Geozagrożenia Lubelszczyzny — erozja wąwozowa

Geozagro¿enia Lubelszczyzny — erozja w¹wozowa

Andrzej Budzyñski*, Dariusz Grabowski**, Marek Graniczny**, Edyta Kaliñska***,

Renata Ko³odyñska-Gawrysiak****

Powierzchniowe ruchy masowe s¹ jednym z najbar-dziej rozpowszechnionych geozagro¿eñ na Ziemi. Obej-muj¹ one ró¿ne procesy i zjawiska, których wspóln¹ cech¹ jest zniszczenie struktury gruntu, objawiaj¹ce siê wyraŸnym przemieszczeniem i deformacj¹, pod wp³ywem si³y ciê¿-koœci. Nale¿¹ do nich osuwiska, obrywy, spe³zywania i procesy erozji w¹wozowej.

Wstêpnie ocenia siê, ¿e erozja w¹wozowa obejmuje ok. 20% powierzchni Polski, a ca³kowita d³ugoœæ w¹wozów wynosi ok. 40 000 km. Obszarami najbardziej podatnymi na erozjê s¹ obszary po³udniowej i pó³nocnej czêœci nasze-go kraju (Józefaciuk & Józefaciuk, 1980; Józefaciuk, 1991). Przeciêtna gêstoœæ w¹wozów w Polsce wynosi od 0,1 do 1,0 km/km2. W po³udniowej Polsce wartoœæ ta przekracza 2,0 km/km2

, a na lessowych terenach Wy¿yny Lubelskiej jest nawet wy¿sza od 10 km/km2(Maruszczak, 1958).

Okolice Kazimierza Dolnego s¹ regionem, gdzie zja-wiska erozji w¹wozowej zachodz¹ wyj¹tkowo intensyw-nie. Wystêpuj¹cy tu bogaty inwentarz ci¹gle aktywnych form erozyjnych pozwala na ocenê skali zagro¿eñ oraz rodzaju dzia³añ potrzebnych do zabezpieczenia ju¿ ist-niej¹cych form. Problem ten jest szczególnie istotny nie tylko ze wzglêdu na walory krajobrazowe, ale równie¿ dla-tego, ¿e w¹wozy czêsto pe³ni¹ funkcjê dróg dojazdowych do s¹siednich miejscowoœci i do pól. Brak zabiegów konserwacyjnych mo¿e spowodowaæ utratê tej funkcji i stworzyæ trudnoœci komunikacyjne.

W niniejszym artykule omówiono przyk³ady erozji w¹wozowej w tym rejonie, posi³kuj¹c siê materia³ami pre-zentowanymi w trakcie seminarium terenowego zorgani-zowanego w czerwcu 2005 r.

W pobli¿u W¹wolnicy (ryc. 1, punkt 1) znajduje siê w¹wóz lessowy z funkcjonuj¹c¹ w jego dnie drog¹, obecnie powiatow¹, maj¹c¹ stare, prawdopodobnie œredniowieczne

za³o¿enia. Na zboczach w¹wozu by³y widoczne œwie¿e osuwiska zagra¿aj¹ce tej dro-dze, któr¹ odbywa siê jedyny dojazd do po³o¿onego w s¹siedztwie cmentarza.

Na terenach lessowych silnie erodowanych znaczna czêœæ dróg gruntowych prze-kszta³ci³a siê w w¹wozy dro-gowe. S¹ one na trwa³e wpisane w krajobraz o uroz-maiconej rzeŸbie. Rozwój tego typu form przebiega czêsto bardzo dynamicznie, co sprawia, ¿e wymagaj¹ one sta³ej konserwacji. Koniecznoœæ sta³ych prac zabezpieczaj¹cych wynika z uruchomienia po wiêkszych opadach deszczu oraz gwa³townych roztopach naturalnych procesów, takich jak erozja i ruchy masowe. Powsta³e w ich efekcie formy takie jak bruzdy erozyjne i zerwy ziemne utrudniaj¹ komunikacjê i stanowi¹ zagro¿e-nie dla u¿ytkowników tego typu dróg.

