Osuwiskowe toczeńce zwijane z Sobkowa

Z

powyższego

oosta'Wiienta, jakkolwiek

bar-dzo

niekompl€f!Jrlego, wyniika,

,ż,e

ruchome

Zla-by

,

tki przy.rody

ndeożywiooej stanowią

specjal-ną grupę za~bytków niezależspecjal-ną

od

l'IOZIIl1iarów,

a

często umleżnJioną

jedynie

od

:rodz,aju

IPrzed-miOttu, któtra podlega ochronie. Zabytki

,te

można

by

ująć

w

dwie

gmpy. Plerwsza

obej-muje

okazy,

·

Mórym

zabezpiecZie'Irie przed

Zlllisz.-czeniem

może dać

jedynie

muzeum. Do

·tej

grupy

!Illall.eżą SZ~C~Zątlki

fatiJn.y

ilropakbej,

me-teO!rYJty

irtlp.

Muzeum

jesrt;

najwktśdwszą

dnsty-tqcją

do

!Pl'IZ€C'hOWyWiania

tych

zaibytków,

·gdyż możę.

je

IWJJaściwie .zaJroinserwować

i pmez

o.d-powdE!dnią, ekspozycję

najbardziej

spQpu1ary-Z9iW'ać ·wśród społec~ństwa;

Okazy

te

poddane

ni~u dział.a!n.iu

czytnl[liików

atmos:ferycz.-ńyob.

nie mają

szans

nia

dłuiZSZie

trwaiillie.

W

ta-kiej · sy·tU:acji majdruje

się, wspOrnin~Y

·

powy-żej, pień

kopalnej

..

~ęk:Woi

ustawiony

pr.zed

gmachem

.

Dyrel«:ji

Kopalni

w

Turoszowie.

Je-.1Jeli

mbytku tego

nie

~Zabezpieazy się w na.jbl~­

szym

cmsi.e

dachem

siJklanym,

grozi

mu

!l'ychła

ZJagłada.

.

.

.

.

Do

drugiej grll!py

okazów

nałeży !Zaliczyć

pnie araukarii

or~ g~y

lllJarzubowe.

Okazy

te

tr.acą

wiele

na

·

odsep:aootWamu

ich

od

llliatural-nego

środOIWiislm,

w

jakim

ZilJaljdotwały się

!Pie!l'-W'Qtruie.

Niemniej

jest

to

.

jedyna

droga ich

ra-tu!lilru

mająca tę dodatirową 2Jaletę, że

instytu-cja geologi!cma.

1poSiadadąca

taikie obiekty

przed

własną sieidzilbą

jest

chytba

dzięki

temu

w

spo-sób

oojwłaściwszy

pqpularyZIOIWana.

Wai'Illlllki

jak najlepszej eks.pozycji należałoby

rÓWIIlliel repewnić

:Ukrytemu

pod 12

m

pokrywą·

osadów

.

ozwa:r11mizętdowych g:ła~OIW'i. żoJilbO!I'Skie­

mu;

G~

ten

.znajdując· się IW

ziemi,

nie

~­

nia

Żladńeig.O

.tadania jalro

l[liOipularymtor

za-bytków

lpl"ZyTOdy nieożywiooej,

a

tym

samym

papula!I'y.za:tor geoLogii.

SUMMARY

MOvable

naibltre mÓnumenJts

aJl"e those undque 01r

riare goological obje!Ots

wh:ilch.

were transparted from

tłleir

dartivation place

to

museum

or

·to

amy oth~r

p.J,a:ce.

Thare are many such objects

m

oo1lections Oif

Połilsih natura! and geologiical museums. These aii'e meteorites found in Poland in the v'icinity of

Bia-łystoik in 1817, alt Swiooie in 1850, PuŁtiUISik iln 1868, in

Pomlań lin 19111, LOJW!lm in 100'5 aLso meteoniltes from Chiile and USA.

