Odkrycie grobu Filipa Macedońskiego w Verginie

(1)

Wanda Gawłowska

Odkrycie grobu Filipa

Macedońskiego w Verginie

Acta Universitatis Lodziensis. Folia Archaeologica 13, 47-55

1990

(2)

A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S FOLIA ARCHAEOLOGI C A 13, 1990

Wanda Gavlouaka

ODKRYCIE GROBU FILIPA MACEDOŃSKIEGO W VERGIN1E*

Wiadomość o sensacyjnym odkryciu archeologicznym XX w . , jakim było odkopanie w 1977 r. grobu Filipa II przez Manolisa Androni- kosa, archeologa greckiego, profesora Uniwersytetu w Salonikach, obiegła cały świat.

Filip II, syn Amyntasa III 1 Eurydike, został w roku 336 p.n.e. zamordowany w A j g a j , dawnej Btolicy państwa macedońskiego. Stało się to na weselu jego cdrki Kleopatry z Aleksandrem, kró lem Epiru*. W uroczystości wzięło udział dużo gości, wśród nich Ateńczycy, których Filip zaprosił niejako w rewanżu za zaszczy ty, jakimi go obdarzono zimę 337 r. na konferencji pokojowej państw greckich w Koryncie. Filip bowiem został wtedy oficjalnie mianowany wodzem w panhelleńskiej wyprawie przeciw Persom. Zapra szając więc Ateńczyków na tę uroczystość, Filip chciał udowodnić, że nie jest zwykłym wojskowym despotą, ale cywilizowanym i hojnym mężem stanu, W drugim dniu uroczystości odbyły się Igrzyska w amfiteatrze. Wspaniały pochód otwierały posągi dwunastu bóstw, a towarzyszył im wizerunek Filipa, co w oczach greckich gości zo stało odebrane jako hybrie króla. Należy tutaj podkreślić, ie już

* Posty*! niniejszego artykułu Erodi’U sie podczas pobytu autorki na sty pendium Uniwersytetu im. Arystotelesa w Salonikach w 1984 r. W artykule wy korzystano następujące publikacja, dotyczące omawianej kwestii: M, A n-d r o n i k o », Lee tembea royales de Virgina, Athènes 1980; i d e m ,

Misée de Theeoalonique. Nouveau guide de Collectione, Athènes 1982; H, B. H a t z o p o u l o s , L. P, L o u k o p o u l o s , Philipe de Macedoine,

Athènes t982; K. N i n o u, Alexander the Great. Historii and Legend in Art,

Thessaloniki 1980; F. P e t s a s, Pella - Alexander the Great’e Capital,

Thessaloniki 1978.

* Por. D i o d o r, bibliotheca, XVI, 92-94; J u s t y n , IX, VI, 1- -8; P l u t a r c h , Alexander, 10,

(3)

po wielkim zwycięstwie w roku 336 pod Cheroneją Filip wzniósł w Olimpii okrągłą budowlę zwaną Filipejonem, w której znajdowały się posągi ze złota i kości słoniowej, przedstawiające samego kró la, Olimplas, Aleksandra i rodziców: Aip.yntasa i Eurydykę.

Na końcu weselnego pochodu religijnego kroczył Filip, a to, 2

co się miało później wydarzyć, opisuje P, Green : "Wreszcie uka zał się sam Filip, odziany w biały ceremonialny płaszcz i kroczą cy samotnie między dwoma Aleksandrami: swoim synem 1 świeżo u- pieczonym zięciem. Członkom straży przybocznej rozkazał trzymać się w pewnej odległości, gdyż pragnął publicznie pokazać, że chro ni go życzliwość wszystkich Greków i nie trzeba mu ochrony włócz- ników. Kiedy się zatrzymał u wejścia na arenę, jakiś młody męż czyzna - członek straży przybocznej - wyciągnął spod płaszcza krót ki miecz o szerokiej klindze, rzucił się naprzód i wbił go po rękojeść Filipowi między żebra, kładąc trupem na miejscu. Potem pobiegł w kierunku bramy miasta, gdzie czekały na niego konie. Nastąpiła chwila trwożnej ciszy, ale natychmiast kilku młodych macedońskich arystokratów popędziło za mordercą. Noga zaplątała się mu w korzenie winorośli, potknął się 1 upadł, a kiedy z tru dem gramolił się na nogi, ścigający dopadli go i przeszyli o- szczepami".

