O programie działalności Okręgowej Komisji Historycznej Związku Nauczycielstwa Polskiego w Olsztynie

Płocica, Michał

O programie działalności Okręgowej

Komisji Historycznej Związku

Nauczycielstwa Polskiego w

Olsztynie

Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 3, 381-387

K

R

O

N

I

K

A

N

A

U

K

O

W

A

M I C H A Ł P Ł O C I C A

O PROGRAMIE DZIAŁALNOŚCI

OKRĘGOWEJ KOM ISJI HISTORYCZNEJ

ZWIĄZKU NAUCZYCIELSTWA POLSKIEGO W OLSZTYNIE

I

W pierw szym k w a rta le 1973 ro k u w znow iła działalność O kręgow a K om isja H i­ storyczna Z w iązku N auczycielstw a Polskiego w Olsztynie. Zgodnie z regulam inem , do zakresu działania K om isji należy m iędzy innym i: „inicjow anie i inspirow anie bad ań nad histo rią nauczycielskiego ru ch u związkow ego w regionie olsztyńskim ; w spółpraca z m iejscow ym i ośrodkam i naukow ym i, a m ianow icie z O środkiem B adań N aukow ych im. W ojciecha K ętrzyńskiego, z A kadem ią Rolniczo-Techniczną i z Wyższą Szkołą N auczycielską w O lsztynie; w spółdziałanie z kom isjam i h isto ­ rycznym i działającym i przy W ojew ódzkiej Radzie Zw iązków Z aw odow ych i przy Zarządzie O kręgu Z w iązku Bojow ników o W olność i D em okrację; pomoc in stan c ji w ojew ódzkiej, radom zakładow ym i ogniskom ZNP w praw idłow ym prow adzeniu I funkcjonow aniu zw iązkow ych składnic a k t.”

O lsztyńska O kręgow a K om isja H istoryczna liczy 30 osób; jej p ra c ą k ieru je w yłonione prezydium w składzie: przew odniczący, dwóch jego zastępców , se k retarz i trzech członków. Prezydium u sta la tem aty k ę p len arn y ch posiedzeń K om isji, zwo­ ływ anych co n ajm n iej dw a razy w ciągu roku, pow ołuje — w razie potrzeby — zespoły problem ow e, inform uje K om isję i w łaściw e w ładze o w y n ik ach pracy i zgłasza w nioski do ew entualnego w ykorzystania, ocenia także przygotow ane do d ruku opracow ania.

W K om isji rep rezen to w an e są w szystkie pow iatow e rady zakładow e Z w iązku N auczycielstw a Polskiego oraz ra d y zakładow e działające na p raw ach pow iatow ych ogniw organizacyjnych (chodzi o organizacje zw iązkow e w A kadem ii Rolniczo- -T echnicznej, w W yższej Szkole N auczycielskiej i w K u ra to riu m O kręgu Szkolnego w O lsztynie). Przedstaw iciele w ym ienionych ra d są łącznikam i m iędzy O kręgow ą 'K om isją H istoryczną a zespołam i historycznym i w terenie, p ełniąc rów nocześnie fu n k cje przew odniczących tych zespołów. Nie w yklucza się pow oływ ania podobnych zespołów w ogniskach. Spraw y a d m in istracy jn o -b iu ro w e dotyczące K om isji H isto ­ rycznej i zespołów terenow ych zała tw ia ją p rezy d ia ra d zakładow ych i zarządy cgnisk.

Dużą w agę przyw iązuje się do pracy k ro n ik arzy , pow ołanych w ogniw ach zw iązkow ych w szystkich szczebli. Z adaniem k ro n ik arzy — społecznych działaczy zw iązkow ych — je s t odnotow yw anie ak tu aln y ch w y d arzeń w ogniw ach Z w iązku N auczycielstw a Polskiego, czuw anie nad praw idłow ym grom adzeniem i przechow y­ w aniem bieżących dokum entów związkow ego życia oraz pomoc w uporządkow aniu i zabezpieczeniu a k t z la t ubiegłych.

