KOMUNIKATY-RELACJE
Krzysztof Mudyń
PROFILE AFEKTYWNO-EMOCJONALNE UCZNIÓW
NADUŻYWAJĄCYCH VS SPORADYCZNIE
UŻYWAJĄCYCH INTERNETU
Internet, t r a k t o w a n y jako n a j b a r d z i e j u n i w e r s a l n e m e d i u m , wskutek coraz po-wszechniejszej d o s t ę p n o ś c i , łatwości („przyjazności") użytkowania oraz dzięki interaktywności i coraz większej r ó ż n o r o d n o ś c i oferowanych serwisów, w o g r o m -n y m s t o p -n i u z r e w o l u c j o -n i z o w a ł -nasze c o d z i e -n -n e f u -n k c j o -n o w a -n i e i styl życia. Z m i e n i ł nasz sposób przetwarzania informacji i osłabił motywację do ich syntety-zowania, zmienił nasz stosunek d o wiedzy i jej gromadzenia we własnej wewnętrz-nej pamięci, zredukował rolę dystansu fizycznego, modyfikując zarazem stosunek d o czasu i przestrzeni1. Internet coraz bardziej kształtuje też zakres i f o r m ę kon-t a k kon-t ó w z i n n y m i ludźmi. W jakimś skon-topniu wpływa również na nasz naskon-trój i sa-mopoczucie2. Dotyczy to w szczególności ludzi młodych, zwanych Net-Generation3, u r o d z o n y c h w okresie 1977-1997.
D o s t ę p n o ś ć , interaktywność, łatwość obsługi oraz r ó ż n o r o d n o ś ć możliwych działań sprawiają, że a k t y w n o ś ć realizowana w sieci stała się b a r d z o atrakcyjną
1 D. de Kerckhov, Powłoka kultury. Odkrywanie nowej elektronicznej rzeczywistości, Warszawa 1996; S. Lem, Bomba megabitowa, Kraków 1999; K. M u d y ń , Technoświadomość. O zmieniającym się poczuciu realności i własnej tożsamości u użytkowników cyberprzestrzeni |w:] Człowiek wobec zmiany. Rozważania psychologiczne, D. Kubacka-Jasiecka (red.), Kraków 2001, s. 182-193.
2 K. Young, R.C. Rodgers, The Relation between Depression and Internet Addiction, „CyberPsy-cholog)' & Behavior" 1998, No. 1 (1), s. 2 5 - 2 8 ; S.E. Caplan, Preference for Online Social Interaction. A Theory of Problematic Internet Use and Psychosocial Well-Being, „Communicatiori Research" 2003, No. 30 (6), s. 6 2 5 - 6 4 8 .
3 L. Leung, Net-Generation Attributes and Seductive Properties of tlie Internet as Predictors oj Online Actmties and Internet Addiction, „CyberPsychology & Behavior" 2004, No. 7(3), s. 333-348.
alternatyw;} dla bezpośrednich kontaktów społecznych i wszelkich innych form aktywności realizowanych w tzw. realu, z cyberromansami włącznie4. Z tych
sa-mych powodów sieć bywa też nadużywana i może prowadzić do uzależnień5.
W tym kontekście pojawia się szereg pytań. Czy korzystanie z Internetu popra-wia czy pogarsza subiektywne aspekty jakości życia jego zdeklarowanych użytkow-ników? Czy intensywne korzystanie z Internetu idzie w parze z doświadczaniem pozytywnych emocji, czy tylko chroni przed doraźnym pogorszeniem nastroju? A może - jak sugerowały to klasyczne badania Krauta, Pattersona, Lundamrka et.al. z 1998 roku6 nad początkującymi użytkownikami sieci - aktywność realizowana
przez Internet wiąże się z poczuciem większego osamotnienia i nasileniem depre-syjnych objawów? Czy osoby intensywnie korzystające z Internetu, a szczególnie ludzie młodzi, różnią się p o d względem emocjonalności od tych, którzy robią to stosunkowo rzadko? Czy rzeczywiście - jak sugerują to badania E. Weisera7 -
ko-rzystanie z Internetu w oparciu o motywację społeczno-afektywną silniej wiąże się z niebezpieczeństwem uzależnienia niż w przypadku tzw. motywacji poznawczo--instrumentalnej? Ostatnie dwa pytania stały się punktem wyjścia podjętych i pre-zentowanych w artykule badań.
1. Społeczno-emocjonalne aspekty nadużywania Internetu w świetle dotychczasowych badań
Z jednej strony można by oczekiwać, że korzystanie z Internetu umożliwia nawią-zywanie nowych kontaktów, podtrzymywanie już istniejących, bardziej otwarte wyrażanie swoich emocji (zwłaszcza w przypadku anonimowości uczestników) oraz uzyskiwanie wsparcia emocjonalnego w trakcie computer-mediated komu-nikacji, czy to w trybie synchronicznym (np.: chat room), czy asynchronicznym (poprzez e-mail). A drugiej zaś strony można by sądzić, że komputerowo
zapośred-4 M.T. Whitty, A.N. Carr, Wszystko o romansie w sieci. Psychologia związków internetowych, Gdańsk 2009.
5 K.S. Young, Internet Addiction: the Emergence of a New clinical Disorder, „CyberPsychology & Behavior" 1998a, No. 1, s. 2 3 7 - 2 4 4 ; K.S. Young, Caught in the Net: łlow to Recognize the Signs of In-ternet Addiction - and a Winning Strategyfor Recovery, N e w York 1998; C. Guerreschi, Nowe uzależ-nienia, Kraków 2006.
6 R. Kraut, M. Patterson, V. L u n d m a r k et al, Internet Paradox. A Social Technology that Reduces Social Involvement and Psychological WellBeingł,„American Psychologist" 1998, No. 9 (53), s. 1 0 1 7 --1031.
7 E.B. Wciser, The Functions of Internet Use and Psychological Conseąuences, „CyberPsychology & Behavior" 2001, No. 4 (6),s. 723-741.
niczona k o m u n i k a c j a jest z u b o ż o n ą alternatywą i substytutem kontaktów bezpo-ś r e d n i c h , które bardziej sprzyjają w y m i a n i e e m o c j o n a l n e j , m.in. za sprawą tzw. k o m u n i k a c j i pozawerbalnej8 i obecności dookreślonych kontekstów społeczno-sytuacyjnych. M o ż n a też oczekiwać, że k o m u n i k o w a n i e się przez Internet b ę d ą preferować przede wszystkim osoby introwertywne, cechujące się niższą samooce-ną, wyższym p o z i o m e m leku społecznego, wybierając m n i e j intensywne, a bardziej bezpieczne f o r m y kontaktu, co sugerują badania S.E. Caplan9.
Stosunkowo nieliczne dotychczasowe badania nie dostarczają jednoznacznych wyników. I tak na przykład b a d a n i a Weisera1 0 sugerują, że korzystanie z Internetu m o t y w o w a n e p o t r z e b a m i s p o ł e c z n o - e m o c j o n a l n y m i niesie z sobą większe niebezpieczeństwo uzależnienia niż korzystanie z sieci dla celów p o z n a w c z o i n s t r u -m e n t a l n y c h (poszukiwanie infor-macji, robienie zakupów). C o więcej, w badaniach tych osoby kierujące się m o t y w a c j ą p o z n a w c z o - i n s t r u m e n t a l n ą cechowały się lep-szymi wskaźnikami przystosowania społecznego, m.in. w sensie poczucia integra-cji społecznej i subiektywnych aspektów jakości życia.