Drugi w¹wóz tego typu znajduje siê w pobli¿u wyci¹gu narciarskiego oraz pomnika bitwy partyzanckiej w R¹blowie (ryc. 1, punkt 2).

Kolejnym interesuj¹cym obiektem jest rozcinaj¹cy krawêdŸ lessow¹ w¹wóz drogowy ³¹cz¹cy miejscowoœci Rogów i Zagajdzie (ryc. 2). Okres u¿ytkowania tego w¹wozu drogowego przekracza 120 lat. Droga ta po raz pierwszy zaznaczona jest na mapie Karte des Westlichen

Russlands w skali 1:100 000, przedstawiaj¹cej stan

œrodo-wiska geograficznego z lat osiemdziesi¹tych XIX w. (1886–1893). Powstanie tego traktu nale¿y zatem prawdo-podobnie wi¹zaæ z pocz¹tkiem II po³owy XIX w.

W tym czasie na terenie Guberni Lubelskiej, podobnie jak w pozosta³ych obszarach kraju, wytyczono wiele nowych dróg, w zwi¹zku z uw³aszczeniem, którego konse-kwencj¹ by³a parcelacja gruntów oraz powstanie nowych osiedli wiejskich.

Wspó³czeœnie droga ta jest u¿ytkowana jako droga powiatowa. Odbywa siê têdy ruch lokalny zwi¹zany z obs³ug¹ pól i gospodarstw nale¿¹cych do wsi Rogów i Zagajdzie (ryc. 1, punkt 3) oraz ruch tranzytowy dla miesz-kañców Rogowa przemieszczaj¹cych siê do wiêkszych miejscowoœci regionu, g³ównie Pu³aw. G³êbocznica jest 2–3 razy w roku konserwowana. Poprawiana jest wówczas jej dro¿noœæ. Usuwane s¹ bruzdy erozyjne w obrêbie dna i obrywy pod zboczami przy u¿yciu ciê¿kiego sprzêtu typu spycharek. Zabiegi te jednak prowadz¹ do podcinania zbo-czy (zjawisko wyraŸne czytelne) oraz skrawania nawierzchni drogi i powstania cienkiej warstwy luŸnego, ³atwo przemieszczanego przez sp³ukiwanie materia³u na dnie g³êbocznicy. W efekcie podcinania i destabilizacji zboczy powstaj¹ nowe obrywy i osuwiska, a usuwanie materia³u zdartego z nawierzchni przez maszyny podczas kolejnych zabiegów konserwacyjnych, co prowadzi do pog³êbiania tego w¹wozu drogowego.

Warto podkreœliæ istniej¹ce tu zagro¿enia dla bez-pieczeñstwa u¿ytkowników drogi ze strony zachodz¹cych 765 Przegl¹d Geologiczny, vol. 54, nr 9, 2006

*Urz¹d Wojewódzki w Lublinie, ul. Spokojna 4, 20-914 Lublin; abudzyn@lublin.uw.gov.pl

**Pañstwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa; dariusz.grabowski@pgi.gov.pl;

marek.graniczny@pgi.gov.pl

***Wydzia³ Geologii, Uniwersytet Warszawski, ul. ¯wirki i Wigury 93, 02-089 Warszawa

****Instytut Nauk o Ziemii UMCS, al. Kraœnicka 2cd , 20-718 Lublin; rkolodyn@mercator.umcs.lublin.pl

A. Budzyñski D. Grabowski M. Graniczny E. Kaliñska R. Ko³odyñska-Gawrysiak

intensywnie procesów obrywania materia³u ze zboczy w¹wozu, szczególnie w warunkach porastania krawêdzi formy przez du¿e drzewa.