382 K R O N I K A N A U K O W A

II

Z w iązek N auczycielstw a Polskiego postanow ił aktyw nie włączyć się do ju b i­ leuszow ych obchodów trzydziestej rocznicy pow stania P olskiej Rzeczypospolitej Ludow ej. W czasie plenarnego posiedzenia O kręgow ej K om isji H istorycznej Zw iąz­ ku N auczycielstw a Polskiego 17 m arca 1973 ro k u ustalono, że podstaw ow ym zad a­ niem K om isji i terenow ych zespołów historycznych będzie przede w szystkim pod­ sum ow anie działalności Z w iązku N auczycielstw a Polskiego w w ojew ództw ie ol­ sztyńskim od 1945 roku połączone z w yszukiw aniem , uporządkow aniem i zareje­ strow aniem różnego rodzaju dokum entów i m ateriałó w dotyczących tego okresu. Do retrospektyw nego spojrzenia sk ła n ia ją rów nież zm iany stru k tu ra ln o -o rg a n iz a - cyjne w prow adzone w Zw iązku od 1 stycznia 1974 roku.

N iezależnie od p rac uw zględniających działalność zw iązkow ą w latach ubie­ głych, K om isja duży nacisk położyła na grom adzenie m ateriałó w ilu stru jący ch bieżące życie zw iązkow e. Zgrom adzona w ten sposób dokum entacja stanow ić bę­ dzie w przyszłości cenny m ate ria ł dla nowego pokolenia badaczy. Licząc się z tym , że zapisy kro n ik arzy nie będą pozbaw ione subiektyw izm u, zw raca się także baczną uw agę na zachow anie w szelkiego rodzaju istotnych pism i m ateriałó w urzędow ych.

W celu zaniteresow ania om aw ianym i sp raw am i ogniw zw iązkow ych, prezes byłego Z arządu O kręgu Zw iązku N auczycielstw a Polskiego oraz przew odniczący O kręgow ej K om isji H istorycznej w ysłali 28 m arca 1973 ro k u do w szystkich ra d zakładow ych i do K u rato riu m O kręgu Szkolnego pism o, inform ujące o ustalonych kieru n k ach działania, z rów noczesnym apelem o udzielenie zespołom daleko id ą­ cej pomocy. Niezależnie od tego w czerw cu ubiegłego roku przesłano w teren

W y ty c z n e w sp ra w ie d zia ła ln o ści ze s p o łó w h is to r y c z n y c h p r z y ra d a ch z a k ła d o w y c h Z w ią z k u N a u c z y c ie ls tw a P o lsk ie g o w w o j. o ls z ty ń s k im . Dalszym i dokum entam i k o n ­ k retyzującym i zad an ia i uściślającym i działanie je s t opracow anie pt. Z w ią z e k N a u ­ c z y c ie lstw a P o lsk ie g o O k rę g u O ls z ty ń s k ie g o p o d s u m o w u je tr z y d z ie s to le tn i o k re s

d z ia ła ln o śc i — w ysłane do ra d zakładow ych w lu ty m 1974 rokui oraz k o n sp e k t

projektow anej publikacji T r z y d z ie ś c i la t d zia ła ln o ści Z w ią z k u N a u c z y c ie ls tw a P o l­

s k ie g o w w o je w ó d z tw ie o ls z ty ń s k im , przygotow any przez prezydium Okręgow ej

K om isji H istorycznej i omówiony w czasie jej plenarnego posiedzenia 19 lutego 1974 roku. Końcow ym efektem tych zam ierzeń w inna być praca zbiorow a — m o­ n ografia dziejów Zw iązku w w ojew ództw ie olsztyńskim . Ale w inny ją poprzedzić m niejsze, analityczne opracow ania poszczególnych zagadnień.

III

Jak o w stępna część w m onografii Z w iązku w inno się znaleźć k ró tk ie om ów ie­ nie dziejów szkolnictw a polskiego w b. P ru sach W schodnich w okresie m iędzy­ w ojennym . W zasadzie historia tego szkolnictw a je st ju ż opracow ana, ale istn ieją realn e możliwości wzbogacenia jej now ym i dokum entam i.

N auczycielskie początki w w ojew ództw ie olsztyńskim były szczególnie tru d n e ta k ze względów m aterialnych, ja k i ze w zględu na skom plikow aną sy tu a cję spo­ łeczno-polityczną i dem ograficzną regionu. W ystarczy w ym ienić chociażby problem ludności miejscow ego pochodzenia, co znalazło odbicie już w czasie Pierw szego Zjazdu D elegatów Z w iązku N auczycielstw a Polskiego O kręgu M azurskiego w dniach 21 i 22 października 1945 roku. W w yn ik u debaty nad tym zagadnieniem Zarząd O kręgu Zw iązku N auczycielstw a Polskiego 2 listopada 1945 roku skierow ał pismo do Pełnom ocnika Rządu RP, płk. Ja k u b a P ra w in a.

