60-LECIE HODOWLI ZIEMNIAKA W ZAMARTEM
dr Andrzej PawlakHodowla Ziemniaka Zamarte, 89-430 Kamień Krajeński hzz@zamarte.com
odowla ziemniaka w Zamartem obcho-dzi w roku 2006 jubileusz 60-lecia swo-jej działalności. Wprowadzenie do produkcji 73 oryginalnych odmian ziemniaka stawia Zamarte, pod względem dorobku hodowla-nego, na pierwszym miejscu w kraju i w czo-łówce europejskich firm branży ziemniacza-nej. Przeglądając długą listę odmian, wymie-nionych w tabeli 2, można powiedzieć, że powojenna historia produkcji ziemniaków w Polsce jest ściśle związana z uprawą odmian uzyskanych w Zamartem.
Rys historyczny
Wybór Zamartego jako miejsca prowadzenia prac hodowlanych nie był przypadkowy. Po-łożone w rejonie o korzystnych warunkach glebowo-przyrodniczych dla uprawy ziem-niaka na cele nasienne już przed II wojną
światową znalazło się w wykazie gospo-darstw prowadzących selekcję krzakową (właściciel H. Parpart). Rejon ten był znany z produkcji sadzeniaków z przeznaczeniem na eksport.
Jesienią 1945 r. wojska rosyjskie przeka-zały na Stację Hodowli Roślin gospodarstwa Zamarte, Cołdanki i Jarcewo. Kierownikiem i organizatorem hodowli został Żelisław Beli-na. Głównym zadaniem nowo utworzonej stacji było zabezpieczenie materiałów ho-dowlanych ziemniaka, zasobów genetycz-nych oraz odmian ocalałych po wojnie, które znajdowały się na Pomorzu Środkowym. Organizacyjnie SHR Zamarte podlegała Państwowym Zakładom Hodowli Roślin z siedzibą w Warszawie (tab. 1).
Tabela 1 Przedsiębiorstwa, w których w latach 1946-2006 umiejscowiona była hodowla Zamarte
Lata Przedsiębiorstwo Kierujący przedsiębiorstwem 1946-1950 Stacja Hodowli Roślin Zamarte S. Zalewski 1946-1950 1951-1966 Stacja Hodowlano-Badawcza Zamarte E. Lenkiewicz 1950-1953
J. Pioruński 1953-1966 1966-1993 Zakład Doświadczalny Zamarte z/s w Nieżychowicach J. Pioruński 1966-1979
J. Komar 1979-1993 1993-1996 Zakład Naukowo-Hodowlany Zamarte A. Pawlak 1993-1996 1997-2000 Zakład Doświadczalny Hodowli i Aklimatyzacji Roślin Zamarte A. Pawlak 1997-2000 2000- Hodowla Ziemniaka Zamarte Sp. z o.o.
– Grupa IHAR A. Pawlak 2000-
Po wybudowaniu odpowiedniego zaple-cza przechowalniczego i szklarniowego, w 1947 r. Zamarte przejęło funkcję największej krajowej stacji hodowli twórczej ziemniaka. Kierownikiem hodowli, po przeniesieniu się
Ż. Beliny do Starego Olesna, został Jerzy Kubicki.
W latach 1948 i 1949 Stanisław Lipiński przeniósł do Zamartego hodowlę twórczą z Wyszeborza k. Koszalina (Visbur Raddatza)
H
i został konsultantem kontynuowanych i roz-poczętych na dużą skalę prac hodowlanych. S. Lipiński zorganizował Laboratorium Ba-dania Ziemniaka w Gdańsku-Wrzeszczu, które stało się placówką pomocniczą dla realizowanej w Zamartem hodowli odporno-ściowej na wirusy, zarazę ziemniaka i stonkę ziemniaczaną. Kierownikiem hodowli został Zygmunt Niegolewski (1949), zastępując S. Lipińskiego, który objął kierownictwo nauko-we w Laboratorium i w hodowli w Zamartem. W tym okresie J. Kubicki zorganizował w Zamartem hodowlę zachowawczą.