W analogicznych b a d a n i a c h przeprowadzonych w Krakowie w 2007 roku na grupie 97 licealistów (61 dziewcząt, 36 chłopców), będących uczniami II klas o pro-filu ogólnym (średnia wieku - 17 lat), uzyskano wyniki korespondujące wprawdzie z w y n i k a m i Weisera, lecz wskazujące zarazem na o d m i e n n e wzorce korzystania z Internetu u dziewcząt, a i n n e u chłopców1 1. Krótko mówiąc, wyniki okazały się z g o d n e z wcześniejszymi ustaleniami Weisera, lecz tylko w grupie chłopców. O d -n o t o w a -n o u -nich wyraź-ną korelację miedzy stop-niem „uzależ-nie-nia" od I-nter-netu (mierzonego skróconą skalą K. Young) a motywacją społeczno-afektywną (r=042; p<0.01) p r z y b r a k u zależności m i ę d z y intensywnością k o r z y s t a n i a z I n t e r n e t u a m o t y w a c j ą p o z n a w c z o - i n s t r u m e n t a l n ą . Natomiast w p r z y p a d k u dziewcząt wy-stąpiła wprawdzie nie m n i e j wyraźna korelacja między „stopniem uzależnienia" od I n t e r n e t u a m o t y w a c j ą społeczno-afektywną (r =0,50; p<0,01), lecz nieco słabsza zależność (r=0,32; p<0,05) pojawiła się także w odniesieniu d o motywacji poznaw-c z o - i n s t r u m e n t a l n e j . C o więpoznaw-cej, w p r z y p a d k u dziewpoznaw-cząt wystąpiły też pozytywne zależności między tzw. integracją społeczną (uwzględniającą uzyskiwane i udzie-lane wsparcie oraz aktywne uczestnictwo w lokalnej społeczności) a o b y d w o m a t y p a m i motywacji d o korzystania z Internetu. Zgodnie z oczekiwaniami,
wynika-8 K. Young, R.C. Rodgers, op.cit. 9 Ibidem.
1 0 Ibidem.
1 1 K. M u d y ń , H. Motyka, Społeczne aspekty nadużywania Internetu wśród młodzieży w świetle dwóch rodzajów motywacji: społeczno-afektywnej i poznawczo-instrumenialnej [w:] Uzależnienie a rodzina, R. Domżał-Drzewicka, A. Ścibor, H. Kaźmierak (red.), Lublin 2008, s. 148-152.
jącymi z wcześniejszych ustaleń Weisera12, zależność ta była wprawdzie nieco
sil-niejsza między integracją społeczną a motywacją p o z n a w c z o - i n s t r u m e n t a l n ą (r=0,48; p <0,01) niż społeczno-afektywną (r=0,35; p<0,05), lecz różnica między tymi współczynnikami korelacji okazała się statystycznie nieistotna.
Reasumując, wyniki te wprawdzie potwierdzały tezę, że bardziej uzależniające są społeczno-afektywne motywy korzystania z Internetu (związane z komunikacją z innymi ludźmi) niż aktywność motywowana względami poznawczo-instrumen-talnymi, lecz zwłaszcza w przypadku dziewcząt wzmożona aktywność w Internecie wiązała się raczej ze zwiększoną aktywnością społeczną w realu, a tym samym i lep-szym przystosowaniem społecznym. Warto też wspomnieć, że w tym samych bada-niach ustalono jeszcze jedną zależność - porównując nasilenie motywacji społecz-no-afektywnej u uczniów posiadających rodzeństwo (N=60) z jedyna(cz)kami, ustalono większe nasilenie tej motywacji u jedynaków (t (95) = - 2,84; p<0,01).
W innych badaniach, przy użyciu innych metod1 3, przeprowadzonych tym
ra-zem w Honkongu na losowej próbie 976 osób w wieku 16-24 lat (Net-generation), wyniki okazały się dość zbieżne z ustaleniami Weisera. Otóż, ustalono pozytywną zależność pomiędzy uzależnieniem od Internetu (5 pozytywnych odpowiedzi na 8 pytań w skróconej skali K. Young) a ilością czasu poświęcanego na synchronicz-ną komunikacją (w sensie ICQ) przez jego użytkowników. Ustalono p o n a d t o za-leżności między p r a w d o p o d o b i e ń s t w e m uzależnienia o d Internetu a wiekiem, płcią i faktem bycia studentem. Innymi słowy, największe prawdopodobieństwo uzależniania występowało w odniesieniu do „młodszych studentek".
Z kolei w badaniach przeprowadzonych na grupie 287 studentów pierwszego roku uniwersytetu w Baltimore przez Morgan i Cotten1 4 w roku 2003 ustalono, że
wraz ze zwiększaniem liczby godzin tygodniowo poświęcanych na korzystanie z poczty elektronicznej, podobnie jak w przypadku nasilenia komunikacji synchro-nicznej („czatowanie", instant messaging), liczba symptomów depresji maleje. A za-tem, innymi słowy, im więcej czasu poświęcanego na komunikację (czy to wersji asynchronicznej, czy synchronicznej), tym mniej objawów depresyjnych i lepszy nastrój. Co więcej, doszukano się także odwrotnej zależności pomiędzy innymi formami aktywności internetowej (tj. poszukiwaniem informacji, playing gatnes lub robieniem zakupów za pośrednictwem sieci) a nasileniem symptomów depre-sji. Zważywszy, że - jak sugerują to wyniki różnych badań - dziewczęta
poświęca-1 2 Ibidem. 1 3 L. Leugn, op.cit.
1 4 C. Morgan, S. C o t t e n , The Relationship between Internet Activities and Depressive Symptoms in a Sample of College Freslimen, „CyberPsychology & Behavior" 2003, No. 6 (2),s. 133-142.
ją więcej czasu na aktywność komunikacyjną w sieci niż chłopcy, autorki sugero-wały, iż byłoby rzeczą pożądaną z punktu widzenia zdrowia psychicznego, by ci ostatni więcej swego „sieciowego czasu" wykorzystywali na aktywność komunika-cyjną właśnie.
Na marginesie warto zauważyć, że wbrew pozorom aktywności ukierunkowa-nej na poszukiwanie szeroko rozumianych informacji w sieci również towarzyszą różne stany emocjonalne, m i m o że jej celem nie jest zasadniczo zmiana nastroju. Można powiedzieć, że są to uczucia niespecyficzne, które pojawiają się w trakcie realizacji różnych celów i zależą w dużym stopniu od (skuteczności) jej przebiegu. }. Kalbach15, pisząc o roli emocji w trakcie poszukiwania informacji w sieci,
wy-mienia m.in. takie jak: niepewność, zaniepokojenie (apprehension), optymizm, konsternacja, frustracja, wątpliwości, poczucie jasności (clarity), poczucie kierun-ku lub pewności, satysfakcja lub rozczarowanie.
Nowych interesujących wyników związanych z relacją między sposobem ko-rzystania z Internetu a cechami osobowości i emocjonalności uczniów w wieku okołogimnazjalnym dostarczają badania Harman, Hansen, Cochran et.al16 z 2005
roku, przeprowadzone w Luizjanie na próbie 187 uczniów klas 6,7 i 8, czyli w wie-ku 11-16 lat. Autorki poszukiwały zależności między samooceną, kompetencjami społecznymi, agresją i lękiem społecznym a deklarowaną skłonnością do oszuki-wania w sieci. Ta ostatnia zmienna była reprezentowana przez 9 pytań w rodzaju: „Jak często udajesz kogoś starszego, kiedy rozmawiasz z ludźmi przez Internet?" Wykazano, że dzieci, które częściej oszukują w sieci, posiadają niższe kompetencje społeczne, niższą samoocenę, natomiast wyższy poziom lęku społecznego i agresji. Należy zaznaczyć, że nie znaleziono jednak żadnej zależności między częstością korzystania z Internetu a wymienionymi zmiennymi osobowościowymi.