W opracow aniach należy uw zględnić spraw y zw iązane z działalnością organi­ zacyjną Zw iązku, ukazać zm iany stru k tu ra ln e (ogniska, zakładow e organizacje zw iązkow e, m iędzyzakładow e organizacje zw iązkow e, oddziały pow iatow e, ra d y za­ kładow e i inne). W odtw orzeniu tej stro n y historii Z w iązku pom ogą niew ątpliw ie — poza uchw ałam i i in stru k cjam i Z arządu Głównego Zw iązku N auczycielstw a P o l­ skiego — ta k ie dokum enty ja k protokoły k o n feren cji i zjazdów spraw ozdaw czo- -w yborczych, protokoły posiedzeń, n a ra d i zebrań, w ykazy członków, listy składek

K R O N I K A N A U K O W A 383

członkow skich, zestaw ienia statystyczne, dokum enty finansow o-budżetow e, in fo rm a­ cje o lokalach zw iązkow ych itp.

P oniew aż Zw iązek w bardzo szerokim stopniu ro zw ijał działalność ideow o-w y- chow aw czą i pedagogiczną, istnieje konieczność ukazania, przy uw zględnieniu zm ie­ niających się w aru n k ó w politycznych, poszczególnych okresów w X X X -leciu. P o ­ w sta je tu dla badacza wdzięczne pole do in te rp re ta c ji, ja k dalece działalność Z w iązku sta n o w iła proste odbicie in stru k cji c en traln y ch i w jak im stopniu m ody­ fikow ano je w k o n k retn ej sytuacji regionu w arm ińsko-m azurskiego.

Ze zm iennym nasileniem i różnie jakościow o prow adzono działalność to w a­ rzyską i k u ltu ra ln o -ro zry w k o w ą w ogniskach. Chodzi o k lu b y nauczycielskie, o u ro ­ czystości jubileuszow e i rocznicowe, o sp o tk a n ia „z ciekaw ym i ludźm i”, o zabaw y taneczne, te a tr, kino, estra d ę , operę, filharm onię oraz o im prezy zw iązane z u sta ­ wowo zagw arantow anym D niem N auczyciela. O cena tych form działalności pozwoli na w yciągnięcie w łaściw ych w niosków na przyszłość.

W tru d n y ch w aru n k ach ro zw ijała się je d n a z najpow ażniejszych dziedzin związkow ego działania — opieka socjalna i zdrow otna nad praco w n ik am i szkół i innych placów ek ośw iatow o-w ychow aw czych. To, co uzyskano w zakresie opieki lek arsk iej, leczenia sanatoryjnego, w czasów leczniczych, wczasów w ypoczynkow ych, kas zapom ogow o-pożyczkow ych, budow nictw a m ieszkaniow ego, opieki n a d dziećmi nauczycielskim i, w ypoczynku sobotnio-niedzielnego, różnych form pom ocy m a ­ teria ln e j itp., w ym agało w iele w ysiłku ze stro n y działaczy zw iązkow ych, stąd w a rto byłoby prześledzić te zagadnienia bardzo dokładnie.

Nie m ożna pom inąć działalności w dziedzinie sportu. O rganizow anie zajęć spor* tow ych odbyw ało się często w tru d n y ch w aru n k ach , tym bardziej w ięc zasługuje na uznanie. Dużym pow odzeniem cieszył się i cieszy ruch turystyczno-krajoznaw czy; nie brakow ało nauczycieli przy w ytyczaniu szlaków tury sty czn y ch czy opracow y­ w aniu przew odników .

N iektórzy członkowie Zw iązku bo ry k ali się z różnym i trudnościam i, spotykali się często z krzyw dą, z niespraw iedliw ym i decyzjam i i ocenam i. W zbiorach obec­ nego O środka U sług Pedagogicznych i S ocjalnych Z w iązku N auczycielstw a P o l­ skiego — F ilia w O lsztynie — zn ajd u ją się p ęk ate teczki zaw ierające sk arg i n a u ­ czycieli i innych pracow ników ośw iatow ych oraz zażalenia nauczycieli zw iązkow ­ ców. Wiadomo, że nie b rak ło błędów , obojętności i niepraw idłow ości ze strony przedstaw icieli w ładz różnych szczebli w obec pracow ników szkolnictw a. Z tym w iąże się p ięk n a k a rta Z w iązku — obrona p ra w n a nauczycieli, działalność sądów koleżeńskich, w yniki działania kom isji w ery fik a cy jn ej w latach 1957—1958. Z d a­ rzały się też zażalenia na nauczycieli i innych pracow ników szkolnictw a, które ro zp atry w ała O kręgow a K om isja D yscyplinarna dla N auczycieli przy K u rato riu m O kręgu Szkolnego.