Carboiil:iferous flora Js rapresented among odihers

by sillceous wood of Araucarites schroUUinus Qoepr.

aiilld Neurcrpteris gigantea. Teriiacy woods found at

. Turoszów mines and other places. are abundantly re~

presenJted at !bhe eX'hilbilt~ons in Musemn af Earth aJnd

in the Goologilca:l Insbirtm.te lin W.al'SaiW. · ·

Quatemacy monllll!llents of natu.re. are represented anlOIIlg otobers by shaggy l"hilllocera:s (Coelodonta antiquitatis B ł u m.) fOIUlnd ilil the Starum.i:a calt-ozo-kerite deposit (Su,b-campruthian region). It .is

to

found at the exhibiltdon of Na1iull"al Hlistory Museum of Poillish Academy of Science :in Crarow.

PE310ME

,ll;BHlRHMhlMH rraMHTHHRaMH He:atHBOil: IIPHPOAhl Ha-3hlBaro'rcH reonorwieCRHe o6'I>eRThi, HMeiO~He xapaR-Tep YHHRaTOB, HJIH OC06eHHO peARO BCTpeqaeMbie SR~

3eMIIJiflpbi,

B ROJIJieRI:(H.!i:x reonorHqecRHX H ecTecTBeHHo-Hayq-HhiX My3e,HX B ITOJII>me HaXOAHTCfl MHOro YHHRaTOB.

H HHM. OTHOCflTCfl MeTeOpHTbi, Haii:AeHHbie B llOJibmE.' B6JIH3H BHJIOCTORa B 1817 r., B CBeTe Ha BHcne B 1850 r., B ITyJITYCRe B 1868 r., B IToaHaHe B 1911 r., B JlOBHqe B 1935 r., a TaR:ate MeTeOpHTbl H3 qHJIH

H ClllA.

Hap6oHoBafl <Pnopa B Myaeii:HhiX ROJIJieRI:(HflX· rrpeA-cTaBJieHa oRpeMHeJihlMH. cTBOJiaMH Arauc.arites schro·

liarnus G

o e

p

r

H rrarropoTHHRaMH N ereuropteris gi·

gantea. TpeTHqHhle ocTaTRH AepeBheB, Haii:AeHHhre B maXTax TypomoBa H APYrHX MecTax, 6biJIH B oco6eH· HO 60JibmOM ROJmqeCTBe co6paHbl Ha BbiCTaBRaX B My· aee 3eMJIH H Myaee I'eonomqecHoro f.IHCTHTyTa B Bap· maBe.

llaMHTHHRH qeTBepTHqHoro rrepHOAa rrpeAcTaBJieHbl :3R3eMIIJIHpOM BOJIOCaTOro HOCOpora (Coelodonta an·

tiquitatis B l U ~, Haii:AeHHbiM B COJieHOCHO-BOCHOBbiX aanemax B CTapyHe B ITpeARaprraTI>e, BMecTe c xopo· mo coxpaH!!HHOil: RO:ateil: H MYCHyJiaMH. 3TOT HOCOpor

COOTBeTCTByiD~HM o6pa30M 3aHOHCepBHpOBaHHbiii: Ha-XOAHTCfl Ha BhiCTaBKe B EcTecTBeHHOM . Myaee ITAH B HpaRoBe.

HpoMe Toro rraMHTHHRH qeTBepTHqHoro rrepHOAa rrpeACTaBJieHbl spaTHqecRHMH BaJiyHa)'.'IH, KOTOphle 6bi·

JIH rrpHHeCeHbi C ceBepa JieAHHRaMH Ha TeppHTOpHIO BapmaBhi, Terrepo OHH rrocTaBJieHbi rrepeA reonon:~qe­

CKHMH Y'J:pe:atAeHHflMH.

