WpáynĊáo: 27.01.2020 Zaakceptowano: 20.03.2020
Zalecany sposób cytowania / Cite as: Stryjakiewicz T., 2020, Ksztaátowanie siĊ geografii spoáeczno-ekonomicznej i gospodarki prze-strzennej jako dyscypliny naukowej w nowej klasyfikacji nauki w Polsce, Prace i Studia Geograficzne, 65.2, Wydziaá Geografii i Studiów Regionalnych Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa, 21–32.
ISSN: 0208–4589; ISSN (online): 2543–7313 2020, t. 65.2, s. 21–32
Tadeusz STRYJAKIEWICZ
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu Wydziaá Geografii Spoáeczno-Ekonomicznej i Gospodarki Przestrzennej
e-mail: tadek@amu.edu.pl ORCID: 0000-0002-3740-7301
KSZTAàTOWANIE SIĉ GEOGRAFII SPOàECZNO-EKONOMICZNEJ
I GOSPODARKI PRZESTRZENNEJ JAKO DYSCYPLINY NAUKOWEJ
W NOWEJ KLASYFIKACJI NAUKI W POLSCE
Emergence of socio-economic geography and spatial management as a scientific discipline in the new classification of science in Poland
Zarys treĞci: Celem artykuáu jest przedstawienie chronologii dziaáaĔ, które doprowadziáy do wydzielenia dyscypliny „geografia spoáeczno-ekonomiczna i gospodarka przestrzenna” w nowej klasyfikacji nauki w Polsce, obowiązującej od 2018 r. Prezentowane są w nim równieĪ pozytywne i negatywne konsekwencje wynikające z wprowadzenia w Īycie tej klasyfikacji.
Abstract: The aim of the article is to present the chronology of activities that led to the emergence of the discipline “socio-economic geography and spatial management” in the new classification of science in Poland which is in force since 2018. It also presents positive and negative consequences of implementing this classification.
Sáowa kluczowe: geografia spoáeczno-ekonomiczna, gospodarka przestrzenna, klasyfikacja nauki, Polska Keywords: socio-economic geography, spatial management, classification of science, Poland
WPROWADZENIE
Rok 2018, obchodzony jako Rok Polskiej Geografii, oĪywiá dyskusjĊ na temat miejsca geografii w systemie nauk oraz jej roli spoáecznej. Obok czynnika historycznego (związanego ze 100-leciem odzyskania niepodlegáoĞci i uksztaátowania siĊ struktur instytucjonalnych geografii w niepodle-gáym paĔstwie), bezpoĞrednim impulsem tej dyskusji byáy propozycje Ministerstwa Nauki i Szkol-nictwa WyĪszego dotyczące nowej klasyfikacji nauki w Polsce. Klasyfikacja ta (zwana dalej nową klasyfikacją) zostaáa sformuáowana w postaci Rozporządzenia Ministra Nauki i Szkolnictwa
artystycznych. Rozporządzenie to wydano w związku z wprowadzeniem w Īycie tzw. Konstytucji dla Nauki, a ĞciĞlej Ustawy z dnia 20 lipca 2018 r. Prawo o szkolnictwie wyĪszym i nauce. Nowa
klasyfikacja zastąpiáa obowiązującą dotychczas klasyfikacjĊ okreĞloną w Rozporządzeniu Ministra
Nauki i Szkolnictwa WyĪszego z dnia 8 sierpnia 2011 r. w sprawie obszarów wiedzy, dziedzin nauki i sztuki oraz dyscyplin naukowych i artystycznych (nazywaną dalej starą klasyfikacją). Oznaczaáa
ona istotne zmiany dla geografii, stając siĊ z jednej strony przedmiotem krytyki, z drugiej – roz-wiązując niektóre nabrzmiaáe od lat problemy.
Poszukiwanie miejsca naszej dyscypliny w nowej klasyfikacji nauki nie byáo procesem áatwym. Narracje towarzyszące temu procesowi nie zawsze odzwierciedlaáy (i odzwierciedlają) jego rzeczy-wisty przebieg. Dlatego celem artykuáu jest próba przedstawienia ĞcieĪki ksztaátowania siĊ dyscy-pliny „geografia spoáeczno-ekonomiczna i gospodarka przestrzenna” oraz oceny konsekwencji mini-sterialnej decyzji z punktu widzenia jednego z uczestników podejmowanych w tej sprawie dziaáaĔ. CzyniĊ to „ku pamiĊci”, mając na uwadze fakt, Īe troska o teraĨniejszoĞü i przyszáoĞü szeroko poj-mowanej geografii czáowieka byáa równieĪ przez wiele lat lejtmotywem Īycia Dostojnego Jubilata, Profesora Andrzeja Lisowskiego. Wyrazem tej troski byáy jego liczne publikacje dotyczące miejsca naszej dyscypliny w systemie nauki, jej toĪsamoĞci oraz tendencji integracyjnych i dezintegracyj-nych (Lisowski 1996, 2007, 2011, 2016). Niniejszy tekst jest w pewnym zakresie kontynuacją i aktu-alizacją rozwaĪaĔ Jubilata nad stanem polskiej geografii przedstawionych w artykule O miejscu
geo-grafii spoáeczno-ekonomicznej w geogeo-grafii i systemie nauki opublikowanym w Przeglądzie Geogra-ficznym w 2012 roku, którego celem byáo m.in. „wskazanie argumentów przemawiających za
podzia-áem geografii – jako dyscypliny záoĪonej z dwóch podstawowych dyscyplin: geografii fizycznej i geografii spoáeczno-ekonomicznej, przypisanych do dwóch odrĊbnych obszarów nauki: nauk przy-rodniczych i spoáecznych” (Lisowski 2012, s. 171). W artykule tym jego Autor stwierdziá równieĪ, Īe „w rozwaĪaniach na temat przedmiotowej dezintegracji geografii coraz wiĊkszego znaczenia nabiera wątek instytucjonalny” (Lisowski 2012, s. 185). To wáaĞnie ten wątek, odnoszący siĊ do miejsca geografii w klasyfikacji nauki w Polsce, zostanie rozwiniĊty w kolejnych czĊĞciach artykuáu.