W ażnym rozdziałem związkow ego d ziałan ia było i je st społeczno-polityczne zaangażow anie nauczycieli i w ychow aw ców . Mało znany a przecież bardzo istotny jest udział nauczycieli-zw iązkow ców w repolonizacji ludności m iejscow ego pocho­ dzenia, w organizow aniu i prow adzeniu placów ek ku ltu ra ln o -o św iato w y ch , w w alce z analfabetyzm em , w różnego rodzaju kam p an iach politycznych i społecznych. P o ­ dobnie należy p am iętać o udziale członków Z w iązku N auczycielstw a Polskiego w p racach organizacji politycznych, ra d narodow ych, organizacji społecznych i m ło­ dzieżowych oraz o rganizacji spółdzielczych. Tego ro d zaju działalność je st ta k oczy­ w ista, ta k n ierozerw alnie zw iązana z nauczycielskim zaw odem , że pisanie o tym w ydaje się pozornie rzeczą niepotrzebną, ale pom inięcie tych sp ra w stanow iłoby w syntezie dorobku związkow ego pow ażną lukę.

Zw iązek N auczycielstw a Polskiego nie działał w izolacji, a jego najbliższym p artn ere m były i są organa ad m in istracji szkolnej. N a tej płaszczyźnie w ystępo­ w ała stale ścisła w sp ó łp raca p o leg ająca n a w zajem nym w sp ie ran iu się i w zajem ­ nym u zupełnianiu w trosce o pracow ników szkolnictw a. Z drugiej stro n y nie n a ­ leży u k ry w ać nieporozum ień i sporów m iędzy ty m i dw om a p a rtn e ra m i, bowiem pokazanie przyczyn w ystępujących sporów może w płynąć na zm niejszenie ich liczby w przyszłości.

Rozsianie placów ek ośw iatow o-w ychow aw czych pow oduje ścisłe zazębianie się in teresó w zw iązkow ych z pracą terenow ych organów ra d narodow ych — obecnie urzędów — różnych szczebli. Na pew no jed n ak w nikliw e przed staw ien ie stosunku

3 8 4 K R O N I K A N A U K O W A

organów w ładzy państw ow ej do Zw iązku i jego poczynań, zakres w spółdziałania І jego rezultatów nastręczy historykom w iele kłopotów , tak ze w zględu na rozpro­ szoną bazę źródłow ą, ja k i odpow iednie w yw ażenie w łaściw ej oceny.

N iezm iernie ważnym zagadnieniem je st oddziaływ anie organizacji politycznych na Z w iązek i pomoc z ich strony. Po K ongresie Zjednoczeniow ym w 1948 roku kierow nikiem politycznym Zw iązku sta ła się P olska Zjednoczona P a rtia Robotnicza, w pierw szych latach pow ojennych je d n a k „w pływ y obu p a rtii: P P R i P P S na związki nie były jednakow e. W latach 1945—1946 P P R posiadała dość silne po­ zycje wśród kolejarzy, m etalow ców i budow lanych, n ato m iast w innych org an i­ zacjach zw iązkow ych przew ażało oddziaływ anie P PS. Od połowy 1947 roku, w m ia ­ rę w zrostu aktyw ności PPR , zaczął w zrastać jej w pływ na środow iska p ra c u ją ­ cych” (L u d z ie c z y n u , Olsztyn 1962, s. 60). Powyższe stw ierdzenie odnosi się także do nauczycielskiego środow iska związkow ego, w którym w owym czasie zaznaczyły się też w pływ y S tro n n ictw a Ludowego, a także — choć w nieznacznym stopniu — Polskiego S tro n n ictw a Ludowego.

P rz ed staw ien ia w ym aga pow iązanie interesów Zw iązku N auczycielstw a P o l­ skiego z interesam i innych zw iązków branżow ych. W arto na przykład w ykazać, w jakim stopniu Z w iązek N auczycielstw a Polskiego uczestniczył w realizacji po­ rozum ienia m iędzy W ojew ódzką R adą Zw iązków Zaw odow ych, W ydziałem K u ltu ry i Sztuki U rzędu W ojewódzkiego (daw niej Prezydium W ojew ódzkiej R ady N arodo­ wej) i K u rato riu m O kręgu Szkolnego.

