ZBIGNIEW WANAT
Uniwersytet Miko³aja Kopernika w Toruniu Wydzia³ Teologiczny
Profetyczny wymiar sprzeciwu sumienia
Prophetic Dimension of Conscientious Objection
Sprzeciw sumienia w odniesieniu do wykonywania ró¿nych zawodów jest zagadnieniem ¿ywo dyskutowanym, zarówno w aspekcie cywilnoprawnym, jak i etycznym, odwo³uj¹cym siê do prawa naturalnego1. W dyskusji tej zabieraj¹
g³os tak¿e polscy teologowie moralici, próbuj¹c aktualizowaæ swoj¹ refleksjê. wiadczy o tym m.in. dzia³ na internetowym Forum bioetycznym powiêcony sprzeciwowi sumienia farmaceutów2 oraz zjazd Stowarzyszenia Teologów
Mo-ralistów, w dniach 9-11 czerwca 2013 roku w Zakopanem nt. Teologicznomoral-ne implikacje sprzeciwu sumienia3.
T
EOLOGIA IM
ORALNOÆNUMER 2(14), 2013
1 Por. E. Kaczyñski, L’obiezione di coscienza. La dignitá dell’uomo e il sostegno del diritto
alla vita umana, „Studia Moralia” 50 (2012), nr 1, s. 37-57; A. Grzekowiak, Sprzeciw sumienia w odniesieniu do ró¿nych kategorii zawodów, „Pedagogika Katolicka” (2009), nr 2 (5), s. 21-39; J. Pawlikowski, Prawo do wyra¿ania sprzeciwu sumienia przez personel medyczny problemy etyczno-prawne, „Prawo i Medycyna” 11 (2009), nr 3 (36), s. 29-42; J. Haberko, Sumienie medycy-ny i litera prawa w obronie ¿ycia i zdrowia ludzkiego, w: Lege Artis. Problemy prawa
medyczne-go, red. J. Haberko, R.D. Kocy³owski, B. Pawelczyk, Poznañ 2008, s. 19-32; R.D. Kocy³owski,
Klauzula sumienia w interpretacji lekarza na podstawie zasad zawartych w Kodeksie Etyki
Lekar-skiej, w: Lege Artis, s. 113-122; A. Pyrzyñska, Kilka uwag na temat nadu¿ycia klauzuli sumienia
(art. 39 ustawy o zawodach lekarza i lekarza dentysty), w: Lege Artis, s. 15-18; T. Biesaga,
Klauzu-la sumienia w etyce medycznej, „Medycyna Praktyczna” (2008), nr 12, s. 132-136; G.J. Woodall, Sprzeciw sumienia a praktyka lekarska, ¯ycie i P³odnoæ (2008), nr 1, s. 61-74; A. Zoll, Prawo lekarza do odmowy udzielenia wiadczeñ zdrowotnych i jego granice, „Prawo i Medycyna” 5 (2003), nr 1 (13), s. 18-24; E. Zieliñska, Klauzula sumienia, „Prawo i Medycyna” 5 (2003), nr 1 (13), s. 25-34.
2 http://teologiamoralna.pl/forum-bioetyczne/sprzeciw-sumienia-farmaceutow/ [dostêp 20.06.2013]. 3 Niniejszy tekst stanowi poszerzon¹ wersjê referatu wyg³oszonego 10 czerwca 2013 roku w Zakopanem podczas zjazdu Stowarzyszenia Teologów Moralistów.
W wielow¹tkowej dyskusji nie mo¿e zabrakn¹æ refleksji w perspektywie bi-blijnej, która pozwala skojarzyæ kategoriê sumienia z nauczaniem i ¿yciem pro-roków i ukazaæ profetyczny wymiar sprzeciwu sumienia. Takie biblijne spojrze-nie spojrze-nie mo¿e oczywicie zatrzymaæ siê jedyspojrze-nie na osobach proroków, gdy¿ sumienie ma charakter powszechny, a profetyzm jest zjawiskiem o wiele szer-szym i bardzo z³o¿onym. Z tego powodu biblijny aspekt sumienia i profetyzmu zostanie jedynie naszkicowany. Na tym tle mo¿na bêdzie zwróciæ uwagê na przy-k³ady profetycznego sprzeciwu sumienia, koncentruj¹c siê ostatecznie na osobie Jezusa jako Proroka, po drodze za wskazywaæ na cechy charakterystyczne owego sprzeciwu oraz na jego znaczenie dla wspó³czesnego cz³owieka. W ten sposób niniejsza refleksja sk³adaæ siê bêdzie z trzech g³ównych punktów, ukazuj¹cych kolejno: proroka jako sumienie narodu, biblijne przyk³ady sprzeciwu sumienia w Starym Testamencie i sprzeciw sumienia w wietle s³ów i czynów Jezusa jako Proroka.