GEOGRAFIA SPOàECZNO-EKONOMICZNA W STAREJ I NOWEJ KLASYFIKACJI NAUKI W POLSCE
Struktura starej klasyfikacji nauki w Polsce obejmowaáa trzy poziomy: obszar nauk, dziedzinĊ i dyscyplinĊ. Geografia (zarówno fizyczna, jak i spoáeczno-ekonomiczna)1 byáa jedną z czterech
dys-cyplin w dziedzinie nauk o Ziemi, w obszarze nauk przyrodniczych (obok geofizyki, geologii i ocea-nologii). Takie usytuowanie oraz brak odrĊbnoĞci geografii spoáeczno-ekonomicznej pociągaáy za sobą szereg trudnoĞci natury praktycznej oraz koniecznoĞü poszukiwania nieformalnych rozwiązaĔ. Dobrym przykáadem jest uzyskiwanie stopni i tytuáów naukowych. Formalnie postĊpowania habilita-cyjne i profesorskie w dyscyplinie geografia byáy procedowane w Centralnej Komisji ds. Stopni i Tytuáów (CKdsSiT) w sekcji V, tj. nauk Ğcisáych i przyrodniczych2, jednakĪe sprawy z zakresu
geo-grafii spoáeczno-ekonomicznej byáy przekazywane do procedowania w sekcji II, tj. sekcji nauk eko-
1 W odniesieniu do geografii spoáeczno-ekonomicznej uĪywam zamiennie terminu „geografia czáowieka”. 2 W skáad sekcji nauk Ğcisáych i przyrodniczych wchodziáy nastĊpujące dyscypliny naukowe: matematyka,
infor-matyka, astronomia, biofizyka, fizyka, geofizyka, biochemia, chemia, technologia chemiczna, biologia, biotechno-logia, ekobiotechno-logia, mikrobiobiotechno-logia, ochrona Ğrodowiska, geografia, geobiotechno-logia, oceanologia.
nomicznych3. Tego rodzaju rozwiązanie, funkcjonujące przez wiele lat na zasadzie sáabo
sformalizo-wanej umowy w ramach CKdsSiT, budziáo jednak szereg wątpliwoĞci z prawnego punktu widzenia. RównieĪ doktoranci specjalizujący siĊ np. w zakresie geografii spoáecznej czĊsto wyraĪali swoje niezadowolenie z faktu, Īe w ramach studium doktoranckiego musieli uczĊszczaü na zajĊcia z geolo-gii lub glacjologeolo-gii, maáo przydatne w ich przyszáej karierze naukowej (podobne niezadowolenie wy-raĪane byáo takĪe z drugiej strony). Z tego wzglĊdu potrzeba poszukiwania nowych rozwiązaĔ byáa coraz dobitniej artykuáowana. Przez dáugie lata nie byáo jednak zewnĊtrznych warunków do przepro-wadzenia jakichkolwiek zmian, a i determinacja Ğrodowiska geografów (zdominowanego liczebnie przez reprezentantów geografii fizycznej bliskich pozostaáym naukom o Ziemi) nie byáa zbyt duĪa. Okazja taka pojawiáa siĊ z chwilą, gdy Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa WyĪszego podjĊáo w latach 2017–2018 kolejną reformĊ systemu nauki w Polsce. NiezaleĪnie od oceny zaáoĪeĔ i skutków tej reformy (która w Ğrodowisku naukowym jest bardzo zróĪnicowana) trzeba przyznaü, Īe stworzyáa ona moĪliwoĞü nowego „umocowania” geografii (a zwáaszcza geografii spoáeczno-ekonomicznej) w tym systemie.
Zgodnie z zaáoĪeniami Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa WyĪszego jednym z celów nowej klasyfikacji nauki w Polsce byáo jej wiĊksze zbliĪenie do klasyfikacji Ğwiatowych. Rzecz jasna, takich klasyfikacji jest wiele i moĪna dyskutowaü nad ich trafnoĞcią, ale fakt, Īe jako pewien wzo-rzec przyjĊto klasyfikacjĊ proponowaną przez OrganizacjĊ Wspóápracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD) otworzyá „okno moĪliwoĞci” (window of opportunities) dla geografii spoáeczno-ekonomicznej. Klasyfikacja ta wĞród 40 dyscyplin naukowych wyodrĊbnia bowiem geografiĊ spo-áeczną i ekonomiczną (social and economic geography) w dziedzinie nauk spoáecznych (social
sciences), podczas gdy geografia fizyczna jest jedną z subdyscyplin nauk o Ziemi i Ğrodowisku
(Earth and related environmental sciences) w dziedzinie nauk przyrodniczych (natural sciences)4.
DROGA KU NOWEJ DYSCYPLINIE
Droga do zapewnienia geografii czáowieka naleĪnego jej miejsca w polskiej klasyfikacji nauki nie byáa áatwa. WpáynĊáy na to – jak siĊ wydaje – dwie podstawowe przyczyny:
a) pozycja, a tym samym siáa przetargowa (bargaining power) geografii spoáeczno-ekonomicznej
w strukturze zarówno nauki, jak i samej geografii jest w Polsce niezbyt wysoka;
b) Ğrodowisko polskich geografów (równieĪ geografów spoáeczno-ekonomicznych) nie byáo
zdecy-dowane – przynajmniej początkowo – w jakim kierunku proponowane zmiany powinny zmierzaü5.
3 W skáad sekcji nauk ekonomicznych wchodziáy nastĊpujące dyscypliny naukowe: ekonomia, finanse, nauki
o zarządzaniu, towaroznawstwo.
4 Por. Revised Field of Science and Technology (FOS) Classification in the Frascati Manual. Organisation
for Economic Co-operation and Development (OECD), 2007. We wprowadzeniu (s. 2) do tego dokumentu
czytamy m.in.: „Na skutek róĪnych perspektyw spoáecznoĞci naukowej, a takĪe dynamiki nauki samej w sobie (np. wyáanianie siĊ nauk interdyscyplinarnych) nie byáo moĪliwe opracowanie takiej klasyfikacji, która odpowiadaáaby potrzebom wszystkich interesariuszy. W rezultacie koĔcowa wersja tej klasyfikacji jest wyrazem kompromisu miĊdzy róĪnymi punktami widzenia i potrzebami uĪytkowników”. Warto tĊ refleksjĊ mieü na uwadze we wszelkich dyskusjach dotyczących klasyfikacji nauki i techniki.