Mało kto wie o w spółdziałaniu Zw iązku z Ludow ym W ojskiem Polskim , o par­ tym w w ojew ództw ie olsztyńskim na porozum ieniu zaw a rty m k ilk a la t tem u m iędzy W ojewódzkim Sztabem W ojskowym , K u rato riu m O kręgu Szkolnego i Z a­ rządem O kręgu Zw iązku N auczycielstw a Polskiego. W yrazem tego były między innym i grupow e odw iedziny w jednostkach m a ry n a rk i w ojennej, lotnictw a i in ­ nych rodzajów broni, organizow ane za pośrednictw em Głównego Z arządu Politycz­ nego W ojska Polskiego i Z arządu Głównego Zw iązku N auczycielstw a Polskiego.

Z innych, bardzo istotnych i — co najw ażniejsze — pilnych sp ra w należałoby uw zględnić nauczycieli, którzy w okresie II w ojny św iatow ej przebyw ali w b. P ru ­ sach W schodnich, a obecnie żyją w tutejszym w ojew ództw ie. N akłonienie tych lu ­ dzi do w spom nień, spisanie czy nagranie rozm ów z nim i, może stanow ić dużą w a r­ tość historyczną. Poza tym przebyw a w w ojew ództw ie olsztyńskim w ielu byłych uczestników tajnego nauczania w okresie okupacji. U stalenie ich nazw isk, uzyska­ nie od nich dokum entów czy w spom nień je st jednym z najpilniejszych zadań, bo liczba tych ludzi, z przyczyn n atu raln y ch , z ro k u n a ro k się zm niejsza. Nie należy zapom inać o nauczycielach, którzy z różnych przyczyn przeszli do innych zawodów, ale w pierw szych latach pracow ali w szkolnictw ie, należeli do Z w iązku i byli jego w spółorganizatoram i. Konieczne je st ustalenie — przy pomocy K om isji H i­ storycznych — nazw isk zasłużonych nauczycieli-w ychow aw ców ' i uczczenie ich przez w pisanie do ksiąg pam iątkow ych, um ieszczenie ich p o rtretó w i odpow iednich napisów w lokalach zw iązkow ych czy szkolnych, w ydanie ulotek czy bro szu r z ich życiorysam i itp. Te spraw y w ym agają ko n su ltacji z ich w spółpracow nikam i i człon­ kam i rodzin. Dużą trudność spraw i n aw iązanie k o n tak tó w z tym i, którzy w y je­ chali do innych okręgów', poprzednio je d n a k pracow ali w tym regionie i położyli zasługi przy organizow aniu olsztyńskiego szkolnictw a i kom órek zw iązkow ych. U po­ rządkow ania wreszcie w ym aga re je str nauczycieli w yróżnionych odznaczeniam i państw ow ym i, zw iązkow ym i i innym i.

Nie m ożna pom inąć rów nież ludzi zasłużonych dla szkolnictw a, choć nauczy­ cielami nie byli i nie są. Chodzi o działaczy p arty jn y ch , państw ow ych i społecz­ nych, o członków kom itetów rodzicielskich i opiekuńczych, którzy ofiarnie po­ m agali w pokonyw aniu trudności i w alnie przyczynili się do rozw oju opieki nad nauczycielstw em i szkolnictw em . Ja k w iadom o, Z w iązek nie działał w osam otnie­ niu, dowodem czego je st pokaźna lista nie-nauczycieli w yróżnionych złotą odznaką Zw iązku N auczycielstw a Polskiego. W pierw szych m iesiącach urzędow ania P ełn o ­ mocnik Rządu R P na Okręg M azurski w ydał okólnik n r 196 w sp raw ie zabezpie­ czenia i rew indykacji obiektów szkolnych, a w „Tym czasow ym statu cie organiza­ cyjnym b iu ra zarządu m iejskiego-gm innego” oraz w „Tymczasow ej in stru k c ji o za­ kresie i sposobie działania w ójtów w O kręgu M azurskim ” ustalono obowiązki przedstaw icieli w ładzy terenow ej w stosunku do placów ek ośw iatow ow ychow aw

-K R O N I -K A N A U -K O W A _{3 8 5}

czych i ich pracow ników . W następnych latach — ja k w ierny — przyszły uchw ały instancji p a rty jn y c h i ra d narodow ych zajm ujące się w aru n k am i życia i pracy nauczycieli i w ychow aw ców . Sięgnięcie do spraw ozdań organizacji społecznych, a szczególnie o rganizacji m łodzieżowych, oceniających pomoc ze strony Zw iązku pozwoli szerzej spojrzeć na działalność Z w iązku N auczycielstw a Polskiego, stw o ­ rzy możliwość k o n fro n tacji często ko n tro w ersy jn y ch zdań i opinii.