2. Cel badań, metody i osoby badane
Celem podjętych badań było ustalenie zależności między intensywnością korzy-stania z Internetu i rodzajem stojącej za tym motywacji (społeczno-afektywnej vs poznawczo-instrumentalnej) a cechami emocjonalności (tzw. profilem
emocjonal-1 5 ). Kalbach, ,,1'tn Feeling Lucky": The Role of Emotions in Seeking Information on the Web, „Jou r n a l of t h e A m e r i c a n Society for I n f o r m a t i o n Science a n d Technology" 2006, No. 57 (6), s. 8 1 3 -818.
1 6 J.P. H a r m a n , C. H a n s e n , M.E. C o c h r a n , C.R. Lindsey, Liar, Liar: Internet Faking but Not Fre-ąuency of Use Affects Social Skills, Self-Esteem, Social Anxiety, and Aggression, „CyberPsychology & Behavior" 2005, No. 8 (1), s. 1 - 6 .
nym)17 użytkowników, mierzonymi przy użyciu autorskiej metody Realność Uczuć
(RU-04). Badania te odnoszą się zarazem do nieco szerszego problemu: Czy inten-sywne korzystanie z Internetu przez młodzież wiąże się z gorszym przystosowa-niem społeczno-emocjonalnym, czy też przeciwnie - redukuje liczbą przeżywa-nych emocji negatywprzeżywa-nych i sprzyja d o b r e m u s a m o p o c z u c i u . Inne, b a r d z i e j szczegółowe pytanie dotyczy różnic związanych z motywami i konsekwencjami „nadużywania" Internetu między chłopcami i dziewczętami.
Badania przeprowadzono wśród uczniów Liceum Ogólnokształcącego w Tar-nobrzegu. Byli to uczniowie klas I, II i III o profilach: informatycznym,handlowym oraz zarządzanie informacją. Badania zostały przeprowadzone1 8 w październiku
2008 roku. Łącznie uwzględniono wyniki 151 osób (86 dziewcząt i 65 chłopców). W badaniach wykorzystano m.in. takie metody, jak:
(1) Kwestionariusz „Uzależnienia od Internetu" (IAD) K. Young, (2) Kwestionariusz „Motywy Korzystania z Internetu" E. Weisera oraz (3) Projekcyjna metoda „Realność Uczuć" (RU-04) K. Mudynia.
Pierwsza z wymienionych metod, tj. IAD, składa się z 20 pytań, do których oso-by badane ustosunkowują się, zaznaczając odpowiedzi na pięciostopniowej skali Likertowskiej (od „rzadko" do „zawsze"). Należy dodać, że kwestionariuszem IAD posłużono się nie dla celów diagnostycznych w sensie ustalenia, ile osób nosi zna-miona uzależnienia lub stanowi grupę ryzyka, lecz tylko dla oszacowania inten-sywności korzystania z Internetu - jeśli można tak powiedzieć - „stopnia uzależ-nienia".
Drugi kwestionariusz - „Motywy Korzystania z Internetu" - składa się z 19 pytań, z czego tylko część pytań została uznana przez E. Weisera za diagnostyczne. W rezultacie 7 pytań wchodzi w skład skali „Motywacja społeczno-afektywna" oraz 6 pytań odnosi się do „Motywacji poznawczo-instrumentalnej".
Trzecia metoda „Realność Uczuć" K. Mudynia ma charakter projekcyjny Składa się ona z 60 (jedno- i dwuwyrazowych) określeń uczuć (i poczuć). Osoba badana ustosunkowuje się do nich w oparciu o 11-stopniową skalę (0-10 punktów), postę-pując w myśl instrukcji, która brzmi: „Kierując się własnymi, subiektywnymi od-czuciami, oceń stopień realności uczuć, do których odnoszą się niżej wymienione określenia, zaznaczając przy każdym z nich odpowiednią ilość punktów".
Metoda RU-04 opiera się na następujących założeniach:
1' Niekiedy p r ó b u j e się odróżniać uczucia od emocji. Tutaj określenia te t r a k t o w a n e są synoni-micznie i używane zamiennie.
1 8 Badania zostały p r z e p r o w a d z o n e przez A n n ę Barańska, w r a m a c h pracy magisterskiej przy-gotowywanej p o d k i e r u n k i e m autora.
(1) O uczuciach należy myśleć nie tylko w kategoriach sytuacyjnie wzbudza-nych procesów, lecz również w kategoriach typowych dla d a n e j jednostki, stałych dyspozycji do określonego przeżywania i ustosunkowywania się do dość różnych sytuacji i okoliczności. Każda osoba posiada charakterystyczny dla niej repertuar w z o r c ó w e m o c j o n a l n y c h , czyli pewien „profil emocjonalny".
(2) P o d o b n i e jak to m a miejsce w koncepcji E. Berne'a1 9 zakłada się, że indy-widualny „profil e m o c j o n a l n y " jest p r z e d ł u ż e n i e m s t r u k t u r y osobowości. Znaczy to m.in., że osoba, u której d o m i n u j e określona postawa życiowa, częściej od innych przeżywa też określony rodzaj uczuć.
(3) To, czego doświadczamy częściej i/lub silniej, jest dla nas bardziej rzeczywi-ste niż to, czego doświadczamy rzadziej, słabiej lub wcale. Stąd też, pytając o su-biektywną realność określonych uczuć, w sposób p o ś r e d n i d o w i a d u j e m y się o czy-imś profilu uczuciowym.
(4) Poszczególne uczucia m o ż n a rozpatrywać p o d kątem ich osobowościowej specyfiki vs uniwersalności. M o ż n a wyobrazić sobie skalę, gdzie na jednym biegu-nie zlokalizowane są uczucia charakterystyczne dla k o n k r e t n e j s t r u k t u r y osobo-wości (i będące niejako jej p r z e d ł u ż e n i e m ) , a na d r u g i m uczucia najbardziej uni-w e r s a l n e , d o ś uni-w i a d c z a n e n i e m a l p r z e z uni-w s z y s t k i c h ludzi, n i e z a l e ż n i e o d ich osobowościowej specyfiki. Krótko mówiąc, uczucia m o ż n a dzielić na: 1) osobowo-ściowo specyficzne oraz 2) niespecyficzne2 0.
I jeszcze kilka słów o koncepcji analizy transakcyjnej E. B e r n e a , która była jed-ną z inspiracji przy konstruowaniu tej metody. Koncepcja Berne'a została stworzo-na w oparciu o doświadczenia terapeutyczne autora dla celów praktycznych. Nie m a powodów, by szczegółowo tutaj ją referować. W tym kontekście najważniejsze jest, że w koncepcji tej dość wyraźnie zaznaczone jest przekonanie, że określone postawy życiowe wobec siebie oraz innych ludzi (zwane „pozycjami życiowymi") manifestują się skłonnością d o przeżywania określonych uczuć. Innymi słowy, uczu-cia traktowane są jako przedłużenie lub składniki odpowiednich postaw życiowych, czyli - upraszczając - jako przedłużenie struktury osobowości. Przypomnijmy, że E. Berne2 1 wyróżnił i określił skrótowo cztery postawy życiowe, co wynikało z rów-noczesnego uwzględniania dwóch kryteriów, tj. akceptacji (lub nieakceptacji) siebie oraz akceptacji (lub nieakceptacji) innych ludzi, a mianowicie: 1) I am Not Ok - You are Ok, 2) I am Ok - You are Not Ok, 3) I am Not Ok - You are Not Ok, 4) I am Ok
1 9 E. Borne, What Do You Say After You Say Hello. The Psychology of Humań Destiny, L o n d o n 1972/1993.