Organem, który odegraá waĪną rolĊ w sformuáowaniu i opiniowaniu pierwszej wersji nowej kla-syfikacji nauki w Polsce byáa Centralna Komisja ds. Stopni i Tytuáów (CKdsSiT), gdzie kwestia ta byáa wielokrotnie dyskutowana zarówno na posiedzeniach jej Prezydium jak i poszczególnych sekcji. W stanowisku sekcji nauk ekonomicznych CKdsSiT z 10 paĨdziernika 2017 r. znalazáy siĊ m.in. sáowa, Īe „są argumenty przemawiające za wyodrĊbnieniem dyscypliny geografia spoáeczno-ekonomiczna i gospodarka przestrzenna”.
NaleĪy w tym miejscu zwróciü uwagĊ, Īe w propozycji tej zgrabnie „przeáoĪono” na jĊzyk pol-ski dáugie sformuáowania angielpol-skie wystĊpujące w klasyfikacji OECD precyzujące zakres przed-miotowy dyscypliny: environmental sciences (social aspects); cultural and economic geography;
urban studies (planning and development); transport planning and social aspects of transport
(transport engineering to be civil engineering), okreĞlając nazwĊ nowej dyscypliny jako „geografia spoáeczno-ekonomiczna i gospodarka przestrzenna”. DziĊki temu nazwa „geografia”, mająca wie-lowiekową tradycjĊ, nie zniknĊáa z listy dyscyplin naukowych. Z kolei „gospodarka przestrzenna”, której przedstawiciele równieĪ od wielu lat zabiegali o jej wyodrĊbnienie jako dziedziny lub dys-cypliny nauki, znalazáa siĊ w oficjalnej klasyfikacji nauki po raz pierwszy (nie bĊdąc nawet w kla-syfikacji OECD). PowyĪsza propozycja uzyskaáa wsparcie ze strony Komitetu Nauk Geograficz-nych PAN, który na posiedzeniu plenarnym w Warszawie w dniu 10 listopada 2017 r. podjąá na-stĊpującą uchwaáĊ:
Komitet Nauk Geograficznych PAN popiera umiejscowienie geografii w systemie nauki w Polsce zgodnie z klasyfikacją dziedzin i dyscyplin naukowych wedáug OECD oraz propozycją Prezydium Centralnej Komisji do Spraw Stopni i Tytuáów, tj. w dyscyplinie nauk o Ziemi i Ğrodowisku oraz dys-cyplinie geografia spoáeczno-ekonomiczna i gospodarka przestrzenna. JednoczeĞnie w tej sprawie po-pieramy stanowisko naszych przedstawicieli w Centralnej Komisji do Spraw Stopni i Tytuáów.
Mimo licznych wątpliwoĞci, stanowisko to zostaáo równieĪ przychylnie przyjĊte przez uczestni-ków corocznej Konferencji kierowniuczestni-ków jednostek geograficznych odbywającej siĊ na Uniwersy-tecie Warszawskim w dniach 17–18 listopada 2017 r.
Odmienne stanowisko zająá Zespóá Wykonawczy Unii na rzecz Rozwoju Kierunku Studiów Gospodarka Przestrzenna, który po spotkaniu swych przedstawicieli w Poznaniu w dniu 29 listopa-da 2017 r. wystosowaá 14 grudnia 2017 r. list do Ministra Nauki i Szkolnictwa WyĪszego – Jaro-sáawa Gowina, w którym czytamy m.in.:
Brak odrĊbnej dyscypliny „gospodarki przestrzennej” lub jej przypisanie tylko do jednej z dyscyplin ogranicza rozwój kadr. Sprawi, Īe wiele osób specjalizujących siĊ w gospodarce przestrzennej bĊdzie zmuszonych do zdobywania stopni naukowych np. w zakresie nauk o Ziemi i Ğrodowisku, inĪynierii lądowej, inĪynierii Ğrodowiska, rolnictwa, czy leĞnictwa i ryboáówstwa. W Ğwietle planowanych regu-lacji niepewne są równieĪ losy kierunku studiów Gospodarka przestrzenna – kierunku, który od ponad üwierüwiecza cieszy siĊ duĪą popularnoĞcią wĞród studentów i jest prowadzony przez uczelnie o róĪ-nych profilach. UzaleĪnienie prowadzenia kierunku studiów od kategorii naukowej uczelni w danej dyscyplinie spowodowaü moĪe, iĪ w czĊĞci uczelni kierunek ten zostanie zlikwidowany lub bĊdzie musiaá byü dostosowany do wiodących w danej uczelni dyscyplin.
Pierwsza czĊĞü tego listu jest tak sformuáowana jakby wczeĞniej istniaáa moĪliwoĞü uzyski-wania stopni i tytuáów naukowych w dyscyplinie „gospodarka przestrzenna”, a nowy podziaá dyscyplin tĊ moĪliwoĞü odbieraá, co jest nieprawdą. Osoby specjalizujące siĊ w gospodarce
prze-
strzennej zdobywaáy przecieĪ stopnie w dyscyplinach wymienionych w piĞmie, bez jakiejkol-wiek wzmianki o ich specjalizacji w zakresie gospodarki przestrzennej. Tymczasem nowa klasy-fikacja nauki umoĪliwia przynajmniej znacznej czĊĞci z nich „wpisanie” gospodarki przestrzen-nej do uzyskanego stopnia lub tytuáu naukowego. Stanowisko zawarte w drugiej czĊĞci listu, wsparte równieĪ póĨniejszym listem do Ministra wystosowanym przez Przewodniczącego Komi-tetu Przestrzennego Zagospodarowania Kraju PAN, nie braáo zapewne pod uwagĊ wczeĞniejsze-go Komunikatu Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa WyĪszewczeĞniejsze-go z dnia 16 paĨdziernika 2017 r. zaty-tuáowanego Nowy podziaá dyscyplin a prowadzenie studiów i badaĔ – wyjaĞnienie, w którym jednoznacznie podkreĞla siĊ, Īe wprowadzenie nowej klasyfikacji dziedzin i dyscyplin nauko-wych nie stanowi zagroĪenia dla prowadzenia interdyscyplinarnych kierunków studiów, takich jak gospodarka przestrzenna. PoniĪej przytaczam fragment tego komunikatu, gdyĪ jego treĞü jest maáo znana w naszym Ğrodowisku (co przyczyniáo siĊ do wielu nieporozumieĔ w prezentowa-nych stanowiskach).