Z chwilą powołania Instytutu Hodowli i Aklimatyzacji Roślin w Warszawie (1.01. 1951 r.) Zamarte weszło w jego skład jako Stacja Hodowlano-Badawcza. W 1957 r. włączono do SHB Zamarte gospodarstwo Czartołomie (z Państwowych Gospodarstw Rolnych), które posiadało dobre warunki przyrodnicze dla uprawy materiałów hodowli zachowawczej. W lipcu 1966 r. SHB Zamar-te została włączona do nowo powstałego Instytutu Ziemniaka w Boninie k. Koszalina jako Zakład Doświadczalny Ziemniaka Za-marte.
W 1971 r. odszedł na emeryturę Z. Niego-lewski, zastępca dyrektora ds. naukowych i hodowca, autor 43 odmian ziemniaka. Na-stępcą został Marian Mosiek, który pełnił tę funkcję do 1980 r. W 1973 r. zwiększyła się istotnie powierzchnia zakładu: z 1400 do 5400 ha, przez przyłączenie okolicznych gospodarstw: Nieżychowic, Chojnat, Igieł, Ogorzelin i Żychc, należących do Państwo-wych Gospodarstw Rolnych. Siedziba Za-kładu została przeniesiona do Nieżychowic.
W 1975 r. Zamarte podjęło współpracę hodowlaną ze stacją Karow, wchodzącą w skład Instytutu Ziemniaka w Gross Lüsewitz (NRD). Trwała ona do roku 1989 i dała wy-mierne efekty w postaci wspólnych odmian. Podobna w założeniach wspólna hodowla z Instytutem Ziemniaka w Samochwałowiczi (Republika Białoruska) nie rozwinęła się tak pomyślnie jak z Karow.
W 1980 r. funkcję hodowcy i kierownika Działu Naukowego obejmuje Andrzej Paw-lak, a dyrektora ds. naukowych Rajmund Szpera.
Na początku lat osiemdziesiątych dzięki staraniom ówczesnego dyrektora Instytutu Ziemniaka w Boninie Edwarda Kapsy
poczy-nione zostały znaczące nakłady inwestycyj-ne na rozbudowę infrastruktury hodowlainwestycyj-nej i nasiennej. W Zamartem wybudowano 4 szklarnie wraz z łącznikiem (powierzchnia kompleksu szklarniowego zwiększyła się do 2660 m²) oraz przechowalnię kontenerową o pojemności 2000 ton, z dwiema halami chłodniczymi na 500 ton i linią sortowniczą (1981-1982). W Nieżychowicach w roku 1985 wybudowano podobną przechowalnię jak w Zamartem, o pojemności 2500 ton. W połowie lat osiemdziesiątych ZDZ Zamarte posiadał 11 przechowalni różnego typu, mo-gących pomieścić 9000 ton ziemniaków.
Zasadniczą zmianą w metodyce prowa-dzenia hodowli zachowawczej było wprowa-dzenie w 1991 r. na masową skalę mikro- rozmnażania in vitro. Zastąpiło ono bardzo pracochłonną selekcję krzakową.
Aby zapewnić warunki do właściwego funkcjonowania hodowli w Zamartem, z dniem 1 kwietnia 1993 r. z ZDZ Zamarte z siedzibą w Nieżychowicach wydzielono Dział Naukowy z hodowlą oraz gospodarstwo Za-marte i utworzono Zakład Naukowo-Hodowlany Zamarte. Po tej zmianie ogólna powierzchnia zakładu wynosiła 1340 ha, w tym gruntów ornych 1104 ha.