2 0 K. M u d y ń , W poszukiwaniu prywatnych orientacji ontologicznych. Psychologiczne badania nad oceną realności desygnatów pojęć, rozdz. 10, Kraków 2007.
- You are Ok. Dodajmy, że w świetle analizy transakcyjnej tylko ostatnia postawa
wiąże się z dobrym funkcjonowaniem i zdrowiem psychicznym.
Przy prezentacji wyników metody RU-04 będziemy nawiązywać do koncepcji Bernea przy nazywaniu wyróżnionych czynników, posługując się ich skrótowymi określeniami w języku angielskim, po części, aby uwzględnić tradycję analizy trans-akcyjnej, a po części ze względu na lakoniczność tych określeń.
3. Uzyskane wyniki
W drodze analizy czynnikowej (metoda składowych głównych, varimax znorma-lizowana) spośród 60 określeń uczuć występujących w RU-04 wyodrębniono pięć czynników27, które odnoszą się uczuć osobowościowo specyficznych. W sumie
wyjaśniają one 44% wariancji. W ich skład weszło łącznie 33 spośród 60 uczuć uwzględnionych w RU-04. Wyodrębnione czynniki zostały „nazwane" w nawiąza-niu do analizy transakcyjnej, choć czynniki te niezupełnie pozwalają się nałożyć na cztery modelowe pozycje życiowe w rozumieniu E. Berne'a.
Zgodnie z zakładanym podziałem na uczucia specyficzne osobowościowo oraz niespecyficzne, w skład wyróżnionych czynników weszły uczucia najbardziej spe-cyficzne. Przy włączaniu poszczególnych uczuć do danego czynnika uwzględniano dwa kryteria cząstkowe: 1) ładunek czynnikowy > 0,50 oraz 2) różnica między ładunkiem w danym czynniku a ładunkiem w którymkolwiek z pozostałych czyn-ników >0,22.
Dwa spośród wyróżnionych czynników, tj. czynnik I (You are Not OK) oraz IV
{I'm Not OK)73, obejmują uczucia, które można określić mianem „negatywnej
emo-cjonalności". Z kolei, w przypadku dwóch innych czynników (tj., II i III) można mówić o „pozytywnej emocjonalności". Ostatni z wyróżnionych czynników (V)
2 2 M e t o d a RU-04 była już stosowana we wcześniejszych b a d a n i a c h autora i okazała się obiecu-jącym narzędziem badawczym. Wykazano m.in. wyraźne istotne zależności korelacyjne p o m i ę d z y cechami e m o c j o n a l n o ś c i b a d a n y m i przy użyciu tej m e t o d y a stylami radzenia sobie w sytuacjach stresowych w r o z u m i e n i u CISS Parkera i E n d l e r a (por. Strelau, Jaworowska, Wrześniewski et. al., 2005). Należy d o d a ć , że wówczas, opierając się na wynikach p o c h o d z ą c y c h od s t u d e n t ó w t r z e c h różnych kierunków, w y r ó ż n i o n o tylko cztery czynniki. O z n a c z a to zarazem, że s t r u k t u r a c z y n n i k o w a uwzględnianych w metodzie uczuć cechuje się p e w n ą zmiennością, której zakres w y m a g a dalszych badań. Nie p o d w a ż a to j e d n a k przydatności samej metody, lecz sugeruje raczej, że s t r u k t u r a u c z u ć cechuje się większą z m i e n n o ś c i ą (w sensie różnic indywidualnych), niż życzyliby sobie b a d a c z e . . .
'5 W o d r ó ż n i e n i u od m o d e l o w e g o s c h e m a t u E. B e r n e a , gdzie k a ż d o r a z o w o u w z g l ę d n i o n e są dwa kryteria, czyli s t o s u n e k do siebie oraz stosunek d o innych, czynnik I (Im Ok) nie i m p l i k u j e Przekonania, czy inni ludzie są, czy też nie są w p o r z ą d k u (Ok).
jest n a j t r u d n i e j s z y d o z i n t e r p r e t o w a n i a i nazwania; zawiera uczucia związane z rozczarowaniem i ambiwalencją. Został nazwany: It was Not OK.
Tabela 1. Wyodrębnione czynniki - ich nazwy (liczba itemów) i składniki N r p o z . N a z w a u c z u c i a Ł a d u n e k C z y n n i k N a z w a c z y n n i k a (w nawiązaniu do koncepcji E. Bernea) 26 złość 0,69 23 przygnębienie 0,68 25 bezradność 0,66 3 smutek 0,65 22 rozdrażnienie 0,62
You are Not Ok (11 itemów)
38 żal 0,61 I
You are Not Ok (11 itemów)
59 poczucie buntu 0,58
You are Not Ok (11 itemów) 39 wściekłość 0,57 50 niechęć 0,56 43 nienawiść 0,53 18 pogarda 0,52 49 troskliwość 0,68 12 poczucie bezpieczeństwa 0,63 11 We are Ok 8 życzliwość 0,61 11 (4 itemy) 17 poczucie odpowiedzialności 0,58 (4 itemy) 60 optymizm 0,60 56 poczucie lekkości 0,58 52 poczucie siły 0,57 I'm Ok (7 itemów) 46 duma 0,56 III I'm Ok (7 itemów) 44 pewność siebie 0,55 I'm Ok (7 itemów) 40 poczucie wolności 0,55 53 zachwyt 0,51 37 poczucie skrępowania 0,63 31 poczucie osamotnienia 0,63 33 poczucie wstydu 0,60 I'm Not Ok (7 itemów) 34 poczucie zlekceważenia 0,57 IV I'm Not Ok (7 itemów) 47 poczucie zagrożenia 0,57 IV I'm Not Ok (7 itemów) 41 upokorzenie 0,57 13 nieśmiałość 0,55 2 rozczarowanie 0.62 10 nieufność 0,54 V It was Not Ok 36 zaufanie 0,54 V (4 itemy) 20 przyjaźń 0,51 (4 itemy)
Następnie, w oparciu o rozkład wyników w kwestionariuszu IAD, badającego stopień uzależnienia o d Internetu, a ściślej - wykorzystując j a k o k r y t e r i u m 1/2 odchylenia standardowego o d mediany, p o d z i e l o n o osoby b a d a n e na trzy p o d g r u -py: g r u p a I - uczniowie sporadycznie korzystający z I n t e r n e t u ( s u m a p u n k t ó w w IAD < Metó SD), grupa II uczniowie używający Internetu w sposób u m i a r -kowany (suma p u n k t ó w w IAD mieszcząca się w przedziale M e + - Vi SD), g r u p a III - uczniowie n a d u ż y w a j ą c y I n t e r n e t u (IAD > M e + Vi SD). Liczebność o s ó b w poszczególnych g r u p a c h z uwzględnieniem płci przedstawia tabela 2.