1. NaleĪy wyraĨnie zaznaczyü, Īe tworzenie kierunków studiów odbywa siĊ niezaleĪnie od istniejącego aktualnie i w przyszáoĞci podziaáu dyscyplin naukowych. Tak jak teraz, tak i w przyszáoĞci bĊdzie moĪliwe tworzenie kierunków studiów, których zakres odnosi siĊ do róĪnych dyscyplin naukowych, czy teĪ do okreĞlonego obszaru zagadnieĔ w ramach jednej dyscypliny. Projekt nowej ustawy stwa-rza w tym zakresie jeszcze szersze pole do tworzenia studiów interdyscyplinarnych m.in. ze wzglĊdu na przypisanie uprawnieĔ do prowadzenia studiów do caáej uczelni, a nie konkretnego wydziaáu. NaleĪy wskazaü, Īe obecnie takĪe istnieje wiele kierunków studiów, których program nie jest toĪsa-my z zakresem jednej dyscypliny. Dotyczy to takich kierunków jak np. stosunki miĊdzynarodowe, dietetyka czy mechatronika, dla których nie ma wyodrĊbnionych dyscyplin naukowych. Natomiast studia w tym zakresie są prowadzone i nadal bĊdą prowadzone. WyraĨnie podkreĞlamy, Īe podziaá dyscyplin naukowych nie blokuje tworzenia konkretnych kierunków studiów, pomimo formalnego przypisania ich do konkretnej dyscypliny lub wielu dyscyplin.
2. W związku z powyĪszym jednoznacznie stwierdzamy, Īe w Īadnym razie nie jest zagroĪone istnie-nie kierunków studiów, które są obecistnie-nie prowadzone, m.in. takich jak kulturoznawstwo.
3. Wszystkie kierunki studiów, które są obecnie prowadzone w uczelniach z mocy przepisów nowej ustawy bĊdą nadal prowadzone w uczelni.
4. Nowy podziaá dyscyplin ma na celu uporządkowanie klasyfikacji oraz zdecydowane ograniczenie rozdrobnienia dyscyplin naukowych, które w Polsce przybraáo nieznane w skali europejskiej roz-miary (…) (8 obszarów, 22 dziedziny i 102 dyscypliny).
Efektem wyĪej opisanych dziaáaĔ, podejmowanych równieĪ przez inne Ğrodowiska (np. Komitet Dziekanów Wydziaáów Geodezyjnych, Polskie Towarzystwo Informacji Przestrzennej), byáo pojawie-nie siĊ alternatywnych projektów klasyfikacji nauki w Polsce. W jednym z najbardziej rozpowszech-nionych (datowanym na 21 stycznia 2018 r.) geografia spoáeczno-ekonomiczna i gospodarka prze-strzenna znikaáa jako odrĊbna dyscyplina w dziedzinie nauk spoáecznych, a pojawiaáa siĊ „geodezja i inĪynieria geoprzestrzenna” w dziedzinie nauk inĪynieryjnych i technicznych. Powstawaáo równieĪ wiele innych koncepcji, a przewaĪająca ich czĊĞü zmierzaáa – wbrew intencjom MNiSW – do rozsze-rzenia liczby dyscyplin, a nie ich redukcji. Ta sprzecznoĞü z intencjami ustawodawcy, aktywne dziaáa-nia grupy geografów (zwáaszcza z krakowskiego i warszawskiego oĞrodka naukowego) wsparte opi-niami Komitetu Nauk Geograficznych PAN oraz Polskiego Towarzystwa Geograficznego, a takĪe umieszczenie geografii spoáecznej i gospodarczej jako jednej z dyscyplin nauk spoáecznych w
zaáączni-
ku do opinii Komitetu Polityki Naukowej na temat koncepcji nowej klasyfikacji dziedzin i dyscyplin6
spowodowaáy, Īe projekt Rozporządzenia MNiSW w sprawie dziedzin nauki i dyscyplin naukowych oraz dyscyplin artystycznych z dnia 31 lipca 2018 r. niewiele odbiegaá od swej pierwotnej wersji, a geografia spoáeczno-ekonomiczna i gospodarka przestrzenna powróciáy na swe poprzednie miejsce. Miejsce to – mimo kolejnych propozycji zmian padających z róĪnych Ğrodowisk – zostaáo utrzymane w ostatecznej wersji Rozporządzenia z dnia 20 wrzeĞnia 2018 r.
KONSEKWENCJE WYODRĉBNIENIA „GEOGRAFII SPOàECZNO-EKONOMICZNEJ I GOSPODARKI PRZESTRZENNEJ” W NOWEJ KLASYFIKACJI NAUKI
Konsekwencje wydzielenia „geografii spoáeczno-ekonomicznej i gospodarki przestrzennej” jako dyscypliny naukowej w dziedzinie nauk spoáecznych (z jednoczesnym przyporządkowaniem geografii fizycznej do dyscypliny „nauki o Ziemi i Ğrodowisku” w dziedzinie nauk Ğcisáych i przyrodniczych) moĪna rozpatrywaü zarówno w kategorii szans, jak i zagroĪeĔ. NajwiĊksze szanse związane są – moim zdaniem – z perspektywą bardziej równorzĊdnej pozycji geografii czáowieka w stosunku do szeroko pojĊtej geografii fizycznej w strukturze nauki w Polsce (nie tylko w wymiarze merytorycznym, ale równieĪ organizacyjnym). Chodzi wiĊc w istocie o powrót do modelu geografii, który nazywam „zrów-nowaĪonym”, propagowanego m.in. przez S. Leszczyckiego (1962), w którym proporcje miĊdzy geo-grafią fizyczną (podzieloną na subdyscypliny, takie jak geomorfologia, hydrologia, klimatologia i in.) a geografią spoáeczno-ekonomiczną (z takimi subdyscyplinami jak np. geografia osadnictwa i ludnoĞci, geografia rolnictwa, geografia przemysáu, transportu i usáug, geografia polityczna, geografia kultury) są mniej wiĊcej jednakowe (zob. ryc. 1). ZdajĊ sobie sprawĊ, Īe obecnie odwoáywanie siĊ do podziaáu geografii na przedstawione powyĪej przykáady subdyscyplin7 jest nieco anachroniczne, niemniej jednak
sama idea zrównowaĪenia proporcji i znaczenia dwóch gáównych elementów skáadowych geografii (z których jeden jest bardziej powiązany z naukami przyrodniczymi, a drugi z naukami spoáecznymi) wydaje siĊ sáuszna, niezaleĪnie od wzrostu znaczenia interdyscyplinarnoĞci badaĔ i pojawiających siĊ licznych bardziej nowoczesnych klasyfikacji geografii8.