Na mocy zarządzenia ministra rolnictwa w dniu 1 stycznia 1997 r. Instytut Ziemniaka w Boninie wraz z wszystkimi zakładami do-świadczalnymi został połączony z IHAR Ra-dzików. W dniu 20 marca 2000 r. zarejestro-wana została spółka z ograniczoną odpo-wiedzialnością „Hodowla Ziemniaka Zamar-te” Sp. z o.o. – Grupa IHAR. W skład Spółki wchodzą: główny oddział Zamarte, zamiej-scowy oddział Stare Olesno oraz Dział Ho-dowli Ziemniaka Bonin. Obecnie, po przeję-ciu gospodarstwa Nieżychowice, powierzch-nia ogółem oddziału Zamarte wzrosła do 2043 ha.
Osiągnięcia hodowlane
Uzyskane w latach 1946-2006 odmiany spełniły różnorodne oczekiwania szerokiego kręgu odbiorców – producentów, konsumen-tów i przetwórstwa. Zapotrzebowanie na określony typ odmiany miało swoje odzwier-ciedlenie w odpowiednim ukierunkowaniu selekcji. W latach powojennych duże zna-czenie gospodarcze miały odmiany ogólno-użytkowe, w związku z wykorzystywaniem
ziemniaków zarówno w żywieniu człowieka, jak i zwierząt. W kierunku tym hodowla uzy-skała dużo odmian już w pierwszych latach swojej działalności (tab. 2). Następnie ho-dowla w Zamartem wypełniła lukę w polskim doborze odmian, jaką była niedostateczna obecność odmian o skróconym okresie we-getacji, tzw. na wczesny zbiór. Podobna była reakcja na oczekiwania przemysłu skrobio-wego.
Obecnie w programach hodowlanych w większym stopniu uwzględnia się cechy de-cydujące o dobrej przydatności do przetwór-stwa spożywczego oraz spełniające wyma-gania handlu (supermarketów). Ponadto dąży się do zachowania równowagi między wysokim plonem i jakością z jednej strony a odpornością na choroby i szkodniki z drugiej,
czyli do uzyskania odmian z pozytywnym wpływem zarówno na ekonomikę produkcji, jak i na ochronę środowiska.
W hodowli odmian jadalnych na zaopa-trzenie zimowe (średnio wczesnych – póź-nych) dominująca rola Zamartego zaznaczy-ła się w latach 1960-1979. Świadczył o tym 57-procentowy udział w rejonizacji odmian ziemniaka w kraju. Spośród średnio wcze-snych w tym okresie powszechnie uprawiane były następujące odmiany: Epoka – plenna, jedna z najbardziej odpornych na zarazę ziemniaka, utrzymująca się w reprodukcji nasiennej w latach 1954-1975, Ebro, Orzeł i Pola – bardzo odporna na wirus Y, smacz-na, w reprodukcji nasiennej od 1976 r.
Tabela 2 Odmiany ziemniaka uzyskane w Zamartem w latach 1946-2006
Rok Odmiany Twórcy
1955 1958 1961 1963 1966 1967 1968 1970
Gromadzki ¹, Nowa Huta ¹, Ewerest ¹, Eureka, Flisak ¹,Delfin ¹, Flora ¹, Fita ¹, Ebro ¹, Epoka ¹, Unikat ¹, Giewont Kolektyw ¹, Wulkan, Orzeł ¹
Lipiński Wczesny, Zorza, Smak Mars, Jowisz, Uran
Warta, Osa Krab Nysa Noteć S. Lipiński, J. Lekczyńska, Z. Niegolewski, K. Roguski 1972 1973 1974 1975 1978
Prosna, Sowa, Sokół, Krokus Tarpan, Narcyz
Narew, Ryś, Pola Janka
Reda, Elida, Odra
