenia ich diodami LED.
Prace przy dostosowaniu ścieżki dojściowej będą prowadzone po zakoń-czeniu prac budowlanych we wnętrzu jaskini, poza okresem lęgowym pta-ków, od 15 września do 15 marca, wyłącznie w porze dziennej;
eksploatację nowej trasy turystycznej w Jaskini Niedźwiedziej, z uwzględ-nieniem sezonowego cyklu życiowego nietoperzy, tj. z wyłączeniem okresu ich hibernacji i godzin aktywności w rejonie jaskini w okresie letnim, późno-wiosennym i wczesnojesiennym.
Grupy turystyczne na nowym szlaku liczyć będą 20 osób, jednocześnie w ciągu godziny na całej trasie (wraz z korytarzami wejściowym i wyjściowym) będą przebywać 4 grupy. Po uwzględnieniu czasu pracy ustalonego na podstawie ak-tywności nietoperzy w jaskini oraz warunków zachowania stabilności mikrokli-matu w jej wnętrzu ustalono, że maksymalnie rocznie (a w zasadzie tylko w okresie letnim) nową trasę zwiedzi 100 600 osób.
3.
Rozwiązania chroniące środowisko
W celu zachowania zinwentaryzowanych przedmiotów ochrony obszaru Natura 2000 PLH Góry Bialskie i Grupa Śnieżnika, zaproponowano szereg rozwiązań tech-nicznych i organizacyjnych na etapie budowy i eksploatacji szlaku turystycznego. Przy ich projektowaniu przyjęto założenie, że na każdym z etapów przedsięwzięcia prace prowadzone będą przez wykonawców znających specyfikę środowiska jaski-niowego i świadomych wagi jego zachowania w stanie niezmienionym.
Ochrona środowiska jaskini obejmować będzie dwie grupy działań: 1) działania chroniące szatę naciekową jaskini oraz
2) działania chroniące jej klimat (mikroklimat).
W celu zachowania szaty naciekowej na etapie budowy trasy przyjęto następujące rozwiązania:
przebieg trasy wyznaczony został w sposób minimalizujący ingerencję w układ przestrzenny jaskini. Trasa omija szczególnie cenne obszary, rów-nież połączenia z korytarzem dojściowym i wyjściowym do jaskini zaprojek-towano w miejscach, w których nie występuje szata naciekowa.
Roboty w jaskini i na ścieżce dojściowej do nowej trasy wykonywane będą bez użycia ciężkiego sprzętu, maszyn budowlanych wielkogabarytowych i innych narzędzi, mogących spowodować niekontrolowane uszkodzenia w obszarze prowadzenia prac. Prace wykonywane będą siłami pracowników fizycznych. Odpad z drążenia skały (pył oraz kamień łamany) odstawiany będzie lekką, ręczną, tymczasową kolejką wąskotorową (z torowiskiem drewnianym, ułożonym bezpośrednio na spągu i ścieżce) do kontenera ustawionego w rejonie istniejącej pętli drogowej przy budynku wejściowym do Jaskini Niedźwiedziej. Stamtąd odpad odstawiany będzie samochodem odstawczym do odzysku lub unieszkodliwienia;
w rejonach prowadzenia prac stosowane będą zabezpieczenia szaty nacie-kowej (barierki, okrywy z geowłókniny), zabezpieczające ich powierzchnie przed ewentualnym zabrudzeniami/naruszeniami. Nad misami jeziorek wy-konane zostaną tymczasowe podesty ochronne;
do konstrukcji elementów trasy stosowane będą materiały, których montaż nie powoduje trwałego naruszenia spągu i ścian jaskini;
Natomiast w trakcie użytkowania trasy turystycznej:
w celu ochrony przed zabrudzeniem jaskini, na całej długości korytarza doj-ściowego (opcjonalnie na trasie jaskini) pod podestami zawieszone będą okresowo czyszczone płachty (wykonane z PCV na osnowie nylonowej);
trasa podziemna oświetlona będzie diodami LED, które ograniczają rozwój lampenflory, zapewniając zachowanie form geomorfologicznych w niezmie-nionym stanie;
planowane jest wdrożenie systemu informacji dla turystów, zawierającego podstawowe informacje o środowisku przyrodniczym jaskini oraz prowadzo-nych działaniach ochronprowadzo-nych;
w celu dyscyplinowania turystów i ochrony przed aktami wandalizmu czy za-śmiecania trasy, grupy turystów prowadzone będą przez dwóch przewodni-ków – jednego na początku grupy, drugiego na końcu;
zainstalowana będzie również tzw. bariera optoelektroniczna, która głośnym sygnałem ostrzegać będzie niezdyscyplinowanych turystów, którzy za bar-dzo wychylaliby się poza trasę.