K o n fro n tac ja w łasnej oceny z oceną innych je st jednym z podstaw ow ych w a ­ ru n k ó w obiektyw izm u, drugim jej w aru n k iem je st w ery fik a cja posiadanych i uzy­ skiw anych dokum entów . N iektóre dokum enty pow staw ały w atm osferze ogólnie panujących — nie zaw sze zdrow ych — nastrojów , w atm osferze ludzkich k o n flik ­ tów, antagonizm ów i nieporozum ień. S tąd konieczna ostrożność, zwłaszcza przy staw ian iu syntetycznych ocen. Z tych też w zględów dosyć pow ściągliw ie trzeba w ykorzystyw ać inform acje i a rty k u ły lokalnej p rasy codziennej, a naw et niektóre p ublikacje. W końcow ej części pro jek to w an ej m onografii należałoby zamieścić zwięzłe, kilkustronicow e in fo rm acje o pracy i dorobku Z w iązku N auczycielstw a Polskiego w poszczególnych oddziałach, przygotow ane przez terenow e zespoły h i­ storyczne.

T ak p rzed staw ia ją się zasadnicze założenia m onografii o dziejach in stan c ji zw iązkow ych w latach 1945—1973. A oto trzy podstaw ow e etap y , zm ierzające do realizacji tego celu:

1) w yszukanie, zgrom adzenie, uporządkow anie i zew idencjonow anie dokum en­ tów i m ateriałów ;

2) frag m en tary czn e opracow ania pew nych zagadnień;

3) przygotow anie do d ru k u syntetycznej m onografii, podsum ow ującej dotych­ czasow ą działalność.

Poczynania p rzebiegają nie tylko trzem a etapam i, cechuje je rów nocześnie trójstopniow ość, w ykonyw ane są bow iem w ogniskach, w rad ach zakładow ych oraz na szczeblu okręgow ym . Rzecz oczyw ista, że w w ojew ódzkim opracow aniu m onograficznym nie w szystkie w ysunięte problem y m ożna będzie w yczerpująco i szczegółowo przedstaw ić, będzie to m ożliw e n a to m iast do w yk o n an ia w opraco­ w aniach terenow ych, przygotow anych przez rad y zakładow e i ogniska.

IV

Obecnie trzeb a zastanow ić się nad realnością om ów ionych zam ierzeń oraz nad m ożliwością ich w ykonania przez poszczególne ogniw a zw iązkow e. L ite ra tu ra przedm iotu jest bardzo skrom na, zaledw ie kilka niew ielkich w zm ianek w różnych publikacjach, p am iętn ik ach i p racach dotyczących ogólnych procesów politycznych i k u ltu ra ln y c h zachodzących w w ojew ództw ie. Więcej napisano ju ż o szkolnictw ie, tam jed n ak rów nież nie pośw ięcono specjalnej uw agi pracy zw iązkow ej.

In fo rm acje o organizacji szkolnictw a, o opiece nad dziećmi, o k u rsach repolo- nizacyjnych i inne znaleźć m ożna w „W iadom ościach M azurskich", w ydaw anych od sierp n ia 1945 do końca k w ietn ia 1947 roku przez W ojewódzki W ydział In fo r­ m acji i P ropagandy, oraz w „Głosie Z iem i”, ukazującym się n iereg u larn ie organie S tro n n ictw a Ludow ego w latach 1945—1948. W 1973 ro k u odw iedziłem A rchiw um Z akładow e Z arządu Głównego Zw iązku N auczycielstw a Polskiego i przejrzałem spisy zdaw czo-odbiorcze od n r 8 do nr' 23 a k t kategorii „A” z la t 1945—1964. W śród 1989 pozycji figurujących w spisach pochodzących ze w szystkich w ydziałów zn ajd u ją się 182 teczki, k tórych zaw artość — w razie potrzeby — w in n a być przez nas w zięta pod uw agę. S ą tam m iędzy innym i odezw y zarządów okręgów i Za­ rządu G łównego Zw iązku z 1945 roku, biuletyny organizacyjne, w ew nętrzne i in ­ form acyjne ze w szystkich la t — od 1945 począwszy, spraw ozdania i protokoły z przebiegu zjazdów spraw ozdaw czo-w yborczych, plany pracy i protokoły po­ siedzeń i n a ra d w okręgach, okólniki i k o m unikaty zarządów okręgow ych i oddzia­ łów pow iatow ych, spraw ozdania z działalności oddziałów i ognisk w la ta c h 1945— 1947, m iesięczne spraw ozdania z działalności okręgów , w ykazy osób zasłużonych dla ośw iaty (lata 1948— 1949), różnego ro d zaju zestaw ienia statystyczne, ew idencje ognisk i oddziałów pow iatow ych, spraw ozdania p o lustracyjne i z w yjazdów służ­ bowych do pow iatów i okręgów itp. In teresu jące dane dotyczące okręgu olsztyń­ skiego z aw ierają niew ątpliw ie dokum enty zw iązane z udzielaniem pom ocy m a ­ 25. K o m u n i k a t y