Mordercą Filipa był członek straży przybocznej imieniem Pau- zaniasz, były kochanek króla, wzgardzony przez niego i w sposób haniebny potraktowany przez Attalosa, wuja Kleopatry, "ostatniej" żony Filipa23 . Na temat tej najbardziej zagadkowej zbrodni, jaka została dokonana w rodzie Argeadów, już w czasach antyoznych krą żyły różne, fantastyczne legendy, wśród nich zawarta w powieści o Aleksandrze Pseudo-Callisthenesa , że syn włożył miecz do ręki

4 8 Wanda Gawłowska

2

P. G r e e n,

Aleksander W ielki,

Warszawa 1978, s. 103.

Filip miał sześć żon, które po kolei z pobudek najczyściej

politycz

nych poślubiał: Audata Furydika, córka Bardylisa, króla Ilirów: Filinna

z

Larysay, matka Filipa III Arridajosa; 01 impias, córka Neoptolemosa,

króla

Molossów w Fpirze; Nikeaipolis z Pheres, matka Thessalonike; Meda, córka Ko-

tclasa, króla Getów i Kleopatra, córka Amynta6a.

Powieść o Aleksandrze ( fl(ot 'AXcCavôpov tov Mukeóóuos ) zachowała się

w sześciu redakcjach. Powstawała od II w. p.n.e. do III w, n.e. Spór o autor

stwo jest bezwartościowy, na tej przestrzeni wieków bowiem nie mógł jej stwo

rzyć jeden autor. Autorstwo powieści przypisano Kallistenesowi-, głównemu hi

storiografowi wyprawy wschodniej; bÿc może z tych względów, aby utwór pełen

nadzwyczajnych wydarzeń mógł sobie rościć prawo do wiarygodności. Z obfitej

(4)

49 Odkryci* grobu Filipa Macedońskiego

Filipa, a on ostatkiem sił zadał śmiertelny cios Pauzaniaszowi - i skonał spokojnie, pomścił bowiem sam siebie, a tron zostawił godnemu następcy5 . A w dziele Marka Justyna6 , rzymskiego history ka z III w. n.e., obwinia się 01 impias za śmierć męża, miała bo wiem zdjęć z krzyża przybitego tam Pauzaniasza i pochować razem z Filipem w jednym grobie7 .

Filip zamordowany w Ajgaj był tutaj pochowany, według bowiem starego zwyczaju królowie macedońscy byli grzebani w pierwszej

g stolicy, niezależnie od miejsca ich śmierci .

N. Hammond w 1967 r., badając wszystkie dane archeologiczne i znane mu przekazy historyczne, zaproponował umieścić starożytną Ajgaj na południe od rzeki Aliacmon blisko dzisiejszej wsi

Ver-9

giną . Wcześniej identyfikowano Ajgaj z nowożytną Edessą, mia stem leżącym w odległości 40 km od Verginy, i mimo braku dowodów archeologicznych ta identyfikacja przez długi czas nie była kwe stionowana10. Badania archeologiczne prowadzone przez M. Andro- nikosa potwierdziły w pełni identyfikację N. Hammonda*'.

Nekropola królewska znajduje się między wsią Palatitsa a

literatury na ten temat por, E. A. K o s t i u c h i n , Alekaandi» Makiedon-okoj U litieratumoj i folklomog trodioji, Moskwa 1972.

5 Edycja tekstu) P s « u d o-C a l l i s t h e n e a , Historia Alexan dri Magni {Recensio vetusta), ed. G. K r o I 1, vol. 1, Berolini 1958, a.

24.

6 l u s t i n u s M a r c u s l u n i a n u s , Epitoma Hietoriai'um Philippicarum Pompei Trogi, ed. 0. S e e 1, Stutgardiae 1972. Uczeni nowo żytni odnoszą się krytycznie do relacji Marka Justyna, epitomatora Historii Pi lipa Pompcjusza Trogusa, bowiem w dziele tym dużo niejasności i danych nie potwierdzanych w żadnych innych źródłach. Dlatego z utworu tego korzysta się przeważnie na równi z innymi źródłami dla celów porównawczych. Por. W. U. T a r n , Alexander the Creat, vol. 2, Cambridge 1948, s. 123.

7 I u s t i n u a , Epitoma Historiarum.. IX, VII, Ils refixum corpus . interfector is super reliquias mariti cremavit et tumulum ei eodem fecit in

loco parentarique. g

M. A n d r o n i k o s , he nécropole <J*Aigai, [w:j H a t z o p o u - l o s , L o u k o p o u l o s , Philipe de Macedoine, a. 188,

9

N. L. H a m m o n d , Hie loir e de Maoeaoine, vol. 1, a. 156-158 cyt. za A n d r o n i k o s , ha nécropole., s. 188,

1°

Pogląd ten po raz pierwszy podważyła w 1957 r. F. P a p a z o g-1 o u, les Cités Macédoniennes a l*Epoque Romaine, Skopje 1957.