W jednym ze swych wczeĞniejszych artykuáów (Stryjakiewicz 2016) zwróciáem uwagĊ, Īe w strukturach instytucjonalnych geografii w Polsce przewaĪaá dotychczas model cechujący siĊ zdominowaniem tych struktur przez jedną z subdyscyplin geografii fizycznej (najczĊĞciej geomor-fologiĊ lub oceanologiĊ), a jego istotą byáa „wiĊksza dbaáoĞü o zachowanie pozycji subdyscypliny dominującej niĪ troska o rozwój geografii jako caáoĞci (a tym bardziej geografii spoáeczno-ekonomicznej)” oraz Īe „model ten odbiega od standardów Ğwiatowych” (Stryjakiewicz 2016,
6 W propozycji Komitetu Polityki Naukowej gospodarka przestrzenna nie pojawiáa siĊ w Īadnym miejscu. 7 Szczegóáowa dyskusja tej kwestii nie jest przedmiotem niniejszego artykuáu.
8 OsobiĞcie jestem zwolennikiem podejĞcia relacyjnego w geografii (por. Stryjakiewicz 2016). JednakĪe
w strukturach instytucjonalnych geografii w Polsce (np. jednostki organizacyjne wydziaáów lub instytutów; komisje Polskiego Towarzystwa Geograficznego) podziaá na subdyscypliny związane z poszczególnymi czĊĞciami skáadowymi Ğrodowiska przyrodniczego lub dziaáalnoĞci czáowieka jest wciąĪ najbardziej po-wszechny. Modele przedstawione na ryc. 1 tĊ realną sytuacjĊ odzwierciedlają. Moje stanowisko zaprezento-wane w tym rozdziale nie oznacza jednak, Īe nowa klasyfikacja nauki bĊdzie skáaniaü do petryfikowania dotychczasowych struktur instytucjonalnych. Jest wrĊcz przeciwnie: pojawia siĊ szansa ich zmiany, nieko-niecznie ze szkodą dla geografii jako dyscypliny naukowej oraz jej jednoĞci. Wykorzystanie tej szansy zale-Īeü bĊdzie od przyszáych dziaáaĔ Ğrodowiska geografów.
s. 71–72). OdejĞcie od przedstawionego powyĪej „modelu zrównowaĪonych proporcji” pociągaáo za sobą co najmniej trzy – moim zdaniem – niekorzystne tendencje w rozwoju geografii:
a) stopniowe odchodzenie od uĪywania nazwy „geografia”, wypieranie jej z szerokiej
Ğwiadomo-Ğci spoáecznej i zastĊpowanie takimi bliskoznacznymi (a jednak nie toĪsamymi) nazwami, jak „nauki o Ziemi”, „geoekologia”, „gospodarka przestrzenna”, „studia regionalne” i inne9;
b) rywalizowanie pomiĊdzy wyspecjalizowanymi subdyscyplinami geografii o uzyskanie przez
nie pozycji autonomicznej lub dominującej kosztem holistycznej wizji geografii (pojmowanej jako nauka o interakcjach miĊdzy Ğrodowiskiem przyrodniczym a dziaáalnoĞcią czáowieka);
c) przejmowanie pól badawczych tradycyjnie przypisywanych geografii przez inne dyscypliny.
A. Model zrównowaĪonych proporcji miĊdzy geografią fizyczną (z jej subdyscyplinami)
a geografią spoáeczno-ekonomiczną (z jej subdyscyplinami).
B. Model, w którym geografia spoáeczno-ekonomiczna jest jedną z wielu subdyscyplin geografii.
Ryc. 1. Miejsce geografii spoáeczno-ekonomicznej w dwóch odmiennych modelach struktury geografii jako nauki
Fig. 1. The place of socio-economic geography and spatial management in two different models of the structure of geography as science
ħródáo: opracowanie wáasne / Source: author’s own elaboration.
9 SpecjaliĞci od marketingu powiedzieliby, Īe geografia zaczĊáa traciü swoją markĊ (brand). A. Lisowski (2012, s. 18)
mówi o „nieustannej eliminacji szyldu »geografia« z nazw placówek naukowo-dydaktycznych”. Ta tendencja byáa (i jest) korzystna z puntu widzenia atrakcyjnoĞci oferty dydaktycznej, natomiast nie zawsze sprzyjaáa samoidentyfika-cji i utrwalaniu toĪsamoĞci geografii jako dyscypliny naukowej na tle innych dyscyplin.
O tych tendencjach, które znajdowaáy i znajdują swój wyraz równieĪ w nazwach jednostek or-ganizacyjnych związanych z geografią (np. na polskich uniwersytetach jest kilka Wydziaáów Nauk o Ziemi i Gospodarki Przestrzennej, a wiĊc bez geografii w nazwie) mówiáem i pisaáem juĪ wiele lat temu, w szczególnoĞci podczas miĊdzypokoleniowej dyskusji Stan, perspektywy i strategia
rozwoju geografii spoáeczno-ekonomicznej... (Stryjakiewicz 2016).
Paradoksalnie, wprowadzenie nowej klasyfikacji nauki przyczyniáo siĊ do oĪywienia dyskusji na temat jednoĞci geografii i w moim przekonaniu moĪe sprzyjaü zahamowaniu przedstawionych powyĪej niekorzystnych tendencji. Obok szukania interdyscyplinarnoĞci w umacnianiu związków z innymi naukami, moĪe warto silniej umacniaü „interdyscyplinarnoĞü” (obecnie usankcjonowaną przez nową klasyfikacjĊ nauki) w ramach geografii. Byáoby to nawiązanie m.in. do poglądów A. Lisowskiego wyraĪonych w stwierdzeniu: „JednoĞü geografii moĪna zachowaü poprzez reinte-gracjĊ dyscypliny wokóá dwóch jej podstawowych segmentów. Model „dwa w jednym” wydaje siĊ bardziej skuteczny od poszukiwania „ducha jednoĞci” w tradycyjnie pojmowanej jednoĞci geografii (Lisowski 2012, s. 191; por. teĪ: Liszewski, Suliborski 2006; Starkel, Wolski 2014). Podobnie J. BaĔski (2013, s. 294) uwaĪa, Īe „dualizm jest (…) siáą geografii”.