ANDRZEJ

RADWAŃSKI

Uniwersytet Warszawski

OSUWISKOWE

TOCZEŃCE

ZWIJANE Z

SOB~OWA

J.IDDNĄ

Z NAJCIEKA WSZY CH STRUKTUR

w

znalezionych

w

Polsce

klopalnyah

osu-wislmch podmo!rslkrlich

są

wieikile

toCZielńre

z:bu-diowane z

w:apieni

·i

1Jk:wli!ąoe

w

nilch

w

ollrolicy

Sdblrowa

pod

Kie1dalrni.

ToCZleńce

te

moŻina

do-ll«adln.ie

oglądać

w

dużym

lkaiiilliJeniJotbomie

poło­ Żionym

w

pdłowrue

dlrqgi

między Sokdłowem

a

Sdb1roWlem;

na iZialdhodniic.h

stoik.acll

~za

Gai1ilooWa.

OdisbonięciJe leży IW

poogtej

liln:i!i dkoro

10

!km

na pd]rurllnie

od

Chęcin.

W kam:ilenidbamie

scfukoWISkim

·odL9baruitę1JI;J.i

jest

254

serilai

wapieni

peili'bowlo-ooli

1lawylch

gól'1Illego

astall'tu

przedhod!7Jąoa wyiŻej

w

~ątnie

Wla/1'-:stWIOWiaaie wapienie

muszlmi.noowe

L wreszcie

w

za:Ucz.ane

jiUiŻ

dlo ik.ilmetrydiu wa:piend.e

oogano-dl€itryty'cznie (4).

Tocrzleńoe są głównym skiładlni­

lciJ€m

znatleztianej

;przez autora

łialwilcy

IOS'Uwisko-wej

leżącej

w

owębile

wlalpileni

oolitowo-pelito-wych,

·

.około

3 metry

pcmiiŻiej spągu

wapieni

mUSIZllJawoowych.

Ławica

ta

powstała,

w

ikońoo­

wym

etapie 1p00oesu osuw.ilskowego,

gdy

stacm-j·~ się

:po

nac:hY'1onym

dnie

ilocmń

.. oe wskurte

k

wyxóWil:aiilia,

s~ę

<i:Jerenu, napotkania

J.oikalnej

dejp:oosji '1ub

~.ZJąSkdego

dna

zatrzymały się

w

Wlalpietrmym

mule.

WISZystkie

toczeń,oe maj-ą dość dU!Że

!I'Io.zmdJary

i

pl12JeWiaż.nre

w.rzeci.on!Owate .czy cyJgarowate

kształty. Najjwiększly zaJObserwo~y

toQzeniec

miał

pr.zedl rozJ!upa'Illilem

dll.llgość okoł1o

2

illlJe'tlry,

.a

średnicę

w

n~!l!jgrubszyim

miejscu

l m,

Inne

Oka!zy

są ~IS7Je,

a]e

średntoa

ich

wynosi

pl"zynajo:rrm.iej

60---80

JCID.. ToczeńJoe

w

IOIIlllawia-·~ łalWicy lleżą

z

$J,a

od!

siebie,

a

oddzielaj·ący

je

w~

.

wybrruje

1berzJładną tekstwrę, choć

milejsoami

widać

w nim

rz;.a~burZiell:iia

QSTUwdskowe.

Ciekawa jest :budowa

wewnętr2m.a :toczeńców,

które

IDS/j'ą strukturę ZJWijaJillą (S!Pilrailną)

pmy-p<:mlinajjącą ~bem

iiJOWIStall'llia

ZJWij~

dy-WialniU

w

1r:u~on.

Na

jądime zł-oronym

z

nli.epra-widłlowo

2lgll.ieciKmych

Wall'stw widać

md.ailiOWi-oie

naJWinisęte ~ ll'ÓŻllYJoh

J:'lodm.dów

wa,.

piJEmi -

OOlitowycll,

oo1itowo-pEili1lOWYJoh

lub

pelitowyiOh. :Powroki

sk1adają silę

z

Tegllilar;"

nyteih

w~

lu/b

IP<IDOZJrYWialll:ytch

:iieth

flrag-menrflów. W

niektlórYJch

:toczeń,cadh

:rua.ojibrurd:ziej

IZeWIIl tęr:me powiłloki

wicryte

są

ilimJOIIJiiJtem

i

pojedynCZIO łuib

po

\kiitlka od!pękaij.ą

od

jądra ..