" Tezę tę popierają także najnowsi badacze historii Filipa, jak: J. R. E l l i s , Philip II and Macedonian Imperialism, London 1976, s. 35, a tak że C. C a w k w e 1 1, Philip of Macedon, London 1978, s. 29.

(5)

R y s . I . G r ó b F i l i p a M a c e d o ń s k i e g o

(6)

51

Verginą, oddaloną od Salonik około 60 km w kierunku Naousa.Tu taj mieszczą się groby od X do III w. p.n.e., w których grzebano (przypadki kremacji są bardzo rzadkie) mężczyzn i kobiety, o czym świadczą przedmioty w nich znalezione: szpady, szpice włóczni, strzały i sztylety, a z drugiej strony pierścienie, szpilki w for mie spirali do włosów, bransolety w postaci spiral i agrafki do

1 2 spinania sukien na ramionach

Wielki Grób, czyli grób Filipa, znajduje się wśród dwóch in nych grobowców królewskich w centrum wsi Vergina. Składa się z dwóch sklepionych razem pomieszczeni głównego pokoju kwadratowego o wymiarach 4,46 x 4,46 1 wysokości 5,30 m, przedpokoju do któ rego prowadzą marmurowe drzwi o szerokości 1,90 m i wysokości 3,15 m . Główne wejście stanowią kolumny w stylu doryckim i mar murowe drzwi. Jego fasadę zdobił fresk, ukazujący pieszego i jeź dźca na tle skał i drzew. Wejście było zamknięte małym grobem 1 dzięki temu drogocenne przedmioty, znajdujące się w grobie kró lewskim, mogły ocaleć do naszych czasów, w innym przypadku pad łyby niewątpliwie ofiarą grabieży.

14

Według M. Andronikosa mały grób mógł stanowić rodzaj świą tyni, czyli heroonu, zbudowanego w celu oddawania kultu zmarłym pogrzebanym w Wielkim Grobie. Tego nie można powiedzieć z całą pewnością, ale znalezione fragmenty roboty murarskiej dowodzą, według M. Andronikosa'5 , że ta sakralna budowla mogła powstać po 275 r. p.n.e., co stanowi zarazem datę teminue post quem dla budowli Wielkiego Grobu. Budynek ten w formie grobu mógł być wzniesiony przez Antygona II Gonatasa żyjącego w latach 319-236, syna Demetriusza Poliorketesa. Jemu również M.Andronikos'b przy pisuje zbudowanie Wielkiego Grobu, uważanego za grób Filipa.

"Niesamowite wrażenie odnieśliśmy po wejściu do wielkiego, nie tkniętego grobu królewskiego" - napisał M. A ndronikos17 - na ziemi bowiem pod murem były umieszczone różne naczynia i brorf

Odkrycie grobu Filipa Mucedońakiego

12

A n d r o n i k o s ,

La niaropole...,

s. 189.

13 A n d r o n i k o s ,

Lea tombes royales..., a.

37,

** • Ibidem.

'* Ibidem. Ibidem. ^ Ibidem.

(7)

pokryte szczątkami substancji organicznych, przede wszystkim drzewa, a także znajdowały się tutaj inne, drogocenne i jedyne w swoim rodzaju przedmioty.

W pokoju głównym i przedpokoju znajdowały się dwa marmurowe sarkofagi o wysokości około 0,5 m. Każdy z nich zawierał złotą szkatułkę, zwaną larnaksem, która stanowiła urnę z prochami zmar łego owiniętymi we wspaniałą tkaninę ze złota i purpury. W szka tułce, pochodzącej z pokoju uznanego przez jego odkrywcę za grób Filipa, znaleziono oprócz tego złoty wieniec zrobiony na kształt

J Û

dwóch gałęzi dębu. Według M. Andronikosa szkatułka ta zawiera ła prochy zmarłego Filipa. Umieszczona na jej wieku tarcza sło neczna, wyrażająca symbolicznie drzewo genealogiczne rodu, była godłem dynastii Argeadów, począwszy od ich protoplasty Perdikka- sa , czego dowodzą znalezione tego rodzaju emblematy na terenie M a c e d o n i i ^ .