Zachowaniu niezmienionych warunków klimatycznych służyć będzie przede wszystkim:
zastosowanie śluz na trasach korytarzy: wejściowego i wyjściowego, odcina-jących napływ powietrza zewnętrznego;
dostosowanie liczby zwiedzających i harmonogramu zwiedzania do tzw. po-jemności cieplnej jaskini. Uwzględnia ona sezonowy harmonogram zwie-dzania, wielkości kubatury sal i korytarzy partii Mastodonta oraz dynamikę ich mikroklimatu. Ilość osób zwiedzających wynosić będzie 580 do 780 osób na dobę w okresie udostępnienia jaskini;
informacja, zawierająca wskazówki i zalecenia dla turystów, których prze-strzeganie zmniejszy antropopresję na obszarze jaskini. Jedno z takich za-leceń dotyczyć będzie konieczności posiadania ubioru o odpowiedniej izola-cyjności. Wpływ izolacyjności odzieży na emisję ciepła do jaskini wyjaśniony na stronie www jaskini, ulotkach oraz materiałach informacyjnych i tablicach informacyjnych przed jaskinią. Zwiększenie świadomości turystów odnośnie do odpowiedniego ubioru pozwoli ograniczyć antropogeniczną emisję ciepła do jaskini, zwłaszcza w warunkach pogody upalnej.
Jaskinia jest miejscem zimowania chronionych gatunków nietoperzy, jej otocze-nie stanowi rówotocze-nież miejsce ich rojenia się w sezootocze-nie letnim. W celu zmotocze-niejszenia do minimum oddziaływania inwestycji na ich populacje, zarówno na etapie budowy, jak i funkcjonowania trasy turystycznej przewidziano szereg działań. Należy do nich przede wszystkim harmonogram prowadzenia prac budowalnych a następnie udo-stępnienia jaskini dla zwiedzających, uwzględniający okres przebywania nietoperzy w jaskini w okresie zimowym, a latem – ich aktywność w rejonie jaskini. I tak:
prace w obrębie jaskini (oraz przy drążeniu korytarzy dojściowych) prowa-dzone będą wyłącznie poza okresem przebywania w niej nietoperzy, czyli wykonywane w okresie letnim, późnowiosennym i wczesnojesiennym, przy czym:
w okresie 15 maja-cały czerwiec prace prowadzone będą w porze dnia (od 6 do 20),
prace budowlane poza jaskinią, w celu przebudowy istniejącego budynku, prowadzone będą w porze dziennej, w miesiącach od maja do października, w dwóch sezonach budowlanych;
prace przy dostosowaniu ścieżki dojściowej będą prowadzone po zakończe-niu prac budowlanych we wnętrzu jaskini, poza okresem lęgowym ptaków, od 15 września do 15 marca, wyłącznie w porze dziennej;
w okresie hibernacji nietoperzy, tj. od 1 listopada do 15 maja, trasa będzie zamknięta dla ruchu turystycznego;
ruch turystyczny może odbywać się w następujących godzinach:
w lipcu i sierpniu w od 11.00 w dzień do maksymalnie zachodu słońca,
w maju, czerwcu, wrześniu i październiku od 8.00 do maksymalnie za-chodu słońca;
w okresie funkcjonowania trasy turystycznej, ścieżka dojściowa do chodni-ków wejściowego i wyjściowego nie będzie oświetlona w okresie od maja do października, od zachodu do wschodu słońca. Niskoemisyjne oświetlenie sterowane czujnikami zmierzchowymi stosowane będzie wyłącznie przy doj-ściu turystów po zmierzchu i wyłączane po wyjdoj-ściu ostatniej grupy. Oświe-tlenie ścieżki będzie stosowane wyłącznie przy obecności turystów na jej trasie, a zasilanie oświetlenia będzie wyłączane po wyjściu ostatniej grupy;
plac budowy pozostawiony zostanie w ciemności (nieoświetlony) w godzi-nach nocnych (od zachodu do wschodu słońca).
Inwentaryzacja siedlisk, będących przedmiotem ochrony obszaru Natura 2000, wykazała, że w zasięgu potencjalnego oddziaływania znajdują się 4 siedliska. W celu ograniczenia presji na chronione siedliska, zlokalizowane w rejonie inwesty-cji przewidziano następujące środki:
przy wejściu na ścieżkę prowadzącą do nowo udostępnionych partii usta-wione zostaną tablice, przypominające o zakazach obowiązujących na tere-nie rezerwatu, szczególtere-nie nakazie zachowania ciszy oraz zakazie zbioru i uszkadzania roślin;
cała trasa zostanie oporęczowana barierkami niedopuszczającymi do prze-mieszczenia się turystów poza wyznaczonym szlakiem;
zaplecze budowy zorganizowane będzie poza terenem rezerwatu, na utwar-dzonym terenie parkingu przy kamieniołomie;
zabezpieczenie placu załadunkowego materiału skalnego z drążenia koryta-rzy dojściowych zostanie zorganizowane tak, by nie naruszyć sąsiadujących z nim płatów siedlisk 9180 (na skarpach Kleśnicy od strony zachodniej) oraz 9130 (młode buczyny od strony zachodniej);
wykonywanie ewentualnych cięć gałęzi i konarów drzew, utrudniających podnoszenie elementów konstrukcyjnych dachu, prowadzone będzie z za-chowaniem stabilności i statyki drzew, tak by zakres cięć był równomierny z każdej strony korony;
na drodze dojazdowej do rezerwatu oraz asfaltowej do Kletna wymagane będzie przestrzeganie istniejących przepisów, dotyczących ograniczenia prędkości, dla minimalizacji ewentualnego oddziaływania hałasu na siedliska przyrodnicze, znajdujące się w sąsiedztwie, w tym 6210* – murawy ksero-termiczne, 6430 – ziołorośla nadpotokowe oraz 91E0 – lasy aluwialne;
po zakończeniu budowy teren objęty pracami budowlanymi oraz miejsca magazynowania odpadów i zaplecza budowy zostaną uprzątnięte ze wszystkich pozostałości budowy.