Są

rto

jlllż

!J?IOOCieiSY

w:ietrnemowe,

w

ik:ł:órytch

wy-niklu

toczeń•oe

jallro

catłioiść

nlieoo

·OOstaJją

100

ota-cm_,Jąoogo Wla!Pienia~

i

przy

elksploatta!CJji

WYJpada-ją

ze

ścialny, tp017J01Sta"Wiilając

po oobie

dluże

zlimo-ndrtyWWla!IlJe n:isZJe,

wyraźnie

widoozne

z

dla·l€1ka.

Nieprawidlllow.a

b!Udawa

~ądm 1loc:zeńoów

wsklaJZ.uje,

że

w •CZaiSie

:rallpOOZięcia

pl'looesu

osu-w1slroWI€tgiO

lbylły

to

jaiki~

:riileregulaime

bryły

Z!gnieailonYJclh

.Łaiwic,

kthre

przYJPUSZiczail.nie

w

pewnym

momelllaile

stlraic:iły łąCZlliOŚĆ

z

par-tilami. ik<XroonJiJOwymi,

odmwały silę

od nich

i

za-częły się

szyiblm

toCZY'Ć

w

dół

IPO

diość na~ehylo­

.nym

dnie, a

w

~r:zJyjtają;cyoh

Wlall'IWl!kach

OOJW'i-jać

na siebie lOtSad

rz;

dna

marza,

pl"ZJe'Z

oo

przy-brały

wrzeciOID.OWialte

kształty.

Wydade

się, że

mniejS7Je

~oe,

które w

cza:sre

IP9bytu

ruuto-.r.a

w

kamienidłarniile

w

Lecie

ubile~ l'l~u-

wi-.

dać .bYJło

tyllkio

w

śc:i:aJ:nJie, są

baJI'Idlziej

ku1rliste,

a

wdęc

powstaiWlaniem

swoim

przyponnilnałyby

boczende

k:Uili

śni€igowej

w

cZ!aSile

lepie!Illia

lbatł­

wana. AnaJlqgilcz:ne

toC'7leńoe jaJko

Sediinent-Ho-.

11en

i

SedimelntwlailaJen opisywam> z

.

tQS'Uwis'k

w

nilemiedkim

triasie (l)

i

dewiondle (2);

Toaz~eńce

1takie

nie

b)1'ły

dlatylchczas

.

·

znane

w

polskrl;oh

~alnych

osuwiskad1, które

,

zresz-tą Wl

Wla[>ierunY'oh

ooadaich mór<z

e:p&ootynen-taJrnych,

-

dlo

ik!tórycll.

naLeżal]: ,basen o:brzażema

Gór

Świętakrzystilti.dh

w

maJmiiJe,

są

w

Qgóle

bairdZIO

lt:Zoadkie

i

nmi,ejseyoh

romti.al'Ó'W.

Zwą­

żywszy, że toozeńoe

te

mad;ą

baJreioo

intelresują:,.

·

cą genezę,

a

·kształt

ciekawy

~wet

dla

osób

mało interesujących się geologią, nalerżał01by

ohooby

ze

względu

na

przydatność

do

popul&y-zacji

~awisk

goologioznyoh

rpomyśleć

o

zabez-pieaoondu pr.zynajmnd.ej ki·llru

italtich

"baJwa-nów"

czy

"rlllJlonów

wapiennyieh".