Wśród bardzo ważnych przedmiotów znalezionych w grobie i świadczących o jogo rzeczywistej przynależności do Filipa należy wymienić małe posągi głów z kości słoniowej, jakie zdobiły mary pogrzebowo zmarłego. Jeden z nich ukazuje młodego człowieka i po dobny jest do portretu Aleksandra, dostrzegamy bowiem tutaj cha rakterystyczny skręt głowy w lewo, a tak, jak wiadomo, ukazywał

21

króla Lizyp, jego nadworny rzeźbiarz . Głowa młodej kobiety wy raża, być może, Olimpias, podobna bowiem jest do wizerunku kró lowej na złotym medalionie z połowy III w. p.n.e., wybitym z

o-• 22

kazji Igrzysk Olimpijskich świętowanych w Macedonii . Najbar dziej interesującym portretem jest głowa dojrzałego mężczyzny z brodą, być może Filipa II, dostrzegamy bowiem podobieństwo do *i

Ibidem,

19 Por. H e r o d o t, Vili, 136-139.

^ Tarcza słoneczna - symbol dynastii macedońskiej - została znaleziona w grobie w Katerini jako element dekoracyjny. Również miedzy Veria i Edessa znaleziono grób, w którym na fresku była przedstawiona tarcza słoneczna. Por. G. T. G r i f f i t h, Philipe atì'atège et V aînée Macedonietvie, [w : ] U a t z o u p o l o s , L o u k o p o u l o s , Philipe Je Macédoine, s. 39 i 61.

21

Por. P l u t a r c h , 'Alexander, 4. 22

Medalion ten w awersie przedstawia portret Olimpias, w rewersie zaś Nereide dosiadająca byka. Ma średnicę 5,7 cm i znajduje się w muzeum w Salo nikach. Por. M. A n d r o n i k o s , M. C h a t z i d a k i s , V. K a r a g e o r g h i s , Lea merveilles dea Musées Gréas, Athènes 1974, s. 280; A n d r o n i k o s , Musée de fheasalonique,,., s. 58.

(8)

Odkrycie grobu Filipa Macedońskiego 53

23

portretów króla na medalionie z epoki rzymskiej i na wazie z

2A 25

okresu hellenistycznego . Według M. Andronikosa znalezienie portretu Filipa i jego najbliższej rodziny jest świadectwem o dużym prawdopodobieństwie, że odkryty grób należał do przedosta tniego władcy z rodu Argeadów.

W pokoju znaleziono także parę nagolennic pozłacanych, i nie równej długości. Szczegół ten może dla nas stanowić dodatkowy ar gument, przemawiający za autentycznością grobu Filipa, król miał bowiem podobno jedną nogę krótszą wskutek ran odniesionych w wie lu bitwach i utykał na nią.

Jede na grób wodza przystoi, był także żelazny hełm macedoń ski, jedyny w swoim rodzaju z głową Pallas Ateny na froncie. Był również goryt, rodzaj kołczanu na strzały, z brązu w stylu scy tyjskim, takie saire znaleziono także w grobach na południu Zwią-

2

^

zku Radzieckiego , Pokrywały go złote płaskorzeźby, przedstawia jące obraz zdobywania miasta: można tutaj dostrzec wojownika, u- prowadzającego kobietę z dzieckiem do niewoli, oraz kobietę-bła- galnicę w świątyni Ateny obok Palladium.

Do rzeczy osobistych zmarłego króla należał też pancerz z że laza, godny uwagi ze względu na wysoki kunszt jego wykonania, o- raz miecz, z którego zachowała się tylko rękojeść, zdobiona zło tem. Na dnie grobu znaleziono srebrne naczynia i wazy o dużej wartości artystycznej oraz dziurkowaną latarkę z brązu. Wśród tych różnych naczyń i broni pod murem znaleziono pozłacany diadem królewski ze srebra, należący do zmarłego. Jego wielkość można było regulować za pomocą ruchomej części łączonej tzw. węzłem He raklesa, uważanego powszechnie za mitycznego przodka dynastii

2 7

Argeadów ,

23 Medalion, przedstawiający biust człowieka dojrzałego z broda i w dia

demie, uważanego powszechnie za Filipa^ znajduje sie w Paryżu,

Bibliothèque

Nationale; U u t z o p o u l o s , L o u k o p o u l o s ,

P hilip « da Maoedoi- nu,

s. 168.

24 Na dnie wazy znajduje sie biust człowieka z brodq i diademem na głowie

uważany też za Filipa. Waza znajduje sie w Atenach, Collection Goulandris, t-

bidem,

a. 178.

25 A n d r o n i k o s ,

1*8 tombée royaleo

.... a. 54.

26 A n d r o n i k o s ,

Ut neoropole

...,

s .

218.