Tabela 2. Liczebność uczniów w poszczególnych grupach, zależnie od intensywności korzystania z Internetu mierzonej kwestionariuszem IAD (K. Young)
Rodzaj grupy
(Liczba punktów w IAD)
Dziewczęta Chłopcy Razem Rodzaj grupy
(Liczba punktów w IAD)
N % N % N %
Gr. I (sporadyczni użytkownicy) (<25) 23 46,9% 26 53,1% 49 100% Gr. II (umiarkowani) (26-44) 36 67,9% 17 32,1% 53 100% Gr. III (nadużywający) (>45) 27 55,1% 22 44,9% 49 100%
Razem 86 56,9% 65 43,1% 151 100%
W nawiązaniu d o zawartości tabeli 2 n a s u w a się uwaga, iż w grupie „ u m i a r k o -wanych użytkowników" znalazło się szczególnie dużo dziewcząt i m a ł o chłopców, zarówno w sensie proporcji obydwu płci w d a n e j grupie, jak i w sensie bezwzględ-nych liczebności.
Przejdziemy teraz d o przedstawienia średnich wartości w poszczególnych czyn-nikach Realności Uczuć (tabela 3), czyli kategorii uczuć uznanych za osobowościo-wo specyficzne.
Tabela 3. Średnie wartości uczuć w poszczególnych czynnikach w odniesieniu do trzech grup uczniów różniących sif intensywnością korzystania z Internetu
M (1) S p o r a d y c z n i u ż y t k o w n i c y M (2) U m i a r k o w a n i M (3) N a d u ż y w a j ą c y Dz. N=23 Chi. N=26 Razem N=49 Dz. N=36 Chł. N=17 Razem N=53 Dz. =27 Chł. N=22 Razem N=49 You are Not Ok
(Czyn. 1) 5,79 4,77 5,25 5,56 5,66 5,59 5,91 5,43 5,69 We are Ok
M (1) S p o r a d y c z n i u ż y t k o w n i c y M (2) U m i a r k o w a n i M (3) N a d u ż y w a j ą c y Dz. N=23 Clił. N=26 Razem N=49 Dz. N=36 Chł. N=17 Razem N=53 Dz. =27 Chł. N=22 Razem N=49 I'm Ok (Czyn.3) 6,50 5,93 6,20 6,17 6,28 6,20 5,43 6,29 5,82 l'm Not Ok (Czyn.4) 4,04 3,89 3,96 4,36 4,48 4,40 4,23 4,47 4,34 Ił wasrit Ok (Czyn.5) 6,38 5,36 5,84 6,86 5,81 6,52 6,49 6,58 6,53
W celu rozstrzygnięcia, czy różnice ś r e d n i c h o c e n uczuć w poszczególnych czynnikach p o m i ę d z y g r u p ą 1 (sporadycznych użytkowników) a g r u p ą 3 (osób „nadużywających) są istotne statystycznie, zastosowano2 4 testy t Studenta. Wyniki przedstawia tabela 4.
Tabela 4. Porównanie średnich ocen uczuć w poszczególnych czynnikach w grupach 1 i 3
C z y n n i k i Ś r e d n i e t f P Liczebności O d c h y l e n i a stand. C z y n n i k i
M ( l ) M ( 3 ) t f P N ( l ) N ( 3 ) S D ( 1 ) SD (3) I (You are Not Ok) 5,25 5,69 -1,12 96 0,27 49 49 2,22 1,68 II (We are Ok) 6,81 5,79 2,73 9 6 0,0 r * 49 49 1,73 1,98 111 (l'm Ok) 6,20 5,82 1,09 96 0,28 49 49 1,74 1,69 IV (Im Not Ok) 3,96 4,34 1,00 96 0,32 49 49 1,97 1,78 V (It was Not Ok) 5,84 6,53 -2,02 96 0,05* 49 49 1,78 1,61
W nawiązaniu do tabeli 4 skonstatujmy, że istotne różnice między sporadycz-nymi użytkownikami a uczniami nadużywającymi Internetu o d n o t o w a n o w przy-p a d k u czynnika II, tj. uczuć typrzy-pu We are Ok [t(96)=2, 73; przy-p<0,01, dwustronnie]. Zauważmy, że w skład tego czynnika wchodzą cztery uczucia związane z pozytyw-ną e m o c j o n a l n o ś c i ą , tj.: troskliwość, poczucie bezpieczeństwa, życzliwość i poczucie odpowiedzialności. Uczucia te zasadniczo wiążą się z i n n y m i ludźmi, stąd nazwa czynnika. A z pewnością nie m a j ą o n e nic wspólnego z e g o c e n t r y z m e m czy ego-i z m e m . P r z y n a j m n ego-i e j dwa z nego-ich, tj. trosklego-iwość ego-i życzlego-iwość, m o ż n a by określego-ić m i a n e m pozytywnych uczuć społecznych.
J 4 Biorąc p o d uwagę fakt, iż poszczególne g r u p y uczniów nie są równoliczne oraz że proporcja dziewcząt i chłopców w poszczególnych grupach jest nieco różna (co jest zarazem informacją, że płeć oraz przynależność d o g r u p y nie są z m i e n n y m i nieskorelowanymi), zrezygnowano z zastosowania analizy wariancji.
Sprawdzono również istotność różnic między ś r e d n i m i o s o b n o dla dziewcząt i o s o b n o dla chłopców, reprezentujących dwie interesujące nas „skrajne" grupy, czyli 1 i 3. Wyniki testów Studenta przedstawiają tabele 4a i 4b.
Tabela 4a. Porównanie średnich ocen uczuć pomiędzy dziewczętami sporadycznie używającymi (z gr. 1) i nadużywających Internet (z gr. 3)
C z y n n i k i Ś r e d n i e dziewcząt t df P Liczebności O d c h y l e n i a s t a n d . C z y n n i k i
M ( l ) M ( 3 ) t df P N ( l ) N ( 3 ) SD - 1 S D - 3 I (You are Not Ok) 5,79 5,91 - 0 , 1 9 48 0,85 23 27 2,53 1,80 I) (We are Ok) 7,50 5,81 3,25 48 0,002** 23 27 1,50 2,08 III (l in Ok) 6,50 5,43 2,11 48 0,04* 23 27 1,89 1,68 IV (Im Not Ok) 4,04 4,23 - 0,34 48 0,74 23 27 2,07 1,90 V (It was Not Ok) 6,38 6,49 - 0 , 2 4 48 0,81 23 27 1,83 1,47
Tabela 4b. Porównanie średnich ocen uczuć pomiędzy chłopcami dziewczętami spo-radycznie używającymi (z gr. 1) i nadużywających Internet (z gr. 3) C z y n n i k i Ś r e d n i e c h ł o p c ó w t df P
Liczebności O d c h y l e n i a s t a n d . C z y n n i k i
M ( l ) M ( 3 ) t df P N ( l ) N ( 3 ) S D ( 1 ) SD (3) I (You are Not Ok) 4,77 5,43 - 1,34 46 0,19 26 22 1,82 1,52 11 (We are Ok) 6,20 5,76 0,84 46 0,40 26 22 1,72 1,89 Ul (Im Ok) 5,93 6,29 - 0 , 7 9 46 0,44 26 22 1,58 1,61 IV (Im Not Ok) 3,89 4,47 - 1,12 46 0,27 26 22 1,91 1,65 V (It was Not Ok) 5,36 6,58 - 2,47 46 0,02* 26 2 2 1,62 1,81
Wyniki zawarte w tabelach 4a i 4b pozwalają stwierdzić, że dziewczęta spora-dycznie używające Internetu uzyskały istotnie wyższe wyniki w o b y d w u czynni-kach grupujących uczucia pozytywne (czynniki 2 i 3). Szczególnie wyraźne różni-ce dotyczą c z y n n i k a We are Ok, co z a r a z e m p o z w a l a w o d p o w i e d n i m świetle zobaczyć wyniki p r z e d s t a w i o n e w tabeli 4, zawierającej p o r ó w n a n i e g r u p 1 i 3 ujmowanych całościowo. M o ż n a powiedzieć, że o d n o t o w a n e u p r z e d n i o różnice w czynniku II są przede wszystkim zasługą dziewcząt. Z kolei, r o z p a t r u j ą c łącznie i k o n f r o n t u j ą c wyniki chłopców i dziewcząt, m o ż e m y dojść do wniosku, że konse-kwencje n a d u ż y w a n i a Internetu inaczej manifestują się zależnie o d płci b a d a n y c h licealistów. Krótko mówiąc, u dziewcząt i n t e n s y w n e k o r z y s t a n i e z I n t e r n e t u p r o wadzi n i e j a k o lub p r z y n a j m n i e j w s p ó ł w y s t ę p u j e z o b n i ż e n i e m p o z y t y w n e j e m o -cjonalności, reprezentowanej właśnie przez te dwa czynniki.