1. PROROK SUMIENIEM NARODU
Spojrzenie na proroków Starego Testamentu w celu przybli¿enia treci przy-miotnika p r o f e t y cz n y w odniesieniu do sprzeciwu sumienia trzeba poprze-dziæ kilkoma uwagami nt. biblijnego pojêcia sumienia – osobowego centrum cz³owieka, okrelanego terminem s e r c e (hebr. leb, lebab, gr. kardia), bowiem wieloznacznoæ samego terminu, a tak¿e obecnoæ wielu, niekiedy skrajnie ró¿nych koncepcji sumienia, nie mo¿e pozostaæ bez wp³ywu na rozumienie s p r z e -c i w u s u m i e n i a.
Liczne teksty biblijne, szczególnie ze Starego Testamentu, wskazuj¹, ¿e w³a-nie w sercu maj¹ swoj¹ siedzibê funkcje przypisywane zwykle sumieniu: zdol-noæ rozró¿niania dobra i z³a, dokonywania wyborów i podejmowania decyzji oraz towarzysz¹ce temu uczucia. W sposób syntetyczny o tych mo¿liwociach i uzdolnieniach o charakterze moralnym, ich umiejscowieniu, ale tak¿e o bezpo-rednim zwi¹zku ze Stwórc¹ cz³owieka mówi autor Ksiêgi Syracha:
Pan stworzy³ cz³owieka [ ] Przyodzia³ ich [ludzi] w moc podobn¹ do swojej i uczy-ni³ ich na swój obraz. [ ] Da³ im woln¹ wolê, jêzyk i oczy, uszy i serce zdolne do mylenia. Nape³ni³ ich wiedz¹ i rozumem, o z³u i dobru ich pouczy³. Po³o¿y³ oko swoje w ich sercu, aby im pokazaæ wielkoæ swoich dzie³ [ ] Doda³ im wiedzy i prawo ¿ycia da³ im w dziedzictwo. Przymierze wieczne zawar³ z nimi i objawi³ im swoje prawa (Syr 17,1. 3-8; 11-12)4.
4 Por. A. Valsecchi, Coscienza, w: Nuovo Dizionario di Teologia Morale, red. F. Compagnoni, G. Piana, S. Privitera, Cinisello Balsamo 1990, s. 185; X. Léon-Dufour, Sumienie, w: S³ownik teo-logii biblijnej, red. X. Léon-Dufour, t³um. i oprac. K. Romaniuk, Poznañ-Warszawa 19853, s. 914; W. Poplatek, Istota sumienia wed³ug Pisma w., Lublin 1961, s. 43-48, 65-75, 80-85.
Obdarowanie, o którym mówi Syrach, ma charakter uniwersalny. Dziêki temu wszyscy ludzie mog¹ kierowaæ siê nakazami Prawa Bo¿ego, choæ ono nie zosta³o im objawione w taki sam sposób, jak ¯ydom. Zosta³o natomiast, jak to zapowiada³ prorok Jeremiasz, umieszczone w g³êbi ich jestestwa i zapisane w ich sercach (por. Jr 31,33). Podkrelaj¹ to czêsto przywo³ywane s³owa w. Paw³a na temat sumienia, mówi¹ce o poganach, którzy nie otrzymali Bo¿ego objawienia, ale id¹c za natur¹, czyni¹ to, co nakazuje Prawo Bo¿e. Chocia¿ Prawa nie maj¹, sami dla siebie s¹ Prawem. Wykazuj¹ oni, ¿e treæ Prawa wypisana jest w ich sercach, gdy jednocze-nie ich sumiejednocze-nie staje jako wiadek, a mianowicie ich myli na przemian ich oskar-¿aj¹ce lub uniewinniaj¹ce (Rz 2,14-15). Dlatego nie bêd¹ mogli usprawiedliwiaæ swojego grzesznego ¿ycia, twierdz¹c, ¿e b³¹dzili z powodu nieznajomoci objawio-nej woli Bo¿ej. Zdolnoæ odró¿niania dobra od z³a, ¿ycia zgodnie z wol¹ Bo¿¹, zosta³a im dana jako wyposa¿enie ludzkiej natury5.
Jednym z istotnych aspektów w refleksji nad obdarowaniem cz³owieka no-wym sercem jest aspekt pneumatologiczny. Szczególnie no-wymowna jest dotycz¹-ca oczyszczenia od wszelkiej zmazy i od wszystkich bo¿ków zapowied proroka Ezechiela, który obiecuje w imieniu Boga: dam wam serce nowe i ducha nowe-go tchnê do waszenowe-go wnêtrza, odbiorê wam serce kamienne, a dam wam serce z cia³a. Ducha mojego chcê tchn¹æ w was i sprawiæ, bycie ¿yli wed³ug mych nakazów i przestrzegali przykazañ, i wed³ug nich postêpowali (Ez 36,25-27; por. 11,19-20). Tê obietnicê spe³ni ostatecznie Jezus poprzez zes³anie do ludzkich serc Ducha wiêtego6. Dziêki Niemu stan¹ siê one szczególnie podatne, otwarte na
Bo¿y g³os, stan¹ siê jak to podkreli³ Sobór Watykañski II miejscem spotka-nia i dialogu Boga z cz³owiekiem, uzdalspotka-niaj¹c go tak¿e do pe³niespotka-nia prorockiej misji na wzór samego Chrystusa7.