3 8 6 K R O N I K A N A U K O W A

terialn ej nauczycielom -repatriantom w latach 1945— 1948, korespondencja z okręgu olsztyńskiego (lata 1950—1954), w ykaz szkół i nauczycieli z 1951 roku, c h a ra k te ry ­ sty k a pracy okręgu w 1955 ro k u i inne.

W zbiorach byłego Z arządu O kręgu Zw iązku N auczycielstw a Polskiego w O l­ sztynie w ystępują luki w źródłach, szczególnie z pierw szych lat, mim o to sta n posiadania je st dość pokaźny. Z najdujące się tu ta j m ateriały in fo rm u ją o w al­ nych zjazdach Z arządu O kręgu, jego działalności, ilu stru ją przebieg sesji p o p u lar­ no-naukow ej, pośw ięconej 60 rocznicy pow stania Zw iązku, zorganizow anej 2 g ru ­ dnia 1965 roku itp. *.

O graniczając się z konieczności do kró tk iej w zm ianki na te m a t zasobu źródeł w w ojew ódzkim ogniwie związkow ym, zaznaczyć trzeba, że w okresie zm ian o rga­ nizacyjnych w prow adzonych od 1 stycznia 1974 roku na szczeblu okręgow ym upo­ rządkow ano w szystkie ak ta i sporządzono re je str, co u łatw i ich w ykorzystyw anie przy podsum ow ujących opracow aniach.

Hady zakładow e i ogniska Zw iązku N auczycielstw a Polskiego — ja k zazna­ czono poprzednio — także przygotow ują się do oceny w łasnej działalności. Nie­ w ątpliw ie rozporządzają one rów nież ciekaw ym i i w artościow ym i m ateriałam i, których w ykorzystanie uzależnione będzie od ich szybkiego uporządkow ania. Cenny m ateriał stanow ią tam kroniki szkolne, protokoły posiedzeń rad pedagogicznych i inne szkolne dokum enty. W ubiegłym roku oglądałem k ronikę oraz księgę p ro to ­ kolov/ posiedzeń Rady Pedagogicznej Szkoły P odstaw ow ej w O lszew kach M azur­ skich w powiecie szczycieńskim . P a sjo n u jąc a le k tu ra , a jestem przekonany, że tego rodzaju dokum enty zn ajd u ją się rów nież w innych ośrodkach ośw iatow o-w y­ chowawczych. Nie należy szczędzić w ysiłków , by uzyskać w spom nienia nauczy- cieli-w eteranów . Oczywisty subiektyw izm takich opracow ań nie pom niejsza ich w artości. B iblioteczka w spom nień nauczycieli-pionierów je s t dość pokaźna.

N adm ieniłem już, że spraw y ośw iaty i w ychow ania były jed n y m z czołowych zagadnień rozw iązyw anych przez Polską P a rtię R obotniczą i P olską P a rtię S ocjali­ styczną, a po K onkresie Zjednoczeniow ym przez P olską Z jednoczoną P a rtię Ro­ botniczą. Rzecz zrozum iała, że zagadnienia te znalazły odbicie w dokum entach p a rty jn y c h znajdujących się w A rchiw um Z akładow ym K om itetu W ojewódzkiego Polskiej Zjednoczonej P a rtii Robotniczej. In fo rm acje na te m a t działalności Zw iązku Nauczycielstw a Polskiego i szkolnictw a w ogóle zn ajd u ją się m iędzy innym i w m ie­ sięcznych spraw ozdaniach W ydziału P ro p a g an d y K om itetu W ojewódzkiego, w ysy­ łanych do K om itetu C entralnego, w p lan ach pracy tegoż W ydziału, w m iesięcznych spraw ozdaniach kom itetów pow iatow ych z działalności propagandow ej w terenie, w spraw ozdaniach W ydziału Zawodowego K om itetu W ojewódzkiego Polskiej Z jed­ noczonej P a rtii Robotniczej, opracow yw anych w latach 1945—1948 dla K om itetu Centralnego. W Z akładow ym A rchiw um K om itetu W ojewódzkiego są rów nież syn­ tetyczne oceny sytuacji w szkolnictw ie i w śród nauczycieli, przygotow yw ane na pow iatow e i w ojew ódzkie konferencje spraw ozdaw czo-w yborcze Polskiej Z jedno­ czonej P a r tii Robotniczej.