Panieważ

niemożliwe

jest

zaprzestanie

eksploatacji

w

miejscu

ich

występowania,

morma

by

mpropo-nować

wydobycie

i

;prZieW\itez1ien.ie

na

właściwe

miej

.

soe

kilku

najlepszych ok!atzów,

które

w

.tej

.

chwili

zupehtie

się

niszczy

rozłupując

na

tłu­

czeń. Byłaby

to

pna~ca

o tyle celowa,

że .może

się ok.a.zać, iż

Olrrliawia•na lawioa

osuwiSkowa

lateralnie

szybko

zanika na przestrzeni

kii~ku

lub

kil:kunastu metrów i

toc:zeńce przestaną być

.ztnajdpw:ane. Eksploaitacja

w

rt;ej

chwili

szybko

postępuje właśnie

po

rozciągłości

warstw.

Zafbe~ieCOOllle

dkazy z

Sdłllrowtai . .,...-

dlu2le

"cy-gatra"

i

lrule

przYJPOtllli!I1Jaij.ąoe

kullEl

~dwie

;by-łylby 2'4 pewn~cilą ozd1cfuą lkiaż~

Japid:arium.

LITERATURA

'

l. Klin g ner F. -:- Sediment-Roilen (Unterwa-sser Gleitung) im Muschelsandstein bei Saarlau-tern. "Senkenberg:iana" 21. Frankfurt. am Main

1939.

2. N i e h o f f W. - Die primar gerichteten Sedi-mentstrukturen, ,insbesondere die Schragschich-tung im KobleillZquarzit am Mittelrhein. "Geol. RUilldschau" 47. Stuttgart 1958. .

3. R a d w a ń s ki A. - Podmorskie osuwiska w mal-mie i senonie obrzeżenia G6r Swiętolm:zyskich.

"Ada Geol. Pol." 10. Warszawa 1960.

4. S w i dziński H. - Utwory jurajskie między'

Małogoszczą a Czarną Nidą. Spr. PIG 6.

Warsza-wa 1931.

SUMMARY

Pres:ervatiOI). or trailSlpOSition to the rock collection of Museum. of Eaa:th of large spiral balJ.s forrned by sltimpilng :flvom SQbków qua;ncy. nea~r Kielx:e

(Swięty lKr.zyż lVLts) is proposed. They are bud.lt of

oolliite-peł.iltic llimestones and are of Upper Asta.ttian aga The s;pilraJ. baWI:s

are

more or less fusdfomn

cxf

l

m

in diametr and 2 m lbng. They werre forrned oonteiiliPoraneousily dt11ring submarme s]lde in · sucll a ~ode resembling !l'olling of carpet of making a snowball d.wring il"olling of snowman.

PE310ME

ABTop rrpe~naraeT rrpe~oxpaHHTb HnH rrepeBe3TH

a narrH~apHyM 6onbiiiHX ::nt3eMrrnHpoś cBepHyTbiX

OITOn3HeBblX KaTyROB COCTO.fii.qHX H3· QOnH'l'OBO-iieml:TO-BblX H3BeCTH.fiKOB H 3anera10IqHJ{ B 3THX H3Be.CTHHR~X

TonhKo B oAHoM ropH30H're B o6Hamemnrx ':Kal'!ie:ęHoro Kapbepa a Co6KoBe B6nH3H Kenb~. Bo3paćT l:i:3'fiećTHH" ROB orrpe~eneH RaK BepxHeacTap~KHH: (Bepxafin ·wpa}~

KaTyHhi, HMeiDrqHe 6onee HnH MeHee BepeTeHo06paa: HYJO ą>opMy H ~OXO~Hlqlłe ~O l M B ~HaMeTpe H 2 M

B ~nHHy, B03HHKnH BO BpeM.fi OCaiK~eHH.fi ITO~BO~HOrO

0IIOn3H.fi CIIOCÓ60M HaiiOMHHaiOIII,HM CBOpa'!HBaHHe

KOBpa B pynoH HnH. ą>opM:fj:pOBaHHe CHeiKHOrO IIIapa ripH KaTaHHHtHeiKHOH 6a6bL . ..