Znaczenie obcowania cz³owieka z Bogiem w Duchu wiêtym, które doko-nuje siê w g³êbi ludzkiego sumienia, w sposób syntetyczny uj¹³ Jan Pawe³ II. W encyklice Dominum et Vivificantem napisa³, ¿e „stworzony na obraz Boga cz³owiek zastaje przez Ducha Prawdy obdarowany s u m i e n i e m, a¿eby obraz wiernie odzwierciedla³ swój Pierwowzór, który jest zarazem M¹droci¹ i Prawem odwiecznym, ród³em ³adu moralnego w cz³owieku i w wiecie8. To
obdarowa-nie sprawia, ¿e cz³owiek mo¿e w nowy sposób pojmowaæ samego siebie, swoje cz³owieczeñstwo i swoj¹ misjê w wiecie, tak¿e w aspekcie prorockim.
5 Por. F. Mickiewicz, Znaczenie sumienia oraz prawa wypisanego w sercu wg Rz 2, 12-16, Collectanea Theologica 83 (2013), nr 2, s. 88-93; K. Romaniuk, List do Rzymian. Wstêp prze-k³ad z orygina³u komentarz, Poznañ-Warszawa 1978, s. 104.
6 Por. W. Pikor, Rola „serca” w nowym przymierzu (Jer 31, 31-34; Ez 36, 24-28), „Verbum Vitae” 2 (2003), nr 2, s. 74-77.
7 Por. KDK, nr 16.
Spraw¹ o znaczeniu fundamentalnym jest charakterystyczna dla proroków otwartoæ serca na g³os Bo¿y, o której mówi np. Jeremiasz: Ilekroæ otrzymywa-³em Twoje s³owa, poch³aniaotrzymywa-³em je, a Twoje s³owo stawa³o siê dla mnie rozkosz¹ i radoci¹ serca mego (Jr 15,16). Serce proroka jest niew¹tpliwie sercem w pe³-ni zwróconym ku Bogu, ku mi³oci prawdy i dobra, a przez to pe³-nie tylko ród³em prawdziwych os¹dów sumienia jak to podkreli³ Jan Pawe³ II w encyklice
Ve-ritatis splendor ale tak¿e niejako ród³em ca³ej misji prorockiej w aspekcie moralnym9. Mo¿na j¹ wyraziæ, stwierdzaj¹c, ¿e prorok jest sumieniem narodu.
Takie lub podobne wyra¿enie zawiera zwykle syntetyczny opis tego, kim w istocie jest prorok jako m¹¿ Ducha, s³owa i czynu, który przemawia w imieniu Boga, objawia Jego wolê i zamiary wzglêdem ludzi. Na przyk³ad biblista ks. Tomasz Jelonek, uzasadniaj¹c wyj¹tkowoæ profetyzmu izraelskiego, podkrela, ¿e prorok
To ten, kto potrafi lepiej dostrzec dzia³anie Bo¿e w historii i poprzez historiê, i t³u-maczy ludziom Bo¿e interwencje. Jest wiêc prorok odczytuj¹cym znaki czasu. To odczytanie nie tylko ukazuje dzia³anie Bo¿e, które poprzez pomylnoæ i klêski, w zale¿noci od ludzkiego postêpowania, chce przyci¹gn¹æ cz³owieka do Boga, pro-rocka interpretacja znaków czasu jest te¿ g³osem sumienia dla narodu, wykazuje jego b³êdy i grzechy, nawo³uje do nawrócenia, przekazuje Bo¿e wezwanie do godziwego ¿ycia10.
Prorok spe³nia we wspólnocie, w spo³ecznoci, do której zosta³ pos³any, podob-n¹ funkcjê, jak sumienie ka¿dego cz³owieka: dokonuje os¹du, przestrzega, napo-mina, wyrzuca pope³nione z³o itd. Pod tym k¹tem mo¿na by analizowaæ ka¿d¹ ksiêgê prorock¹ w Biblii i szukaæ analogii pomiêdzy dzia³aniem sumienia i dzia-³aniem proroka.