Korzeniowy Dó³ po³o¿ony w zlewni Grodarza (ryc. 1, punkt 4) jest klasycznym przyk³adem g³êbocznicy lesso-wej, o skrzynkowym przekroju poprzecznym. Droga ta sta-nowi najkrótsze po³¹czenie Gór Drugich (po³o¿onych na wierzchowinie) ze starym traktem lubelskim biegn¹cym w dnie doliny Grodarza i widnieje na mapie Kazimierza Dol-nego z 1821 r. W po³owie lat 90. g³êbocznica ta zosta³a uznana za pomnik przyrody. Jako warunek jej zachowania uznano koniecznoœæ utrzymania funkcji drogi. W 2003 r. na niewielkim odcinku w¹wozu tytu³em eksperymentu zastosowano szwajcarsk¹ technologiê zabezpieczeñ poprzez utwardzenie dna formy preparatem o nazwie „con-solid”. Preparat ten nie zmienia w³aœciwoœci wizualnych gruntu, co jest szczególnie istotne gdy¿ przebiega têdy jed-na ze œcie¿ek przyrodniczych Kazimierskiego Parku Kra-jobrazowego. Miejsce to jest bardzo popularne wœród turystów odwiedzaj¹cych Kazimierz, co stwarza nowe pro-blemy i wskazuje, ¿e w perspektywie nale¿y liczyæ siê z faktem stopniowej utraty walorów przyrodniczych tego w¹wozu.

Innym przyk³adem w¹wozu drogowego jest fragment starej drogi do Opola Lubelskiego (Droga Opolska, nazy-wana te¿ w¹wozem na Kwaskowej Górze — ryc. 1, punkt 5). Droga ta by³a prawdopodobnie przez ca³y czas swojego funkcjonowania, a¿ do czasów wspó³czesnych, intensyw-nie u¿ytkowana.

W¹wóz Opolska Droga ma za³o¿enia œredniowieczne (Gardziel i in., 1998). W okresie tym nast¹pi³y zmiany w intensywnoœci przemian krajobrazowych, gdy po doœæ d³ugim czasie pustki ludnoœciowej nast¹pi³o o¿ywienie gospodarcze i rozkwit rolnictwa. Do czasów wspó³czesnych

zachowa³y siê w krajobrazie P³askowy¿u Na³êczowskiego czytelne granice ³anów i g³ówne drogi (Baran-Zg³obicka i in., 2001).

W przypadku Kwaskowej Góry, w jej wylotowej czêœci widoczne s¹ dwa w¹wozy. W¹wóz usytuowany bardziej na zachód (ryc. 3, w¹wóz A) powsta³ w wyniku poprowadze-nia trasy drogi gruntowej, zgodnie ze spadkiem zbocza. Droga ta zosta³a u³o¿ona w 1936 r., jednak doœæ szybko uleg³a rozmyciu. Mimo to, podczas II wojny œwiatowej drogê ponownie wyrównano i poszerzono dla transportu ciê¿kiego sprzêtu i czo³gów. Jednak w 1944 r. podczas wiosennych roztopów droga zosta³a bardzo powa¿nie zniszczona. Powsta³ wtedy próg erozyjny o wysokoœci 7 m, a dalsza naprawa drogi by³a niemo¿liwa. Do 1936 r. dnem s¹siaduj¹cego w¹wozu (ryc. 3, w¹wóz B) prowadzi³a w¹ska i krêta droga. W póŸniejszym czasie wytrasowano szersz¹ i prost¹ drogê u¿ytkowan¹ do czasów wspó³cze-snych (Ziemnicki i in., 1975).