Z. Niegolewski, K. Roguski, M. Mosiek, J. Pioruński 1978 1979 1980 1981 1985 Poprad Kalina, Frezja Cynia Jaśmin Ruta
E. Kapsa, Z. Niegolewski, M. Mosiek, J. Pioruński, K. Roguski 1983 1986 Brda ² Bzura ² K. Świeżyński, J. Sieczka, M. Mosiek, K. Roguski
1987 Koral ³ M. Mosiek, A. Pawlak, S. Rysiewicz,
R. Szpera 1988 1989 1990 1991 1994 1995 Marta Orlik Aster Drop Bila Sumak
A. Pawlak, S. Rysiewicz, R. Szpera, E. Kapsa, P. Kamiński
1997 Mors 1999 2002 2003 2004 2005 2006
Bard, Denar, Lord, Kuba Korona, Gracja
Bartek, Kuklik Gandawa
Oman, Elanda, Niagara, Medea
Miłek, Justa, Eugenia, Benek, Sekwana
A. Pawlak, P. Kamiński, G. Szulc, J. Pełczyński, L. Węglewska
¹ uzyskana wspólnie ze Stacją Hodowlano-Badawczą Wyszebórz ² uzyskana wspólnie z IHAR Oddz. Młochów
³ uzyskana wspólnie z Instytutem Ziemniaka w Gross Lüsewitz (Karow, b. NRD)
Spośród odmian średnio późnych wyróż-niały się: Smak, Sokół – w nasiennictwie od 1974 r., Sowa, Krab – pierwsza polska od-miana odporna na agresywne biotypy raka. Do czołowych odmian jadalnych należały też późne: Fisak – w nasiennictwie utrzymywała się blisko 40 lat, Uran – z 30-letnią historią i dużym udziałem w uprawie, Tarpan – pierw-sza polska odmiana odporna na mątwika, była też odmianą eksportową, i Janka.
Hodowla w Zamartem dostarczyła pro-dukcji wiele odmian skrobiowych, charakte-ryzujących się wysoką zawartością i plonem skrobi – Osa, Flora, Wulkan, Nysa, Prosna, Narew, Poprad, Odra, Reda oraz zrejoni-zowane w późniejszym okresie: Brda, Bzura i Kuba. Odmiany te w dużej mierze przyczy-niły się do uzyskania lepszej jakości surowca dla przemysłu ziemniaczanego.
Szczególne osiągnięcia ma hodowla z Zamartego w uzyskiwaniu odmian o skróco-nym okresie wegetacji – bardzo wczesnych i wczesnych. W początkowych latach działal-ności, w których nasiliła się wirusowa presja infekcyjna, pojawiły się trudności w łączeniu wczesności z odpornością na choroby wiru-sowe, szczególnie na wirus liściozwoju. Po przezwyciężeniu tego problemu otrzymano wiele odmian, z których duże znaczenie mia-ły: Giewont – ponad 30 lat i Lipiński Wcze-sny – ponad 20 lat w uprawie. Odmiany po-wszechnie uprawiane w kraju w latach osiemdziesiątych to: Narcyz, Kalina, Ja-śmin, Frezja, Krokus i Ruta. Na bazie
za-sobów genetycznych Gross Lüsewitz uzy-skano kilka wartościowych odmian – Aster (Złoty Medal Polagra 2000), Orlik, Drop (Złoty Medal Polagra 1992) i Bila. Charakte-ryzują się one dobrymi walorami kulinarnymi, wysoką odpornością na choroby wirusowe i dobrą przydatnością do przechowywania. Odmiana Aster jest ponadto przydatna do produkcji chipsów, jako jedyna z krajowych wczesnych odmian była akceptowana przez przetwórstwo. Najnowsze odmiany są od-porne na mątwika, a Drop dodatkowo na mątwika agresywnego. Ze względu na swe właściwości został zrejonizowany w Holandii.