Dobrze uformowane sumienie odzywa siê nie tylko g³osem napomnienia lub oskar¿enia z powodu pope³nionego grzechu, ale tak¿e g³osem nadziei, ¿e cz³o-wiek jest w stanie siê poprawiæ, bo z pomoc¹ przychodzi mu przebaczaj¹cy i mi³osierny Bóg. Podobnie prorocy, którzy towarzysz¹c swojemu narodowi na ró¿nych etapach dziejów Izraela, demaskuj¹ i piêtnuj¹ ró¿ne przejawy z³a w wymiarze indywidualnym i spo³ecznym, ale jednoczenie budz¹ nadziejê
zwi¹-9 Por. Veritatis splendor, nr 64. W ramach swojej misji prorocy zabieraj¹ g³os w odniesieniu do wszystkich elementów, z których sk³ada siê ¿ycie religijne narodu wybranego. Ogólnie mo¿na wskazaæ, ¿e s¹ to kwestie zwi¹zane z Prawem przymierza, zwyczajami i kultem oraz zapowiedzia-mi nowej ekonozapowiedzia-mii zbawienia, obietnicazapowiedzia-mi o charakterze mesjañskim i eschatologicznym. Por. P. Beauchamp, Prorok, w: S³ownik teologii biblijnej, s. 786-790. W szczególnoci jawi¹ siê oni jako stra¿nicy ³adu moralnego zarówno w wymiarze indywidualnym, jak i spo³ecznym, piêtnuj¹c ró¿-nego rodzaju nadu¿ycia. Por. G. Witaszek, Myl spo³eczna proroków, Lublin 1998, s. 55-173; ten-¿e, Amos. Prorok sprawiedliwoci spo³ecznej, Lublin 1996, s. 59-101.
zan¹ z autentycznym nawróceniem. Spektakularnym przyk³adem s¹ grzechy kró-la Dawida i jego spotkanie z prorokiem Natanem (por. 2 Sm 7,1-29). Podobnie Samuel jako prorok wzywaj¹cy do nawrócenia przynosi tak¿e nadziejê i pocie-chê (por. 1 Sm 12,14-24)11.
Gdy prorocy upominaj¹ naród wybrany, piêtnuj¹c jego wystêpki, wtedy tak¿e sami oskar¿aj¹ siê przed Bogiem w imieniu narodu. Z jednej strony wyranie do-strzegaj¹ wiêtoæ moralnych nakazów Boga, a z drugiej strony czuj¹ siê cz³onka-mi Jego wystêpnego ludu (por. Jr 4,19-22)12. Podobnie jak reaguje serce cz³owieka
z powodu jego grzechów, tak serce proroka z powodu grzechów Izraela:
Bo rozmno¿y³y siê wystêpki nasze przed Tob¹ i grzechy nasze przeciwko nam wiad-cz¹. Tak, jestemy wiadomi naszych wystêpków i uznajemy nasze nieprawoci: przestêpowanie przykazañ i zapieranie siê Pana, odstêpstwa od Boga naszego, namo-wy do przeniewierstwa i buntu, obmylanie i namo-wypowiadanie z serca s³ów k³amlinamo-wych. I tak precz odsuniêto prawo, a sprawiedliwoæ stoi w oddaleniu; zachwia³a siê praw-da na placu, i prawoæ wejæ tam nie mo¿e. I tak zabrak³o wiernoci, a rzadko kto z³a unika (Iz 59,12-15).
To wyznanie Izajasza brzmi, jak przyznanie siê do winy po dobrze zrobionym rachunku sumienia.
By spe³niaæ funkcjê sumienia narodu, przypominaæ wolê Bo¿¹ i Jego prawo, prorok musi najpierw sam byæ pos³uszny i wierny Bogu. U¿ywaj¹c s³ynnych s³ów Jana Paw³a II, mo¿na powiedzieæ, ¿e prorok musi „byæ cz³owiekiem sumie-nia”13. Zdarzaj¹ siê bowiem tak¿e prorocy fa³szywi i trwaj¹cy w moralnym
ze-psuciu, o czym z bólem mówi³ Jeremiasz (por. 23,9-32). Obecnoæ fa³szywych proroków14 przez analogiê do sumienia, które nie zawsze jest prawdziwe i pra-11 Znany biblista kard. Carlo Maria Martini pisze o Samuelu jako proroku nawrócenia nastê-puj¹co: Samuel jest mê¿em, który wskazuj¹c ludowi w³aciw¹ drogê, inspiruje w nim nadziejê. Fascynuje nas jego orêdzie, którego ogniskiem staje siê nawrócenie serca, opisywane [ ] nie tyl-ko w kategoriach nawrócenia moralnego (uznanie moralnych przewinieñ, przyznanie siê do fa³szy-wych wartoci, przywrócenie woli Boga nadrzêdnego miejsca w ¿yciu), ale tak¿e jako nawrócenie w sensie przemiany mentalnoci, polegaj¹ce na demaskowaniu i dezawuowaniu b³êdnego sposobu mylenia. Dziêki temu widzimy, ¿e zadaniem profetyzmu jest nie tylko napominanie i nawo³ywa-nie [do nawrócenia z b³êdnej drogi]. Jego rola przede wszystkim polega na wskazaniu [w³aciwej drogi] i pouczaniu, a nawet wychowywaniu narodu. Cyt. za A. Salas, Prorocy. Zwiastuni Boga ¿ywego, t³um. E. Krzemiñska, Czêstochowa 1999, s. 20.