W latach 70. twierdzono (Ziemnicki i in., 1975), ¿e w¹wóz A ci¹gle ulega niszczeniu i w ten sposób niejako os³ania drogê w w¹wozie B. Nale¿y jednak podkreœliæ, i¿ obecnie w¹wóz A jest ca³kowicie wy³¹czony z u¿ytkowa-niu i pokryty doœæ zwart¹ roœlinnoœci¹, która znacz¹co chroni przed procesami morfogenetycznymi. Czêsto porzucone w¹wozy drogowe ulegaj¹ utrwaleniu przez roœlinnoœæ lub rozwijaj¹ siê jak w¹wozy „naturalne” (Gar-dziel & Rodzik, 2001). System odp³ywu jest ukierunkowa-ny ku wspó³czeœnie u¿ytkowanemu w¹wozowi B i w jego obrêbie zachodz¹ wszelkie procesy jak sp³ukiwanie, sp³ywanie, procesy grawitacyjne i sufozyjne. Dwa ostatnie s¹ typowe dla czêœci wylotowej opisywanego w¹wozu, która charakteryzuje siê obecnoœci¹ stromych, niemal¿e pionowych œcian. W¹wozy drogowe s¹ formami, które przejê³y funkcjê linii sp³ywu powierzchniowego zarówno 766

Przegl¹d Geologiczny, vol. 54, nr 9, 2006

MDK

WARSZAWA

Omawiane w tekscie obiekty: W¹wóz drogowy w W¹wolnicy W¹wóz drogowy w R¹blowie W¹wóz drogowy Rogów- Zagajdzie

W¹wóz drogowy „Korzeniowy Dó³” W¹wóz drogowy „Droga Opolska” W¹wóz drogowy „Droga do Dobrego”

trasa konferencji drogi granica KPK

granice regionów geomorfologicznych Kazimierskie Centrum Kultury

1 2 3 4 5 6 Bart³omiejowice Zawada Witoszyn Rzeczyca Wierzchoniów Zaborze Nowor¹blów Rogów Polanówka MDK Wojszyn Karmanowice Celejów W¹wolnica Bochotnica Skowieszynek _R¹blów Klementowice Niezabitów £ubki

Równina

Be³¿ycka

P³askowy¿

Na³êczowski

Dolina

Prze

³omowa

Wis³y

Œrodkowej

Kotlina

Chodelska

wód opadowych, jak i roztopowych, dlatego te¿ przyczy-niaj¹ siê do czêstego zamulania ulic i gospodarstw po³o¿onych w dnie doliny Grodarza (Gardziel & Rodzik, 2001).

W trakcie kilku opadów nawalnych jakie nast¹pi³y w Kazimierzu Dolnym w latach 80. ubieg³ego wieku, w¹wozy, a w szczególnoœci w¹wozy drogowe w zlewni Grodarza, pe³ni³y rolê stref sp³ywu wód burzowych trans-portuj¹cych materia³ mineralny. Wody te spowodowa³y du¿e straty w infrastrukturze Kazimierza Dolnego.

Innym interesuj¹cym obiektem jest w¹wóz po³o¿ony pomiêdzy star¹ i now¹ czêœci¹ nekropolii kazimierskiej.

Pierwotnie prowadzi³ têdy jeden ze starszych lokal-nych traktów tzw. „Droga do Dobrego”. W¹wóz ten do nie-dawna s³u¿y³ jeszcze jako droga dojazdowa do pól.

Obecna lokalizacja miejsc pochówku w s¹siedztwie krawêdzi formy, przy intensywnym rozwoju grawitacyj-nych ruchów masowych, stwarza realne zagro¿enie dla czêœci cmentarza przylegaj¹cej do krawêdzi w¹wozu. W ostatnim okresie na lewym zboczu w¹wozu rozwinê³o siê du¿e osuwisko, które zablokowa³o dro¿noœæ g³êbocznicy.

W celu przeciwdzia³ania istniej¹cym geozagro¿eniom Pañstwowy Instytut Geologiczny i Lubelski Uniwersytet