Inną pozytywną konsekwencją wyodrĊbnienia geografii spoáeczno-ekonomicznej i gospodarki przestrzennej w nowej klasyfikacji nauki, a zarazem szansą na przyszáoĞü, jest korzystne formalno-prawne „umocowanie” geografii spoáeczno-ekonomicznej w systemie organizacji i ewaluacji nauki w Polsce. Dyscyplina ta ma obecnie aĪ trzech przedstawicieli w Radzie DoskonaáoĞci Nauki (a wiĊc tyle samo, co ekonomia i finanse, nauki socjologiczne czy nauki prawne); równieĪ ewalua-cja osiągniĊü naukowych (i związana z tym kategoryzaewalua-cja jednostek organizacyjnych) bĊdzie od-bywaü siĊ w ramach dyscypliny w miarĊ jednorodnej, co powinno pociągnąü za sobą zwiĊkszenie obiektywizacji oceny. MoĪna powiedzieü: nigdy dotąd nie byáo pod tym wzglĊdem tak dobrze.
NajwiĊkszych zagroĪeĔ moĪna upatrywaü w dezintegracji organizacyjnej dotychczasowej dys-cypliny „geografia”, tj. Ğrodowisk naukowych i jednostek organizacyjnych z nią związanych. Pierwsze doĞwiadczenia pokazują jednak, Īe wcale tak byü nie musi (czego przykáadem są Komitet Nauk Geograficznych PAN lub Polskie Towarzystwo Geograficzne, dziaáające w niezmienionych strukturach organizacyjnych). Wydaje siĊ, Īe transformacja poszczególnych jednostek organizacyj-nych przebiega áagodniej w tych Ğrodowiskach, w których dotychczasowy model instytucjonalny geografii byá bardziej zbliĪony do przedstawionego wczeĞniej modelu zrównowaĪonego (np. Uni-wersytet JagielloĔski, UniUni-wersytet Warszawski), natomiast problemy pojawiają siĊ najczĊĞciej w oĞrodkach znacznie odbiegających od tego modelu (np. Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Uniwersytet SzczeciĔski).
Kolejne zagroĪenie, które w kilku przypadkach staáo siĊ faktem, dotyczy utraty dotychczaso-wych uprawnieĔ do nadawania stopni i tytuáów naukodotychczaso-wych w zakresie geografii spoáeczno-ekonomicznej, w szczególnoĞci w zakresie przeprowadzania postĊpowaĔ habilitacyjnych i profe-sorskich10. Z drugiej strony uprawnienia te przejĊáy lub o nie wystĊpują jednostki dotychczas
for-malnie niegeograficzne, które rozwijają badania w zakresie gospodarki przestrzennej i studiów regionalnych (np. byáy Wydziaá Ekonomii Uniwersytetu SzczeciĔskiego, Wydziaá Geodezji, InĪy-nierii Przestrzennej i Budownictwa Uniwersytetu WarmiĔsko-Mazurskiego). W dalszej perspekty-
10 Nie ma jednak przeszkód, by po speánieniu kryteriów okreĞlonych w Ustawie Prawo o Szkolnictwie
WyĪ-szym i Nauce o uprawnienia te ponownie wystĊpowaü, a niektóre jednostki (np. Uniwersytet im. Marii
wie czasowej moĪe to prowadziü do zmniejszenia znaczenia geografii spoáeczno-ekonomicznej na rzecz gospodarki przestrzennej w dyscyplinie „geografia spoáeczno-ekonomiczna i gospodarka przestrzenna”, a takĪe do wyáaniania siĊ nowych oĞrodków badaĔ w tej dyscyplinie.
Biorąc pod uwagĊ dotychczasowe doĞwiadczenia, kwestia relacji miĊdzy dwoma czáonami no-wej dyscypliny staje siĊ bardzo istotna z punktu widzenia jej przyszáoĞci. W peáni identyfikujĊ siĊ z poglądem, Īe gospodarka przestrzenna jest wiedzą interdyscyplinarną i jako kierunek ksztaáce-nia osiągnĊáa w Polsce duĪy sukces. Nie mogĊ jednak zgodziü siĊ ze stanowiskiem jakie w dys-kusji nad Ustawą Prawo o Szkolnictwie WyĪszym i Nauce zajĊli m.in. T. Markowski i M. Borsa (2018, s. 78):
Projekt ustawy nie sprzyja (…) rozwijaniu badaĔ i ksztaácenia interdyscyplinarnego, mimo Īe taki charakter ma wiedza o przestrzeni. To cofa nas o kolejne kilkadziesiąt lat w sposobie rozumienia tej dyscypliny wiedzy. JeĞli wyáącza siĊ interdyscyplinarnoĞü, to róĪne Ğrodowiska naukowe zabiegają o prymat, korzystając z chaosu procesu zmian. Na przykáad specjaliĞci geografii ekonomicznej wystą-pili o przypisanie tej dyscypliny naukom spoáecznym.
NaleĪy zwróciü uwagĊ, Īe w towarzyszących powstawaniu ustawy „warunkach brzegowych” podstawowy dylemat polegaá na tym, czy gospodarka przestrzenna pojawi siĊ w nowej klasyfi-kacji dyscyplin, czy teĪ – jak byáo wczeĞniej – w ogóle jej tam nie bĊdzie. W uprzednio wspo-mnianym liĞcie z 21 marca 2018 r. wystosowanym w imieniu Komitetu Przestrzennego Zago-spodarowania Kraju PAN (KPZK) do Ministra Nauki i Szkolnictwa WyĪszego T. Markowski zauwaĪa, Īe „KPZK wielokrotnie wystĊpowaá o utworzenie dziedziny gospodarka przestrzenna lub przypisanie jej do kilku dyscyplin”. Byáy to dziaáania bezskuteczne (podobnie jak bezsku-teczne byáy dziaáania podejmowane przez Komitet Nauk Geograficznych PAN, mające na celu „umocowanie formalne” geografii spoáeczno-ekonomicznej). W 2018 roku – w Ğwietle przyjĊ-tych przez MNiSW zaáoĪeĔ dotyczących nowej klasyfikacji nauki – postulat utworzenia dziedzi-ny „gospodarka przestrzenna” (lub „nauk przestrzendziedzi-nych”, o co wczeĞniej wystĊpowali równieĪ geografowie) byá postulatem utopijnym. ĝwiadczy o tym fakt, Īe w nowej klasyfikacji nie uzna-no za odrĊbne dziedziny m.in. nauk ekouzna-nomicznych czy nauk prawnych, reprezentowanych przez wielokrotnie liczniejsze Ğrodowisko naukowe i mających wiĊkszy potencjaá w zakresie ksztaáce-nia niĪ gospodarka przestrzenna. Istotne odstĊpstwo od klasyfikacji OECD poczyniono jedynie w odniesieniu do nauk teologicznych, ale tu zapewne zadziaáaáo wsparcie siá nadprzyrodzonych, którego gospodarka przestrzenna sobie nie zapewniáa.