Podsumowanie
Dla tak zaprojektowanego przedsięwzięcia Regionalny Dyrektor Ochrony Środowi-ska we Wrocławiu 28 lutego 2019 r. wydał postanowienie, uzgadniające warunki realizacji przedsięwzięcia w zakresie oceny oddziaływania na obszar Natura 2000. Postanowienie to stanowi potwierdzenie wysokiego poziomu ochrony środowiska i świadczy o zrównoważonym charakterze proponowanych rozwiązań.
Należy podkreślić, że stan siedlisk i gatunków chronionych w zasięgu oddziały-wania planowanego zamierzenia, zarówno na etapie jego budowy, jak i funkcjono-wania, podlegać będzie monitoringowi, którego celem będzie stała optymalizacja warunków udostępnienia jaskini pod kątem zachowania wartości przyrodniczej wszystkich elementów środowiska w zasięgu oddziaływania ruchu turystycznego.
Bibliografia
[1] Buřič Z., Furmankiewicz J., Telatyński S., 2001, Jaskinia Niedźwiedzia jako jedno z najcenniejszych stanowisk nietoperzy na Dolnym Śląsku, Poland, Przegląd Przyrodni-czy, 1-2, s. 109-114.
[2] Dzwonkowska D., 2011, Studia Ecologiae et Bioethicae UKSW, Poland 9(2011)2, s. 23- -41.
[3] Furmankiewicz J., Furmankiewicz M., 2002, Bats hibernating in the natural caves in the Polish part of the Sudetes, [in:] Furmankiewicz J., Kokurewicz T. (eds.) The bats of the Sudetes, Poland, Przyroda Sudetów Zachodnich, Suplement 2, s. 15-38.
[4] Furmankiewicz J., Hebda G., Furmankiewicz M., Klocek R., Jablonska J., Jablonski J., Mielcarek K., Duma K., 2008, Nietoperze rezerwatu przyrody „Jaskinia Niedźwiedzia” w Masywie Śnieżnika (Sudety Wschodnie), Przyroda Sudetów, supl. 3, s. 27-44.
[5] Kostka S., Haczek A., 2014, Autorska koncepcja udostępnienia Partii Mastodonta Jaski-ni Niedźwiedziej (praca Jaski-niepublikowana), Wrocław.
[6] Kotarska I., Furmankiewicz J., Mizera B., Kmiecik A., Kmiecik P., Korzystka-Muskała M., Pomorska-Grochowska J., Sawiński T., Sobczyk A., Stefaniak K., Szafran A., Szczer-bowska M., Świerkosz K., 2018, Ocena oddziaływania na obszar Natura 2000 Góry Bialskie i Grupa Śnieżnika przedsięwzięcia pn.: „Budowa szlaku turystycznego w Jaskini Niedźwiedziej – Partie Mastodonta wraz z infrastrukturą turystyczną, tj. ścieżką komuni-kacyjną do wejścia i wyjścia z trasy oraz rozbudową pawilonu obsługi ruchu turystycz-nego”, KGHM Cuprum Sp. z o.o. CBR, Wrocław, (praca niepublikowana).
[7] Madziarz M., Dębkowski E., Kostka Sz., Haczek A., Chęcińska M., Kociński A., Grygle-wicz E., Półkoszek Z., Dobrowolski W., 2018, Koncepcja projektowa rozwiązań tech-niczno-budowlanych przedsięwzięcia mającego na celu udostepnienie nowo odkrytych partii Jaskini Niedźwiedziej w Kletnie (partii Mastodonta) dla ruchu turystycznego, KGHM Cuprum sp. z o.o. CBR, Wrocław, (praca niepublikowana).
[8] Piasecki J., Sawiński T., 2009, The Niedźwiedzia Cave in the climatic environment of the Kleśnica Valley (Śnieżnik Massif), [in:] Karst of the Częstochowa Upland and of the Eastern Sudetes: palaeoenvironments and protection, Edition: Studies of the Faculty of Earth Sciences, University of Silesia, Poland, no. 56, K. Stefaniak, A. Tyc, P. Socha (eds.), pp. 423-454.
[9]
dźwiedziej, Acta Universitatis Wratislaviensis 127, Poland, Studia Geograficzne 14, s. 5-37.