Prowadzona obecnie w Spółce produkcja nasienna opiera się głównie na odmianach uzyskanych w latach 1999-2003. Najbardziej wartościowe odmiany to Denar (Złoty Medal Polagra 2003), Lord (Złoty Medal Polagra 2005) i Bard – bardzo wczesne, o wysokim plonie bulw, smaczne i poszukiwane na ryn-ku, Kuba – średnio wczesna, skrobiowa, z uwagi na odporność na agresywne patotypy raka ziemniaczanego zrejonizowana w Niemczech, Gracja – przydatna do produkcji chipsów, jak również Korona – plenna, o wysokiej odporności na choroby wirusowe i parch. Do najnowszych odmian spełniają-cych wymagania rynku należą: Miłek – przy-datna na wczesny zbiór, Oman, Benek i Eugenia – smaczne i plenne oraz Sekwana – skrobiowa, o wysokiej odporności na zara-zę ziemniaka.
Rys. 1. Dział hodowli ziemniaka w Zamartem: kompleks laboratoryjno-szklarniowy, przechowalnie, namiot do krzyżowań, pole siewkowe
Oprócz hodowli nowych odmian w Zamar-tem prowadzono badania służące hodowli i nasiennictwu ziemniaka. W oparciu o
S.demissum rozpoczęto w Zamartem
ho-dowlę odpornościową na zarazę ziemniaka. Efektem było otrzymanie kilku odmian od-porniejszych, z których Epoka nosiła geny nadwrażliwości (odporność pionowa) na wy-stępujące w tym okresie rasy zarazy.
Zapoczątkowano tutaj hodowlę odporno-ściową na stonkę ziemniaczaną oraz bada-nia nad etiologią tego szkodnika (prof. dr E.Werner), zanim dotarł on do Polski. W tym celu wykorzystano dzikie gatunki ziemniaka
S.demissum, S.chacoense, S.commersonii i S.polyadenium. Jednak uzyskane rody,
od-porne dzięki wysokiej zawartości glikoalkalo-idów, były niesmaczne i później stosunkowo łatwo opanowywane przez szkodnika. Z tych powodów dalsza ich hodowla nie była konty-nuowana.
W końcu lat pięćdziesiątych rozpoczęto w Zamartem (jako pierwszym ośrodku hodow-lanym w kraju) hodowlę odpornościową na mątwika w oparciu o materiały hodowlane z Gross Lüsewitz i źródło odporności z
S.andigenum. Uzyskano pierwsze w kraju
odmiany odporne Tarpan i Ryś. Obecnie
hodowla odpornościowa w Zamartem opiera się na kombinowanej odporności, tzw. „we-wnątrz odporności” na mątwika G.
rosto-chiensis i mątwika agresywnego G.pallida.
Pierwszą polską odmianą o podwójnej od-porności na mątwika jest Drop.
Niezależna selekcja na tym samym wyj-ściowym materiale hodowlanym w dwóch miejscowościach – Karow i Zamarte – w ramach wspólnej hodowli w latach 1975- -1989 stanowiła pewien poligon metodyczny i wymianę doświadczeń między hodowcami. Wzbogaciła ona krajowe zasoby genetyczne i przyczyniła się do osiągnięcia znacznego postępu w hodowli ziemniaków o wczesnym okresie wegetacji.
Prowadzone w Zamartem badania nad wirusem rattle przenoszonym przez nicienie (W. Rysiewicz) dały podstawę do opracowa-nia metodyki oceny i metod ograniczających rozprzestrzenianie się choroby na planta-cjach nasiennych.