Z kolei postulat „przypisania” gospodarki przestrzennej do wielu dyscyplin byá sprzeczny z przyjĊtym przez Ministerstwo zaáoĪeniem konsolidacji dyscyplin. Przy okazji zwracam uwagĊ, Īe gospodarka przestrzenna nie jest „przypisana” do geografii spoáeczno-ekonomicznej. UĪycie spójnika „i” sugeruje jej równorzĊdnoĞü, podobnie jak to ma miejsce w odniesieniu do nowych dyscyplin „ekonomia i finanse” lub „nauki o zarządzaniu i jakoĞci”. PrzyjĊte rozwiązanie nie przesądza innych rozwiązaĔ w przyszáoĞci w przypadku zmiany warunków zewnĊtrznych. W zaistniaáej sytuacji11 byáo ono jedynie przejawem pragmatyzmu ujmowanego w kategorii to be
or not to be, a nie chĊci „zawáaszczania” gospodarki przestrzennej przez geografiĊ
spoáeczno-ekonomiczną. Nawiasem mówiąc, rodzi siĊ pytanie czy jej zastąpienie przez inĪynieriĊ geoprze-
11 Nie wchodzĊ tu w szerszą dyskusjĊ na temat zasadnoĞci i pryncypiów Ustawy 2.0. oraz nowej klasyfikacji
strzenną (co znalazáo wyraz we wzmiankowanej wczeĞniej alternatywnej propozycji klasyfikacji) byáoby lepszym rozwiązaniem? Tertium non dabatur – trzeciej realnej moĪliwoĞci nie byáo (chyba, Īe za trzecią moĪliwoĞü uznamy caákowite wyeliminowanie gospodarki przestrzennej z listy dyscyplin naukowych). W moim przekonaniu przyjmowanie zasady „wszystko albo nic” bądĨ formuáowanie maáo realnych postulatów nie sáuĪy gospodarce przestrzennej, jeĪeli rzeczy-wiĞcie chcemy ją widzieü jako dyscyplinĊ naukową (a nie tylko wiedzĊ praktyczną lub kierunek ksztaácenia).
Mając na uwadze przyszáoĞü nowej dyscypliny „geografia spoáeczno-ekonomiczna i gospodar-ka przestrzenna”, w Ğwietle dotychczasowych doĞwiadczeĔ nasuwa siĊ kilgospodar-ka wniosków dotyczą-cych wzajemnych relacji w ramach tej dyscypliny:
1. Istnieje potrzeba uzgadniania stanowisk i lepszej koordynacji dziaáaĔ Ğrodowisk naukowych
i instytucji związanych z szeroko pojĊtą wiedzą o przestrzeni (na przykáad Komitetu Nauk Geograficznych i Komitetu Przestrzennego Zagospodarowania Kraju PAN).
2. Formuáowane postulaty i propozycje instytucjonalnego „umocowania” tej wiedzy muszą braü
pod uwagĊ szerszy kontekst (w szczególnoĞci warunki zewnĊtrzne, potencjaá na tle innych dys-cyplin, „kompatybilnoĞü” w odniesieniu do klasyfikacji miĊdzynarodowych).
3. Zbyt „sztywne” áączenie klasyfikacji dyscyplin naukowych z kierunkami ksztaácenia jest nie
w peáni uzasadnione.
4. Przyszáe dziaáania (a mam nadziejĊ, Īe bĊdzie to wspóádziaáanie) winny koncentrowaü siĊ na
tym, jak realnie wzmocniü pozycjĊ naukową nowej dyscypliny i tworzących ją subdyscyplin, a nie na tym jak skazaü je na powtórny niebyt (np. formuáując mnóstwo kolejnych mniej lub bardziej utopijnych, a niejednokrotnie wzajemnie sprzecznych postulatów zmian kierowanych na przysáowiowy Berdyczów). Jak bowiem mówi kolejne stare przysáowie: „Lepszy wróbel w garĞci niĪ goáąbków sto na dachu”.
UWAGI KOēCOWE
ZdajĊ sobie sprawĊ, Īe przedstawione powyĪej refleksje mają wysoce subiektywny charakter i mogą wydawaü siĊ kontrowersyjne. Punkt widzenia i ocena wprowadzonych zmian w klasyfi-kacji polskiej nauki (i nie tylko w tej kwestii) zaleĪy – jak zawsze – od „punktu siedzenia”. We-ryfikatorem tych zmian bĊdzie czas. Nie ulega jednak wątpliwoĞci, Īe znajdujemy siĊ w momen-cie zwrotnym na Ğmomen-cieĪce rozwoju geografii spoáeczno-ekonomicznej w Polsce, który w koncepcji zaleĪnoĞci od ĞcieĪki (path dependence) okreĞla siĊ jako critical juncture12. Koncepcja
zaleĪno-Ğci od zaleĪno-ĞcieĪki zaleĪno-ĞciĞle wiąĪe taki moment zwrotny z wydarzeniami i procesami, które go poprze-dzają. WaĪne miejsce w ksztaátowaniu ĞcieĪki rozwoju geografii czáowieka w Polsce odegraá Profesor Andrzej Lisowski, któremu dedykowana jest niniejsza publikacja. Jego wspomniany na wstĊpie artykuá O miejscu geografii spoáeczno-ekonomicznej w geografii i systemie nauki zawie-raá szereg postulatów, które zostaáy urzeczywistnione w nowej klasyfikacji nauki w Polsce.