Nie pom ijano tej problem atyki w czasie zjazdów Zjednoczonego S tro n n ictw a Ludowego i S tro n n ictw a D em okratycznego. W zm ianki o stopniu zaangażow ania społeczno-politycznego nauczycielstw a zn ajd u ją się — o czym już poprzednio była m ow a — w dokum entach innych organizacji zw iązkow ych, organizacji społecznych, organizacji młodzieżowych i organizacji gospodarczych.

1 W śród m ateriałó w z tej sesji zn ajd u ją się następujące opracow ania: J. Boe- nigk, N a u c z y c ie ls tw o p o ls k ie n a W a r m ii i M a zu ra c h w la ta c h 1929—1939; M. D u ­ dek, 60-lecie Z w ią z k u N a u c z y c ie ls tw a P o lsk ie g o ; H. N alew ajk, R o la Z N P w O k rę g u M a z u r s k im w la ta ch 1945—1949; tenże, Z w ią z e k N a u c z y c ie ls tw a P o lsk ie g o w s p ó ł­ o r g a n iza to re m s z k o ln ic tw a n a W a r m ii i M a zu ra c h ; tenże, C h ro n o lo g ia p o w sta w a n ia o d d zia łó w p o w ia to w y c h Z w ią z k u N a u c z y c ie ls tw a P o lsk ie g o ; T. Filipkow ski, X X lat d zia ła ln o ści Z N P n a W a r m ii i M a zu ra c h ; T. Gączowski, D o ro b e k Z N P w z a k r e s ie d zia ła ln o ści id e o w o -w y c h o w a w c z e j i s p o łe c zn o -p e d a g o g ic zn e j; S. W iśniewski, R o ­ z w ó j s z k o ln ic tw a w o k re sie X X - le c ia ; K. B erliński, S z k o ln ic tw o w y ż s z e n a W a r m ii i M a zu ra c h ; T. B ierkow ski, Rola s z k o ły i n a u c zy c ie la w k s z ta łto w a n iu p ro cesó w a d a p ta c y jn y c h i in te g r a c y jn y c h ; E. Czerkies, D o ro b e k o rg a n iza c ji Z w ią z k u N a u c z y ­ c ie ls tw a P o lsk ie g o w o k re sie X X - le c ia n a W a r m ii i M a zu ra c h .

K R O N I K A N A U K O W A 3 8 7

P ew ne m ateriały dotyczące Zw iązku N auczycielstw a P olskiego przechow yw ane są w W ojew ódzkim A rchiw um P aństw ow ym w Olsztynie, w zespołach Pełnom oc­ n ika Rządu Rzeczypospolitej P olskiej, W ojewódzkiego U rzędu In fo rm acji i P ro ­ pagandy oraz U rzędu W ojewódzkiego. W teczce spraw ozdań tzw. urzędów nieze- spolonych je st in fo rm acja P aw ła Sowy, pierw szego naczelnika K u ra to riu m O kręgu Szkolnego przy Pełnom ocniku Rządu RP, zaw ierająca zwięzłe dane o pracy za okres od 3 k w ietn ia 1945 do 17 lipca 1945 z załączonym w ykazem inspektorów szkol­ nych, a ponadto obszerne spraw ozdanie K u rato riu m O kręgu Szkolnego M azur­ skiego w Olsztynie za okres od 1 w rześnia 1945 do 31 m arca 1946 ro k u (z załącz­ nikam i), podpisane przez ówczesnego k u ra to ra Z ygm unta Szulczyńskiego.

* * *

N ie ulega w ątpliw ości, że w k ład zrzeszonego w Zw iązku nauczycielstw a w ro ­ zwój regionu olsztyńskiego je st bezsporny, je d n a k podsum ow ujące opracow anie nie może uw zględniać jedynie pozytyw nej strony działalności Zw iązku, jeśli praca m a mieć c h a ra k te r naukow y. A podsum ow anie je st bardzo potrzebne, przy jego przygotow aniu nie trzeb a żałow ać w ysiłków , bo nauczyciele-w ychow aw cy: i ci pierw si, ongiś pionierzy a dziś w eteran i, i ci, którzy od nich przejęli sztafetę, za­ służyli na to.