U c h ł o p c ó w natomiast różnice między sporadycznymi a intensywnymi użyt-k o w n i użyt-k a m i wiążą się z p o d w y ż s z e n i e m w y n i użyt-k ó w w czynniużyt-ku V (It was Not Oużyt-k).
Należy j e d n a k zauważyć, że treść tego czynnika jest n i e j e d n o z n a c z n a a jego inter-pretacja dość kłopotliwa. Wydaje się, że najwięcej o jego naturze mówi składnik o najwyższym ł a d u n k u czynnikowym (0,62), czyli rozczarowanie. Gdyby pójść tym t r o p e m , to m o ż n a by dojść d o wniosku, że chłopcy w wieku licealnym intensywnie korzystają z Internetu wówczas, gdy p o c z u j ą się czymś rozczarowani (w tzw. realu, zwłaszcza przez ludzi) lub dlatego, że w ogóle są rozczarowani życiem i nie najlepiej radzą sobie z różnymi sytuacjami, zwłaszcza społecznymi.
„Realność uczuć" - p r z y p o m n i j m y - składa się z 60 nazw uczuć. W skład wy-różnionych czynników „weszły" te uczucia, których ładunki czynnikowe okazały się wystarczająco wysokie (<0,50). Stąd też średnie arytmetyczne dotyczące pozosta-łych uczuć (traktowanych jako niespecyficzne) p o d d a n o dalszej analizie, porównu-jąc wyniki 1 grupy (sporadycznych użytkowników) z wynikami 3 grupy (naduży-wających Internetu). D o sprawdzenia istotności różnic p o n o w n i e zastosowano Testy t Studenta, uwzględniając p o p r a w k ę związaną z osobną estymacją wariancji w odniesieniu do uczucia „zniecierpliwienie". Wyniki przedstawia tabela 4.
Tabela 4. Porównanie średnich ocen realności poszczególnych* uczuć „niespecyficz-nych" wśród sporadycznych użytkowników (gr. 1) oraz osób nadużywających Internetu (gr. 3) Uczucia n i e s p e c y f i c z n e Ś r e d n i a t df P Liczebność O d c h y l e n i e s t a n d a r d o w e Uczucia n i e s p e c y f i c z n e M ( l ) M ( 3 ) t df P N ( l ) N O ) S D ( 1 ) SD (3) Entuzjazm 6,37 4,69 3,29 96 0,001 49 49 2,47 2,56 Zadowolenie 7,59 6,00 3,02 96 0,01 49 49 2,45 2,76 Wewnętrzny spokój 5,96 4,41 2,82 % 0,01 49 49 2,80 2,64 Współczucie 6,57 5,45 2,15 96 0,03 49 49 2,81 2,34 Radość 7,94 7,08 1,77 96 0,08 49 49 2,32 2,47 Optymizm 8,00 7,10 1,65 96 0,10 49 49 2,67 2,72 Poczucie bezsensu 3,86 5,57 -2,85 96 0,01 49 49 3,01 2,95 Poczucie niższości 2,43 3,69 -2,48 96 0,02 49 49 2,35 2,69 Zniecierpliwienie 4,92 6,69 -1,57 60 0,12 49 49 2,68 7,47 * Uwzględniono tylko te uczucia, dla których Testy t wykazały istotność różnic przynaj-mniej na poziomie trendu (p=0,12; dwustronnie).
Wyniki zawarte w tabeli 4 ukazują dość klarowny obraz zależności - sporadycz-ni użytkowsporadycz-nicy Internetu (gr. 1) uzyskiwali wyższe wysporadycz-niki w uczuciach, które moż-na określić m i a n e m pozytywnej emocjomoż-nalności, takich jak: entuzjazm, zadowole-nie czy wewnętrzny spokój. Z kolei u c z n i o w i e i n t e n s y w n i e korzystający z sieci
(gr. 3) uzyskali istotnie wyższe wyniki w p r z y p a d k u takich uczuć, jak poczucie bezsensu i poczucie niższości. Dodajmy, że poczucie bezsensu jest j e d n y m z kluczo-wych symptomów depresji. Wyniki te dostarczają zatem dodatkokluczo-wych a r g u m e n t ó w na rzecz tezy o negatywnej zależności m i ę d z y n a d u ż y w a n i e m Internetu a subiek-tywnymi wskaźnikami jakości życia.
Próbowaliśmy też ustalić ewentualne zależności między w y n i k a m i w poszcze-gólnych czynnikach RU-04 a rodzajem motywacji do korzystania z Internetu, in-tensywnością korzystania z sieci oraz liczbą posiadanego rodzeństwa (tabela 5).
Tabela 5. Współczynniki korelacji między średnimi ocenami realności uczuć a rodza-jem motywacji, intensywnością używania Internetu (LAD) oraz liczbą ro-dzeństwa C z y n n i k i (ich nazwy) M o t y w a c j a I A D (Suma punktów) Ilość r o d z e ń s t w a C z y n n i k i (ich nazwy) P o z n a w c z o -- i n s t r u m e n t a l n a S p o ł e c z n o -- e m o c j o n a l n a I A D (Suma punktów) Ilość r o d z e ń s t w a I (You are Not Ok 0,02 0,05 0,13 0,19* II (We are Ok) 0,08 - 0 , 1 0 - 0,25** 0,00 III (lam Ok) 0,17* - 0 , 0 0 - 0 , 0 5 - 0 , 0 5
IV(lam Not Ok) 0,03 0,15 0,12 0,12
V (It was Not Ok 0,19* - 0 , 0 8 0,17* 0,02 p<0,05 *,p<0,01 **
Wprawdzie korelacje przedstawione w tabeli 5 są niskie, n i e m n i e j należy o d n o -tować wystąpienie negatywnej korelacji m i ę d z y intensywnością korzystania z In-ternetu (IAD) a czynnikiem We are Ok (r=-0,25; p<0,01) oraz pozytywnej z czyn-nikiem It was Not Ok (r=0,17; p<0,05). Przytoczone wskaźniki, niejako o d i n n e j strony, potwierdzają ustalenia d o k o n a n e wcześniej przy rozstrzyganiu o istotności różnic m i ę d z y ś r e d n i m i . W a r t o zauważyć, że m i m o niskich korelacji rysuje się j e d n a k p e w n a zależność między intensywnością korzystania z Internetu a rodza-jami uczuć uwzględnianymi w poszczególnych czynnikach - wszystkie pozytywne korelacje dotyczą czynników związanych z negatywną emocjonalnością, podczas gdy negatywne korelacje o d n o s z ą się do e m o c j o n a l n o ś c i pozytywnej.