12 Por. L. Stachowiak, Prorocy s³udzy s³owa, Katowice 1980, s. 226.
13 Byæ cz³owiekiem sumienia, to znaczy przede wszystkim w ka¿dej sytuacji swojego sumie-nia s³uchaæ i jego g³osu w sobie nie zag³uszaæ, choæ jest on nieraz trudny i wymagaj¹cy; to znaczy anga¿owaæ siê w dobro i pomna¿aæ je w sobie i wokó³ siebie, a tak¿e nie godziæ siê nigdy na z³o, w myl s³ów w. Paw³a: «Nie daj siê zwyciê¿yæ z³u, ale z³o dobrem zwyciê¿aj!» (Rz 12,21)”. Jan Pawe³ II, Homilia Polska potrzebuje dzisiaj ludzi sumienia (Skoczów, 22.05.1995), „L’Osservatore Romano” 16 (1995), nr 7, s. 27.
14 Na temat odró¿nienia proroka prawdziwego od fa³szywego zob. T. Jelonek, Prorocy
we podpowiada, ¿e nie ka¿dy sprzeciw deklarowany jako sprzeciw sumienia bêdzie zas³ugiwa³ na to miano. Pomoc¹ w rozpoznaniu jego autentycznoci i dostrze¿eniu profetycznego wymiaru mo¿e byæ odwo³anie siê do biblijnych przyk³adów sprzeciwu sumienia.
2. BIBLIJNE PRZYK£ADY SPRZECIWU SUMIENIA W STARYM TESTAMENCIE
Wa¿nych przyk³adów sprzeciwu sumienia, co warto zauwa¿yæ, dostarczaj¹ inni biblijni bohaterowie ni¿ znani prorocy. Ci ostatni wyznaczaj¹ raczej ogóln¹ perspektywê prorockiego sprzeciwu. Jednym z czêciej przywo³ywanych biblij-nych przyk³adów sprzeciwu sumienia, który treci¹ odnosi siê do problemów wspó³czesnej bioetyki – kwestii obrony ¿ycia ludzkiego – jest opowiadanie o ¿ydowskich po³o¿nych (por. Wj 1,15-22)15. Jest to przyk³ad bardzo wa¿ny, gdy¿zawiera istotne elementy wskazuj¹ce na profetyczny wymiar sprzeciwu sumie-nia. W tym dobrze znanym opowiadaniu warto zauwa¿yæ nastêpuj¹ce sprawy:
Sprzeciw po³o¿nych dotyczy³ rozporz¹dzenia w³adz, które by³o ewident-nie ewident-niesprawiedliwe, wymierzone przeciw ¿yciu ewident-niewinnych i bezbron-nych dzieci (rozkaz zabijania nowo narodzobezbron-nych ch³opców).
Motywem sprzeciwu i niewykonania rozkazu króla egipskiego by³ prymat Boga i Jego praw w ¿yciu cz³owieka (po³o¿ne ba³y siê Boga).
Wyra¿enie sprzeciwu zwi¹zane by³o z ryzykiem i domaga³o siê odwagi (dzia³anie po³o¿nych wysz³o na jaw, a one zosta³y wezwane przez faraona i musia³y t³umaczyæ swoje niepos³uszeñstwo).
Bóg sam potwierdzi³ autentycznoæ sprzeciwu (dobrze czyni³ po³o¿nym i obdarzy³ je potomstwem).
Sprzeciw na razie nie zmieni³ postawy niesprawiedliwego w³adcy, wrêcz wzmóg³ zatwardzia³oæ jego serca (faraon wyda³ rozkaz ca³emu narodowi, by topiæ w rzece wszystkich nowo narodzonych ch³opców hebrajskich). W dalszej perspektywie Bóg ostatecznie potwierdzi³ autentycznoæ tego
sprzeciwu (dowodem na to bêdzie wyjcie Izraela z Egiptu pod wodz¹ Moj¿esza).
G. Witaszek, Moc s³owa prorockiego. Przewodnik po literaturze prorockiej Starego Testamentu, Lublin 1996, s. 27-30; o fa³szywych prorokach: ten¿e, Myl spo³eczna proroków, s. 162-163; L. Stachowiak, Prorocy s³udzy s³owa, s. 135-147.