12 Koncepcja zaleĪnoĞci od ĞcieĪki (path dependence) jest przedstawiona m.in. w pracach B. Arthura (1994)
W szczególnoĞci sáuszne okazaáy siĊ dwa zawarte w nim stwierdzenia:
1. „Rywalizacja miĊdzy komponentem przyrodniczym i spoáecznym geografii w Polsce byáa
związana z dąĪeniami do wyodrĊbnienia siĊ komponentu spoáecznego” (Lisowski 2012, s. 181) oraz
2. „Wspóáczesna geografia osiągnĊáa etap wymagający powtórnej reintegracji, w której wiĊksza
suwe-rennoĞü geografii spoáeczno-ekonomicznej jest niezbĊdnym elementem” (Lisowski 2012, s. 189). Dlatego jestem przekonany, Īe Dostojny Jubilat moĪe mieü dziĞ powód do peánej satysfak-cji i cieszĊ siĊ, Īe caákiem spory odcinek na ĞcieĪce rozwoju polskiej geografii mogliĞmy wspólnie przebyü.
Literatura
Arthur B., 1994, Increasing Returns and Path Dependence in the Economy, University of Michigan Press, Ann Arbor.
BaĔski J., 2013, Jaka geografia? – uwarunkowania i spojrzenie w przyszáoĞü, Przegląd Geograficzny, 85, 2, s. 301–317.
Gwosdz K., 2004, Koncepcja zaleĪnoĞci od ĞcieĪki (path dependence) w geografii spoáeczno-ekonomicznej,
Przegląd Geograficzny, 76, 4, s. 433–456.
Klasyfikacja dziedzin i dyscyplin naukowych wedáug OECD, https://www.ncbr.gov.pl/fileadmin/user_upload/
import/tt_content/files/2_wykaz_dziedzin_nauki_i_technik_wedlug_klasyfikacji_oecd.pdf (data dostĊpu: 11.12.2019).
Komunikat MNiSW z 16.10.2017 r. Nowy podziaá dyscyplin a prowadzenie studiów i badaĔ – wyjaĞnienie –
https://www.gov.pl/web/nauka/nowy-podzial-dyscyplin-a-prowadzenie-studiow-i-badan-wyjasnienie (da-ta dostĊpu: 11.12.2019).
Leszczycki S., 1962, Rozwój myĞli geograficznej, [w:] A. Malicki (red.), F. Uhorczak (red. kartograficzny),
Geografia Powszechna, t. I, Ziemia – Ğrodowisko naturalne czáowieka, PWN, Warszawa, s. 20–56.
Lisowski A., 1996, Tendencje dezintegracyjne i integracyjne we wspóáczesnej geografii czáowieka, Przegląd
Geograficzny, 68, 3–4, s. 317–333.
Lisowski A., 2007, Przedmiot badaĔ, funkcje i toĪsamoĞü geografii na początku XXI wieku, [w:] W. Maik, K. Rembowska, A. Suliborski (red.), Geografia a przemiany wspóáczesnego Ğwiata. Podstawowe idee
i koncepcje w geografii, t. 3, WyĪsza Szkoáa Gospodarki, Bydgoszcz, s. 39–54.
Lisowski A., 2011, Geografia a nauki spoáeczne w nauce transdyscyplinarnej, [w:] K. Marciniak, K. Sikora, D. Sokoáowski (red.), Koncepcje i problemy badawcze geografii, WyĪsza Szkoáa Gospodarki, Bydgoszcz, s. 69–90.
Lisowski A., 2012, O miejscu geografii spoáeczno-ekonomicznej w geografii i systemie nauki, Przegląd
Geograficzny, 84, 2, s. 171–198.
Lisowski A., 2016, Stan, perspektywy i strategia rozwoju geografii spoáeczno-ekonomicznej, [w:] A. Sulibor-ski (red.), Stan, perspektywy i strategia rozwoju geografii spoáeczno-ekonomicznej w najbliĪszych latach
(do 2030 r.). Dyskusja miĊdzypokoleniowa, Wyd. Uniwersytetu àódzkiego, àódĨ, s. 49–68.
Liszewski S., Suliborski A., 2006, JednoĞü geografii a problem ksztaácenia akademickiego, Czasopismo
Geograficzne, 77, 1–2, s. 3–22.
Mahoney J., 2000, Path Dependence in Historical Sociology, Theory and Society, 29, s. 507–548. Markowski T., Borsa M., 2018, Akademizm miejski, Przegląd Komunalny, 2, s. 78.
Revised Field of Science and Technology (FOS) Classification in the Frascati Manual, 2007, Organisation
for Economic Co-operation and Development (OECD) – https://www.oecd.org/science/inno/38235147.pdf (data dostĊpu: 11.12.2019).
Rozporządzenie Ministra Nauki i Szkolnictwa WyĪszego z dnia 8 sierpnia 2011 r. w sprawie obszarów wie-dzy, dziedzin nauki i sztuki oraz dyscyplin naukowych i artystycznych, Dz.U. 2011 nr 179 poz. 1065,
http://prawo.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=WDU20111791065 (data dostĊpu: 11.12.2019).
Rozporządzenie Ministra Nauki i Szkolnictwa WyĪszego z dnia 20 wrzeĞnia 2018 r. w sprawie dziedzin nauki i dyscyplin naukowych oraz dyscyplin artystycznych, Dz.U. 2018 poz. 1818, http://prawo.sejm.gov.pl/
isap.nsf/WDU20180001818 (data dostĊpu: 11.12.2019).
Starkel L., Wolski J., 2014, Polish geography: Does the past have a future? An interview with Professor Leszek Starkel, Geographia Polonica, 87, 3, s. 441–469.
Stryjakiewicz T., 2016, Stan, perspektywy i strategia rozwoju geografii spoáeczno-ekonomicznej w
najbliĪ-szych latach (do 2030 r.), [w:] A. Suliborski (red.), Stan, perspektywy i strategia rozwoju geografii spo-áeczno-ekonomicznej w najbliĪszych latach (do 2030 r.). Dyskusja miĊdzypokoleniowa, Wyd.
Uniwersyte-tu àódzkiego, àódĨ, s. 69–75.
Suliborski A., (red.), 2016, Stan, perspektywy i strategia rozwoju geografii spoáeczno-ekonomicznej w
naj-bliĪszych latach (do 2030 r.). Dyskusja miĊdzypokoleniowa, Wyd. Uniwersytetu àódzkiego, àódĨ.
Ustawa z dnia 20 lipca 2018 r. Prawo o szkolnictwie wyĪszym i nauce, Dz.U. 2018 poz. 1668 –