Jeśli idzie o związek intensywności korzystania z Internetu z r o d z a j e m m o t y -wacji, to obraz zależności jest niezbyt klarowny. Wprawdzie wystąpiła słaba zależ-ność m i ę d z y m o t y w a c j ą p o z n a w c z o - i n s t r u m e n t a l n ą a c z y n n i k i e m I am Ok, co byłoby zgodne z d u c h e m ustaleń Weisera, lecz równocześnie wystąpiła też korela-cja z czynnikiem It was Not Ok, co może sugerować, że u niektórych użytkowników sieci rozczarowania (które z natury swej wiążą się raczej z i n n y m i ludźmi) w realu
m o g ą m o t y w o w a ć ich niejako do w z m o ż o n e j aktywności p o z n a w c z o i n s t r u m e n -talnej w sieci.
W a r t o o d n o t o w a ć jeszcze jeden wynik, a mianowicie pozytywną korelacje mię-dzy intensywnością korzystania z Internetu a liczbą rodzeństwa (r=0,19; p<0,05). W y n i k ten daje d o myślenia, p o części dlatego, że raczej rozmija się z potoczną intuicją, a p o części dlatego, że pozostaje w opozycji do przytaczanych wcześniej w y n i k ó w innych badań3 5, w których o d n o t o w a n o p o z y t y w n ą zależność między brakiem rodzeństwa a natężeniem motywacji społeczno-afektywnej. Należy jednak dodać, że w grupa krakowskich licealistów różniła się od licealistów tarnobrzeskich (których wyniki referujemy) znacząco większą liczbą rodzeństwa. I tak na przy-kład, o ile w ś r ó d k r a k o w s k i c h u c z n i ó w j e d y n a c y stanowili 17,5% badanych, to w ś r ó d tarnobrzeskich u c z n i ó w było ich zaledwie 2,6% (a 29,8% uczniów posiada-ło co n a j m n i e j trójkę rodzeństwa). Być m o ż e zresztą są to dwie strony tego samego medalu. Wprawdzie brak rodzeństwa sprzyja deficytowi k o n t a k t ó w społecznych w okresie dzieciństwa, lecz z kolei posiadanie licznego rodzeństwa m o ż e sprawiać, że ilość uwagi oraz pozytywnych uczuć ze strony rodziców okazuje się zbyt mała w s t o s u n k u d o posiadanych potrzeb emocjonalnych.
Sprawdzono też zależności korelacyjne między r o d z a j e m motywacji oraz liczbą rodzeństwa i kolejnością u r o d z i n a intensywnością korzystania z sieci (tabela 6).
Tabela 6. Współczynniki korelacji liniowej Pearsona pomiędzy rodzajem motywacji i sytuacją rodzinną a „stopniem uzależnienia" od Internetu (IAD)
R o d z a j m o t y w a c j i ; sytuacja r o d z i n n a IAD ( s u m a p u n k t ó w ) R o d z a j m o t y w a c j i ; sytuacja r o d z i n n a Dziewczęta N=86 Chłopcy N=65 Poznawczo-instrumentalna 0,20 0 , 2 5 " Społeczno-afektywna 0,48*** 0 , 3 9 " Liczba rodzeństwa 0 , 3 7 " * 0,02 Kolejność urodzin 0 , 3 0 " -0,16 p<0,05 \ p<0,01 **, p<0,001 ***
O k a z u j e się (tabela 6), że intensywność korzystania z Internetu bardziej luje z m o t y w a c j ą społeczno-afektywną niż p o z n a w c z o - i n s t r u m e n t a l n ą , co kore-s p o n d u j e z w y n i k a m i innych b a d a ń . Zależność ta kore-szczególnie wyraźnie zaznaczy-ła się w grupie dziewcząt (r=0,20 i r=0,48). Różnica między tymi współczynnikami korelacji - co s p r a w d z o n o - okazała się istotna na p o z i o m i e p<0,05. Należy tu
wspomnieć, że we wcześniejszych badaniach, z udziałem krakowskich licealistów26,
motywacja społeczno-afektywna wprawdzie również była silniej związana z inten-sywnością korzystania z Internetu, lecz wtedy zależność ta zaznaczyła się przede wszystkim w grupie chłopców, nie zaś dziewcząt.
Pozostając przy tabeli 6, należy też odnotować nieco zaskakujący fakt, iż zależ-ność między intensywnością korzystania z Internetu a liczbą rodzeństwa wpraw-dzie zaznaczyła się wyraźnie (r=0,37; p<0,001), lecz tylko w grupie wpraw-dziewcząt. Po-nadto wpływ kolejności urodzin na intensywność używania Internetu okazał się odmienny, zależnie od płci. Należy tu dodać, że - jak sprawdzono - różnica mię-dzy odpowiednimi współczynnikami korelacji (r-0,30 i r=-16) okazała się istotna (p<0,01, dwustronnie). Być może w przypadku dziewcząt posiadanie starszego rodzeństwa jest czynnikiem ułatwiającym i przyspieszającym komputerowo-inter-netową inicjację, podczas gdy w przypadku chłopców, którzy łatwiej oswajają się z wszelkimi technicznymi gadżetami i technologicznymi nowinkami, obecność starszego rodzeństwa jest w tej sprawie zbyteczna.
4. Podsumowanie wyników i wnioski
W badaniach przeprowadzonych na grupie 151 licealistów próbowano ustalić, czy intensywne korzystanie z Internetu przez młodzież wiąże się z gorszym przysto-sowaniem społeczno-emocjonalnym, czy też przeciwnie - redukuje ilość przeży-wanych emocji negatywnych i sprzyja dobremu samopoczuciu. Próbowano też ustalić ewentualne różnice dotyczące motywów i konsekwencji nadużywania In-ternetu między chłopcami i dziewczętami. Do badania emocjonalności zastoso-wano oryginalną metodę „Realność Uczuć" (RU-04) własnego autorstwa. W opar-ciu o analizę czynnikową wyróżniono 5 czynników odnoszących się do odmiennych kategorii uczuć (tzw. osobowościowo specyficznych). Wyróżnione czynniki zosta-ły zinterpretowane w nawiązaniu do postaw życiowych w rozumieniu koncepcji analizy transakcyjnej E. Bernea. Pozostałe uczucia, które nie weszły w skład żad-nego z czynników, potraktowano jako uczucia niespecyficzne.
Stwierdzono istotność różnic między dziewczętami z grupy 1 (sporadycznie używających Internetu) a dziewczętami z grupy 3 (nadużywających Internetu) w zakresie dwóch kategorii uczuć, tj. We are Ok i I am Ok. Uczucia wchodzące w skład tych czynników wiążą się z tzw. emocjonalnością pozytywną. Innymi sło-wy, dziewczęta, które intensywnie korzystają z Internetu, uzyskiwały gorsze
ki w zakresie uczuć pozytywnych - czy to związanych z i n n y m i ludźmi, czy też akcentujących własne dobre samopoczucie niejako w o d e r w a n i u o d społecznego kontekstu. Natomiast w przypadku chłopców istotna różnica - też na niekorzyść intensywnych u ż y t k o w n i k ó w - wystąpiła w czynniku V (It was Not Ok), który wiąże się z rozczarowaniem, p r a w d o p o d o b n i e w kontekście bliskich relacji inter-personalnych.