15 Jan Pawe³ II odwo³a³ siê do tego przyk³adu, aby uzasadniæ opór wobec niesprawiedliwego rozporz¹dzenia w³adz, które jest wymierzone przeciw ¿yciu. Przerywanie ci¹¿y i eutanazja s¹ za-tem zbrodniami, których ¿adna ludzka ustawa nie mo¿e uznaæ za dopuszczalne. Ustawy, które to czyni¹, nie tylko nie s¹ w ¿aden sposób wi¹¿¹ce dla sumienia, ale stawiaj¹ wrêcz cz³owieka wobec powa¿nej i konkretnej powinnoci przeciwstawienia siê im poprzez sprzeciw sumienia” (Evangelium vitae, nr 73).
Krótko mówi¹c, trzeba zwróciæ uwagê na konsekwencje sprzeciwu po³o¿-nych, zarówno bezporednie, jak i dalekosiê¿ne. Sprzeciw sumienia jednostek oddzia³a³ na innych, rozszerzy³ siê i przyniós³ korzyæ (lud izraelski stawa³ siê coraz liczniejszy i potê¿niejszy). Na skutek sprzeciwu wobec rozkazu faraona zosta³ uratowany Moj¿esz. W przysz³oci stanie siê on wys³annikiem Bo¿ym, nie tylko wielkim prorokiem (por. Pwt 18,15), któremu nie bêdzie równy ¿aden z póniejszych proroków (por. Pwt 34,10), ale wrêcz ród³em profetyzmu izrael-skiego (por. Wj 7,1; Lb 11,17-25)16. Mo¿na powiedzieæ, ¿e autentycznie
profe-tyczny sprzeciw sumienia rodzi kolejnych proroków, którzy odwa¿nie sprzeci-wiaj¹ siê z³u, staj¹ siê sumieniem dla innych, dla narodu, a nawet wiata, i w ten sposób wp³ywaj¹ na historiê17. Bardzo wymownymi przyk³adami wspó³czesnych
postaci s¹ choæby Stanis³awa Leszczyñska, po³o¿na w obozie koncentracyjnym Auschwitz-Birkenau, lub Irena Sendlerowa, ratuj¹ca ¿ydowskie dzieci z war-szawskiego getta18.
Wród biblijnych przyk³adów sprzeciwu sumienia warto zwróciæ uwagê na opowiadania zawarte w ksiêgach historycznych, m.in. na przedstawione w Pierw-szej Ksiêdze Machabejskiej opowiadanie o Matatiaszu i jego synach (por. 1 Mch 2,15-69). Ich historia nie tylko podkrela religijny motyw sprzeciwu sumienia, ale tak¿e dobrze ilustruje jego spo³eczny wp³yw. Znaczenie tej historii nale¿y odczytywaæ w kontekcie ca³ej ksiêgi, która mówi o obronie objawionej, mono-teistycznej religii wobec próby narzucenia kultury hellenistycznej ³¹cznie z po-gañsk¹ religi¹19. Otó¿, ¯ydzi zmuszani byli do odstêpstwa od swojej religii i do
uczestnictwa w kulcie pogañskim. Królewscy wys³annicy chcieli, by w³anie Matatiasz ze wzglêdu na swoje znaczenie i wysok¹ pozycjê spo³eczn¹ pierw-szy wykona³ królewski dekret. By³ przy tym kuszony, ¿e w nagrodê otrzyma zaszczytny tytu³ i bogactwo: „Za to ty i synowie twoi bêdziecie nale¿eli do kró-lewskich przyjació³, ty i synowie twoi bêdziecie zaszczytnie obdarzeni srebrem, z³otem i innymi darami (1 Mch 2,18).
Reakcja Matatiasza by³a jednoznaczna i mia³a charakter publiczny:
odpowiedzia³ dononym g³osem: Je¿eli nawet wszystkie narody, które mieszkaj¹ w pañstwie podleg³ym królewskiej w³adzy, na znak pos³uszeñstwa swemu królowi
16 Por. P. Beauchamp, Prorok, s. 783.
17 W perspektywie teologicznej mo¿na by dalej rozwijaæ w¹tek paralelnego wp³ywu Moj¿esza na historiê narodu wybranego i wp³ywu Jezusa na dzieje ca³ej ludzkoci. Por. np. G. Witaszek,
Prorocki wymiar historii zbawienia. Prorocy wczoraj i dzisiaj, w: Bóg jest mi³oci¹ (1 J 4,16).
Studia dla Ksiêdza Profesora Józefa Kudasiewicza w 80. rocznicê urodzin, red. W. Chrostowski, Warszawa 2006, s. 400.
18 Por. Macierzyñska mi³oæ ¿ycia. Teksty o Stanis³awie Leszczyñskiej, red. B. Bejze, £ód 19882; A. Mieszkowska, Dzieci Ireny Sendlerowej, Warszawa 20125.