Marii Curie-Sk³odowskiej podjê³y wspólne przedsiê-wziêcie polegaj¹ce na opracowaniu wzoru „Karty Doku-mentacyjnej W¹wozu” KDW, która jest wzorowana na „Karcie Dokumentacyjnej Osuwiska”. U³atwi ona przepro-wadzenie inwentaryzacji terenowej w¹wozów lessowych i bêdzie stanowi³a podstawê do oceny stopnia zagro¿enia danego w¹wozu, jak równie¿ okreœlenia kolejnoœci reali-zacji poszczególnych zadañ, ze wzglêdu na aspekt spo³ecz-no-ekonomiczny. Opracowany zosta³ równie¿ klucz (instrukcja) do w³aœciwego wype³niania KDW, aby zawar-te w niej dane by³y zawar-terminologicznie jednoznaczne i porównywalne. Sporz¹dzenie KDW dla wszystkich naj-bardziej zagro¿onych w¹wozów, poprzedzone wizj¹ tere-now¹, bêdzie stanowi³o I etap do wprowadzenia w ¿ycie projektu dotycz¹cego zabezpieczenia w¹wozów przed negatywnymi skutkami procesów erozyjnych.

Literatura

BARAN-ZG£OBICKA B., HARASIMIUK M. & ZG£OBICKI W. 2001— Dynamika przemian krajobrazowych w u¿ytkowanych rolniczo obszarach lessowych wschodniej Polski. [W:] Ogólnopolska Konferen-cja Naukowa: Przemiany œrodowiska przyrodniczego Polski a jego funkcjonowanie. Kraków. s. 16,

GARDZIEL Z., HARASIMIUK M. & RODZIK J. 1998 — Syntetycz-na mapa morfodySyntetycz-namiczSyntetycz-na jako podstawa projektu zabezpieczeñ prze-ciwerozyjnych (na przyk³adzie okolic Kazimierza). [W:] IV Zjazd Geomorfologów Polskich. Lublin: 403–409.

GARDZIEL Z. & RODZIK J. 2001 — Drogi gruntowe jako symulator przemian silnie urzeŸbionego krajobrazu lessowego okolic Kazimierza. [W:] Ogólnopolska Konferencja Naukowa: Przemiany œrodowiska przyrodniczego Polski a jego funkcjonowanie. Kraków: 305–311 JÓZEFACIUK C. 1991 — Procesy sp³ukiwania i erozji w¹wozowej, Geografia Polski (pod redakcj¹ L. Starkla): 420–425.

JÓZEFACIUK C. & JÓZEFACIUK A. 1980 — Zasady rekultywacji i zagospodarowania w¹wozów, Pr. IUNG, 74, Pu³awy.

KONECKA-BETLEY K. & MARUSZCZAK H. 1972 — Profil lesso-wy na Kwaskowej Górze w Kazimierzu nad Wis³¹. [W:] H. Marusz-czak (red.) — Przewodnik Sympozjum Krajowego: Litologia i stratygrafia lessów w Polsce. Lublin: 161–164.

MARUSZCZAK H. 1958 — Charakterystyczne formy rzeŸby obsza-rów lessowych. Czasopismo Geograficzne, 38: 35–53

PO¯ARYSKA K. & PO¯ARYSKI W. 1951 — Przewodnik geologicz-ny po Kazimierzu i okolicach. Wydawnictwo Muzeum Ziemi. ZG£OBICKI W. 1998 — W¹wozy drogowe pó³nocno-zachodniej czêœci P³askowy¿u Na³êczowskiego. [W:] Materia³y IV Zjazdu Geomorfolo-gów Polskich. Lublin, 3: 175–179.

ZIEMNICKI S., MAZUR Z. & PA£YS S. 1975 — Rozwój w¹wozu lessowego na Kwaskowej Górze. Z. Probl. Post. Nauk Roln., 170: 7–24.

767 Przegl¹d Geologiczny, vol. 54, nr 9, 2006

0 1 m podciêcie wskutek konserwacji obryw bruzda erozyjna koleiny osuwisko 200 210 Rogów 250 m 0

¬

Ryc. 2. Lokalizacja oraz prze -krój poprzeczny w¹wozu dro-gowego Rogów–Zagajdzie 0 300 m Kazimierz

A

B

Ryc. 3. Profil pod³u¿ny w¹wozu na Kwaskowej Górze (na

podstawie: Po¿aryska & Po¿aryski, 1951, nieznacznie zmienione)

Praca wp³ynê³a do redakcji 04.04.2006 r. Akceptowano do druku 17.07.2006 r.