Realizowane kierunki hodowlane
Obecnie zasadniczym zadaniem hodowli Zamarte jest uzyskanie odmian
wyróżniają-cych się odpowiednią jakością, właściwą dla poszczególnych kierunków użytkowania ziemniaków. Hodowla ukierunkowana jest na poprawę następujących cech:
● ziemniak jadalny – morfologia bulw (gładka i jasna skórka, płytkie oczka, regu-larny kształt bulw), odporność na uszkodze-nia mechaniczne i ciemnienie pouderzenio-we, przydatność konsumpcyjna (smakowi-tość, nieciemnienie po ugotowaniu), brak wad wewnętrznych (puste i twarde środki, rdzawa plamistość), odporność na wirus rattle, odporność na mątwika i choroby prze-chowalnicze (pochodzenia grzybowo– bakteryjnego);
● ziemniak przydatny do przetwórstwa spożywczego – typ kształtu w zależności od produktu, morfologia bulwy, przydatność technologiczna (niska zawartość cukrów redukujących, długi okres spoczynku bulw, odporność na konwersję skrobi na cukier w ziemniakach przechowywanych w niskiej temperaturze), odporność na uszkodzenia mechaniczne i ciemnienie pouderzeniowe, brak wad wewnętrznych, odporność na mą-twika i choroby przechowalnicze;
● ziemniak skrobiowy – zawartość i plon skrobi, skrócenie okresu wegetacji, odpor-ność na mątwika, choroby wirusowe i choro-by przechowalnicze.
Podstawą hodowli w Zamartem jest se-lekcja ok. 120 000 siewek prowadzona w 12--letnim cyklu hodowlanym. Ocenie podlega ok. 40 ważnych cech gospodarczych. Bada-nia jakości i wartości gospodarczej przy-szłych odmian wykonywane są w warunkach polowych – doświadczeniach oraz we wła-snych laboratoriach – ocena przydatności kulinarnej i obecności chorób wirusowych i bakteryjnych.
Hodowla przygotowuje kolejne ciekawe kreacje, szczególnie przydatne do produkcji frytek i chipsów.
Dorobek Zamartego jest wynikiem pracy kilku pokoleń twórców, zarówno tych, którzy
zabezpieczali materiały hodowlane ocalałe z zawieruchy wojennej, jak i tych, którzy pro-wadzili pracochłonne i wymagające systema-tyczności badania, ocenę i selekcję. Z Za-martem związani byli znani hodowcy – pra-cownicy nauki i organizatorzy, którzy na trwałe zapisali się w historii uprawy ziemnia-ka w kraju: prof. dr K. Roguski, prof. dr E. Werner, prof. dr S. Lipiński, prof. dr E.Kapsa i mgr Z. Niegolewski.
Do rozwoju i powodzenia hodowli w tym okresie przyczyniło się wielu pracowników inżynieryjno-technicznych. Wśród nich nale-ży wymienić: głównych specjalistów - inż. J. Sojeckiego, mgr A. Daszkiewicz, mgr. S. Targowskiego, inż. W. Gajewicza, mgr W. Rysiewicz, mgr S. Rysiewicz, mgr. J. Spo-chacza, mgr D. Wysocką i mgr D. Komar, pracowników inż.-tech. – inż. B. Rychlińskie-go, mgr M. Spochacz, mgr G. Knitter, inż. L. Szczęsną, mgr. R. Stasiaka, T. Grzelińską, M. Jankowskiego, B. Gramatowską, J. Or-łowską, J. Zabrockiego i L. Węglewską.
Obecnie pracami hodowlanymi kieruje zespół pracowników Spółki HZ Zamarte: dr A. Pawlak, mgr P. Kamiński, inż. G. Szulc, mgr J. Pełczyński, M. Sabatowska, B. Kilian, W. Pawłowski, A. Borzyszkowski i mgr D. Kosiedowska.
Przeglądając długą listę odmian uzyska-nych w Zamartem w czasie 60-letniej dzia-łalności, nie można mieć wątpliwości, że odmiany te tworzyły powojenną historię uprawy ziemniaka w Polsce. Obecnie, mimo że udział odmian z Zamartego jest mniejszy (25-30%) aniżeli w przeszłości, co jest zwią-zane z rozwojem innych ośrodków hodowla-nych i pojawiającą się konkurencją firm za-granicznych, Zamarte jest nadal jedną z wiodących stacji w kraju. Posiada duży ge-netyczny potencjał jakościowy, który jest zasadniczym warunkiem dobrego funkcjo-nowania firmy hodowlano-nasiennej.