19 Por. Pierwsza Ksiêga Machabejska. Wstêp, w: Biblia Tysi¹clecia, Poznañ-Warszawa 19803, s. 484.
odst¹pi³y od kultu swych ojców i zgodzi³y siê na jego nakazy, to jednak ja, moi sy-nowie i moi krewni bêdziemy postêpowali zgodnie z przymierzem, które zawarli nasi ojcowie. Niech nas Bóg broni od przekroczenia prawa i jego nakazów! Królewskim rozkazom nie bêdziemy pos³uszni i od naszego kultu nie odst¹pimy ani na prawo, ani na lewo (1 Mch 2,19-22).
O tym, jak bardzo Matatiasz by³ przekonany o s³usznoci swego sprzeciwu, wiadczy to, ¿e zabi³ Judejczyka, który chcia³ siê podporz¹dkowaæ królowi i z³o-¿yæ pogañsk¹ ofiarê, a tak¿e urzêdnika królewskiego, który do tego zmusza³. Matatiasz, zap³on¹³ gorliwoci¹ i zadr¿a³y mu nerki, i zawrza³ gniewem, który by³ s³uszny. [ ] Zapa³a³ gorliwoci¹ o Prawo (1 Mch 2,24.26). Ze wspó³czes-nej perspektywy ma on co najmniej dyskusyjny charakter. Nie ulega jednak w¹tp-liwoci, ¿e sprzeciw Matatiasza mia³ znaczenie spo³eczne, by³ znakiem zarówno dla w³asnych synów, jak i rodaków, wezwaniem, by uczynili podobnie: Niech idzie za mn¹ ka¿dy, kto p³onie gorliwoci¹ o Prawo i obstaje za przymierzem (1 Mch 2,27).
Szczególnie wymowna jest zachêta Matatiasza, któr¹ w obliczu mierci kie-ruje do synów: broñcie Prawa, a nawet ¿ycie swoje oddajcie za przymierze, zawarte z waszymi ojcami (1 Mch 2,50). Uzasadni³ j¹, odwo³uj¹c siê do obec-noci Boga w dziejach narodu wybranego i wskazuj¹c na szlachetne przyk³ady przodków. Mo¿ecie przejæ myl¹ jedno pokolenie po drugim i przekonacie siê, ¿e nie zawiedzie siê ten, kto w Nim pok³ada swe nadzieje. Nie obawiajcie siê zatem pogró¿ek grzesznego cz³owieka. [ ] B¹dcie mê¿ni i mocni w zachowa-niu Prawa, przez nie bowiem dost¹picie chwa³y (1 Mch 2,61-62.64).
Historia Matatiasza zwraca uwagê na funkcjonuj¹cy do dzisiaj mechanizm korumpowania ca³ych rodowisk, pocz¹wszy od osób szczególnie wp³ywowych w jakiej grupie lub od prze³o¿onych. Ich uleg³oæ mo¿e u³atwiæ dalsze dzia³ania korupcyjne w odniesieniu do podw³adnych. Jednak w³anie tylko „mo¿e” u³a-twiæ, gdy¿ co wyranie pokazuje historia Matatiasza cz³owiek jest zdolny zap³aciæ wysok¹ cenê za wiernoæ swoim przekonaniom: nie tylko odrzuciæ po-kusê przyjêcia jakiej korzyci materialnej lub innej w istocie niezas³u¿onej na-grody, ale tak¿e zaryzykowaæ utratê ¿ycia20. Sytuacja, w której potrzebny jest
sprzeciw sumienia, staje siê niekiedy szczególn¹ prób¹ odwagi, np. gdy wi¹¿e siê z tzw. „propozycj¹ nie do odrzucenia”. Poddany próbie cz³owiek staje wobec wyboru: albo zrobi co wbrew sobie i bêdzie mu to wyrzucaæ sumienie, albo za wiernoæ swoim przekonaniom zostanie skrzywdzony przez innych. Sprzeciw i opór w takiej sytuacji staje siê zawsze wymownym znakiem, a niekiedy tak¿e form¹ wiadectwa wiernoci usque ad mortem. Mówi¹ o tym inne biblijne
przy-20 Biblijny aspekt korupcji ukazuj¹ interesuj¹co I. Mroczkowski, Biblijno-teologiczna ocena korupcji, w: Korupcja. Problem spo³eczno-moralny, red. A. Marcol, Opole 1992, s. 117-129; A. Marcol, Antropologiczne i teologiczne aspekty korupcji, w: Korupcja, s. 171-175.
k³ady z Drugiej Ksiêgi Machabejskiej, historia Eleazara (por. 2 Mch 6,18-31) oraz siedmiu niez³omnych braci i ich matki (2 Mch 7,1-30)21.