27 Według A r r i a n a,

Ambaaa,

VI, 3, 2, Aleksander składał w In-

diacn ofiarę Heraklesowi jako swemu praojcu - Propator; por.

także

P l u

t a r c h ,

Alexander, 2,

(9)

54

W Wielkim Grobie w Virginie znaleziono także stelle nagrobne pochodzące przeważnie z drugiej połowy wieku IV, a niektóre z III w. p.n.e. Imiona wypisane na Stellach, jak: Ksenikrates, Dru-kalos, Pierionos, są typowe dla Macedonii, a pisane w języku

gre-28

ckim stanowią, według M. Andronikosa , dodatkowy argument za grecką etnogenezą narodu macedońskiego.

W przedpokoju Wielkiego Grobu na uwagę zasługuje na ścianie fresk, przedstawiający porwanie Kory przez Hadesa. W niezłym sta nie zachował się fragment, obrazujący sam moment uprowadzenia: hades z berłem i lejcami w prawej ręce, opierając prawą nogę na rydwanie, a lewą jeszcze dotykając ziemi, ujmuje Korę w talii. Taki sam motyw zdobił mały grób, przylegający do królewskiego: można dostrzec obraz nimfy i towarzyszki Kory, Kyanó, porwanej także przez Hadesa.

W tej części grobu znaleziono także wymienioną już złotą szka tułkę, która zawierała prochy zmarłego, owinięte we wspaniałą tkaninę. Zachodzi więc pytanie, kto mógł być pochowany w przed pokoju Wielkiego Grobu. Według jego odkrywcy na to pytanie nie można udzielić jednoznacznej odpowiedzi. Grecki uczony przypu szcza, że m.ogły to być prochy ostatniej żony Filipa, Kleopatry, pochodzącej z arystokratycznego rodu z nizinnej Macedonii. Z niej właśnie zrodzony w roku 336 syn Karanos miał być w oczach Filipa uznany za prawowitego następcę tronu. M. Andronlkos przy tacza jeszcze jedną hipotezę w tej kwestii: jeśliby się przyjęło, że to są prochy mężczyzny, mógłby to być sam zabójca Filipa, o czym, jak wiadomo, informuje Marek Justyn. Ale z uwagi na słabą bazę źródłową ta hipoteza nie wydaje się prawdopodobna i słuszna.

Reasumując, według M. Andronikosa, odkryte przez niego groby należały do rodziny królewskiej, wśród bowiem osobistych przed miotów należących do zmarłego znaleziono na ziemi diadem króle wski pozłacany, wieniec z liści i kwiatów mirtu oraz złoty wieniec zrobiony na kształt dwóch gałęzi dębu, znaleziony w urnie z pro chami w pokoju głównym Wielkiego Grobu.

O tym, że jest to grób Filipa II świadczą przede wszystkim, według greckiego uczonego, następujące przedmioty w nim znalezio ne: portrety głów rodziny zmarłego, które swoimi podobiznami

przy-A n d r o n i k o s ,

La nécropole

.

, s. 201.

Wanda Gawłowska

(10)

Odkrycie grobu Filipa Macedońskiego 55

pominają, jak wiadomo, wyraźnie Filipa, Olimpias i Aleksandra ti rar różnej długości nagolennice. Wielkie bogactwo grobu królew skiego pozwala nam wnioskować, ie był to wybitny władca z rodu Argeadów. Mógł więc to być Filip IX, jego syn Aleksander bowiem,

2 9

zgodnie z relacją antycznych źródeł , został powieziony z Ba bilonu do Egiptu za sprawą Ptolemeusza Lagidy, który zamierzał pochować wielkiego króla po ukończeniu wspaniałego mauzoleum w Aleksandrii. Była propozycja przewiezienia ciała Aleksandra do grobu królewskiego w Ajgaj, być może do grobu jego ojca, ale nie dorozwiniętego Filipa III Arridajosa, jedynego spadkobiercę po Aleksandrze, przekupił Ptolemeusz i uprowadził ciało do Egip tu*3 0 .

Wszystkie przedmioty odkryte podczas wykopalisk archeologicz nych w latach 1977-1978 umieszczono w muzeum w Salonikach, które pełni funkcję Narodowego Muzeum Archeologicznego dla Grecji Pół nocnej, obejmującego zbiory wykopalisk z terenu Macedonii i Tra- cji. Przedmioty znalezione w Wielkim Grobie ńwiadczą o wysokim poziomie cywilizacji macedońskiej w czasach panowania ostatnich władców z greckiego rodu Argeadów.

Odkrycie grobu Filipa Macedońskiego w Verginie

Wanda Gawłowska