Generalnie m o ż n a powiedzieć, że we wszystkich czynnikach związanych z ne-gatywną emocjonalnością (czynniki I, IV i V) grupa 3 (rozpatrywana całościowo) uzyskiwała wyższe wyniki niż grupa 1, choć różnice okazywały się zwykle nie dość istotne statystycznie, natomiast w pozostałych dwóch czynnikach (II i III), zwią-zanych z emocjonalnością pozytywną - tendencja była o d w r o t n a (por. tabela 3). Ta s a m a zależność utrzymała się w p r z y p a d k u tzw. uczuć niespecyficznych, gdzie w p r z y p a d k u entuzjazmu, zadowolenia i wewnętrznego spokoju istotnie wyższe średnie ocen o d n o t o w a n o w p r z y p a d k u g r u p y 1, natomiast w p r z y p a d k u uczuć negatywnych, takich jak poczucie bezsensu i poczucie niższości, było odwrotnie -wyższe wyniki uzyskała grupa 3, tj. u c z n i ó w nadużywających Internetu.
Należy też o d n o t o w a ć , że m o t y w a c j a s p o ł e c z n o - a f e k t y w n a , również w tych b a d a n i a c h , okazała się silniej korelować z intensywnością korzystania z Interne-tu (IAD) niż m o t y w a c j a p o z n a w c z o - i n s t r u m e n t a l n a . P o n a d t o s t w i e r d z o n o też, że u dziewcząt i n t e n s y w n o ś ć korzystania z I n t e r n e t u koreluje pozytywnie z licz-bą r o d z e ń s t w a (r = 0,37; p < 0 , 0 0 1 ) i k o l e j n o ś c i ą u r o d z i n (r = 0,30; p<0,01). U c h ł o p c ó w nie o d n o t o w a n o takich zależności, a w p r z y p a d k u ostatniej zmien-nej zarysowała się nawet t e n d e n c j a p r z e c i w n a (r = - 0,16; p n.i.). K o n k l u d u j ą c m o ż n a powiedzieć, że:
1. I n t e n s y w n o ś ć korzystania z I n t e r n e t u (stopień uzależnienia) wiąże się ze zmianą profilu e m o c j o n a l n e g o licealistów in minus.
2. Z m i a n y te są większe, bardziej wyraziste wśród dziewcząt niż wśród chłop-ców.
3. W p r z y p a d k u dziewcząt z m i a n y te o d n o s z ą się p r z e d e wszystkim do tzw. e m o c j o n a l n o ś c i pozytywnej (czynnik II i III) niż emocjonalności negatyw-nej. Można podejrzewać, że nadużywanie Internetu u dziewcząt bardziej re-d u k u j e uczucia p o z y t y w n e , niż nasila uczucia n e g a t y w n e . W p r z y p a re-d k u chłopców ujawniła się raczej o d w r o t n a tendencja, tj. związek intensywnego używania Internetu z nasileniem niektórych uczuć negatywnych.
4. Sytuacja r o d z i n n a w sensie liczby rodzeństwa i kolejności u r o d z i n inaczej wpływa na intensywność korzystania z Internetu u dziewcząt w wieku lice-alnym niż u chłopców.
5. G e n e r a l n i e u z y s k a n e w y n i k i u z a s a d n i a j ą w n i o s e k , że d z i e w c z ę t a w w i e k u l i c e a l n y m r ó ż n i ą się o d s w o i c h k o l e g ó w , c o d o u w a r u n k o w a ń o r a z k o n s e k w e n c j i u ż y w a n i a i n a d u ż y w a n i a I n t e r n e t u . W y d a j e się, że n e g a t y w n e k o n -s e k w e n c j e i n t e n -s y w n e g o k o r z y -s t a n i a z -sieci b a r d z i e j d o t y k a j ą d z i e w c z ą t n i ż c h ł o p c ó w . L I T E R A T U R A :
Berne E., What Do You Say After You Say Hello. The Psychology of Humań Destiny, London 1972/1993.
Caplan S.E., Preference for Online Social Interaction. A Theory of Problematic Internet Use
and Psychosocial Wd/-Be/«g„Communication Research" 2003, No. 30 (6).
Guerreschi C., Nowe uzależnienia, Kraków 2006.
H a r m a n J.P., Hansen C., C o c h r a n M.E., Lindsey C.R., Liar, Liar: Internet Faking but Not
Freąuency of Use Affects Social Skills, Self-Esteem, Social Anxiety, and Aggression
„Cy-berPsychology & Behavior" 2005, No. 8 (1).
Harris Th. A„ W zgodzie z sobą i z tobi}, Warszawa 1987.
Kalbach ]., J'm Feeling Lucky": The Role ofEmotions in Seeking Information on the Web, „ Journal of the American Society for Information Science and Technology" 2006, No. 57 (6).
Kerckhove de D., Powłoka kultury. Odkrywanie nowej elektronicznej rzeczywistości, War-szawa 1996.
Kraut R„ Patterson M„ L u n d m a r k V., et al., Internet Paradox. A Social Technology that
Re-duces Social Involvement and Psychological WelTBeing?, „American Psychologist" 1998,
No. 9 (53).
Lem S., Bomba megabitowa, Kraków 1999.
Leung L., Net-Generation Attributes and Seductive Properties of the Internet as Predictors of
Online Activities and Internet Addiction, „CyberPsychology & Behavior" 2004, No 7 (3).
Morgan C., Cotten S., The Relationship between Internet Activities and Depressive Symptoms
in a Sample of College Freshmen, „CyberPsychology & Behavior" 2003, N o 6 (2).
Mudyń K., Technoświadomość. O zmieniającym się poczuciu realności i własnej tożsamości
u użytkowników cyberprzestrzeni [w:] Człowiek wobec zmiany. Rozważania psycholo-giczne, D. Kubacka-Jasiecka (red.), Kraków 2001.
Mudyń K., W poszukiwaniu prywatnych orientacji ontologicznych. Psychologiczne badania
nad oceną realności desygnatów pojęć, Kraków 2007.
Mudyń K , Motyka H., Społeczne aspekty nadużywania Internetu wśród młodzieży w świetle
Uzależnienie a rodzina, R. Domżał-Drzewicka, A. Ścibor, H. Kaźmierak (red.), Lublin 2008.
Strelau J., Jaworowska A., Wrześniewski K„ Szczepaniak P., Kwestionariusz Radzenia Sobie w Sytuacjach Stresowych CISS. Podręcznik, Warszawa 2005.
Whitty M.T., Carr A.N., Wszystko o romansie w sieci. Psychologia związków internetowych, Gdańsk 2009.
Weiser E.B., The Functions of Internet Use and Psychological Conseąuences, „CyberPsycho-logy & Behavior"2001, No. 4(6).
Young K.S., Internet Addiction: the Emergence of a New Clinical Disorder, „CyberPsycholo-gy & Behavior" 1998, No. 1.
Young K.S., Caught in the Net: How to Recognize the Sigtis of Internet Addiction - and a Winning Strategy for Recovery, New York 1998b.
Young K„ Rodgers R.C., The Relation between Depression and Internet Addiction, „Cyber-Psychology & Behavior" 1998, No. 1 (1).
SUMMARY
The Internet Addiction Test (IAD) by K. Young, Internet Attitudes Survey by E. Weiser along with K. Mudyńs Feelings Reality Inventory were administered to 151 students at age 15-19. According to IAD results three groups of the Internet users were distinguished: sporadic, moderate, and overusing. It was established that girls who are overusing the In-ternet gained lower scores than girls identified as sporadic users in two factors grouping specific positive feelings. In turn, boys overusing the Internet scored higher in the factor „It was not Ok". The group of the over-users also had lower results in a case of non-specif-ic, positive emotions such as enthusiasm, satisfaction or internal calmness in comparison with the sporadic users. In addition, among the female participants, positive correlations between the intensity of using the Internet and number of siblings (r=0,37; p<0,001) and birth order (r=0,30; p<0,01) were noticed.