Do starotestamentalnych postaci, które wyrazi³y swój sprzeciw sumienia, nale¿y zaliczyæ tak¿e starego Tobiasza (por. Tb 1,10-20; 2,1-8)22 oraz odwa¿nych
m³odzieñców z Ksiêgi Daniela (por. Dn 3). Ich historie, w odró¿nieniu od przy-wo³anych wczeniej, koñcz¹ siê dobrze. Potwierdzaj¹ one, ¿e autentyczny sprze-ciw sumienia zawsze przynosi dobre owoce, a niekiedy nawet, podobnie jak w historii po³o¿nych izraelskich, jak¹ nagrodê ju¿ za ¿ycia bohaterów, która sta-nowi zapowied ostatecznego zwyciêstwa.
W powy¿szych przyk³adach warto tak¿e dostrzec, ¿e odwa¿nymi wiadkami prymatu sumienia nad prawem ustanowionym przez cz³owieka s¹ zarówno lu-dzie w podesz³ym wieku, jak i osoby m³ode. Choæ dowiadczenie ¿yciowe od-grywa tu wielk¹ rolê, to jednak miar¹ dojrza³oci sumienia nie jest wiek cz³owie-ka. Owa dojrza³oæ jest bowiem najpierw darem Ducha Bo¿ego dla tych, którzy maj¹ spe³niæ szeroko rozumian¹ misjê prorock¹ s³owem i czynem wiadczyæ o Bogu jedynym i prawdziwym (por. Jl 3,1-2).
3. SPRZECIW SUMIENIA W WIETLE S£ÓW I CZYNÓW JEZUSA JAKO PROROKA
Jezus, podobnie jak prorocy Starego Testamentu, nie pozostawi³ jakiego osobistego przyk³adu sprzeciwu sumienia w sensie cis³ym, jednak Jego s³owa i czyny rzucaj¹ nowe wiat³o na to zagadnienie. Dlatego w centrum teologicznej refleksji nad profetycznym wymiarem sprzeciwu sumienia musi znaleæ siê oso-ba Jezusa Chrystusa. On jest Prorokiem w najwy¿szym stopniu, jak mówi¹ bibli-ci, prorokiem definitywnym. Jest bowiem nie tylko uznawany za proroka na równi z prorokami Starego Testamentu, ale to w Nim realizuj¹ siê wszystkie daw-ne obietnice Boga (por. Mt 1,22; 5,17; £k 24,25-27). Jezus nie tylko mówi w imieniu Boga, ale sam jest wcielonym S³owem Boga (por. J 1,1-14). On kie-dy przemawia³ przez proroków, a w ostatecznych dniach przemówi³ przez Syna, który jest odblaskiem Jego chwa³y i odbiciem Jego istoty (Hbr 1,1-3)23. Przed-21 Na tê historiê jako przyk³ad sprzeciwu sumienia w sytuacji wzywaj¹cej do szczególnej od-wagi wskazuje o. Piotr Kolak, Jak zadbaæ o swoje sumienie, Kraków 2013, s. 130-133.22Znaczenie przyk³adu pokory, ofiarnoci i odwagi starców Tobiasza i Eleazara podkreli³ Jan Pawe³ II w Licie do osób w podesz³ym wieku, por. (LdS, nr 6).
23 Por. G. Witaszek, Prorocki wymiar historii zbawienia, s. 394, 400. Jezus jest prorokiem definitywnym, który doprowadzi³ do pe³noci objawienie Bo¿e (Hbr 1,1-2). Jest historycznym pro-roctwem Ojca, umieszczonym w historii, aby na ni¹ oddzia³ywaæ. W wietle zmartwychwstania sta³o siê jasne, ¿e Jezus z Nazaretu jest S³owem Ojca, s³owem definitywnym, które wchodzi w hi-storiê, s³owem, które nie ró¿ni siê od samej istoty i treci, poniewa¿ w Jezusie s³owo i dzia³anie zbiegaj¹ siê i objawiaj¹ Bo¿e ¿ycie (s. 394).
stawiaj¹c teraz profetyczny wymiar sprzeciwu sumienia w wietle tego, co Pan Jezus mówi o swojej misji prorockiej i czego dowiadcza jako prorok, trzeba zauwa¿yæ pewne fakty. Najpierw to, ¿e Jezus sam uwa¿a siê za proroka, nastêp-nie, ¿e jest tak postrzegany przez innych, i wreszcie, ¿e misjê prorock¹ powierza swoim uczniom.
Ilustracj¹ tego, ¿e Jezus jest przekonany o byciu prorokiem, s¹ m.in. dwa wydarzenia. Pierwsze z nich zwi¹zane jest z pobytem Jezusa w rodzinnym Naza-recie, gdzie nauczaj¹c w synagodze, spotka³ siê z niedowierzaniem i pow¹tpie-waniem (por. Mt 13,53-58; Mk 6,1-6; £k 4,16-30). Synoptycy s¹ zgodni: Jezus wyranie stwierdza, ¿e jest prorokiem, gdy¿ jako prorok jest wzgardzony przez swoich: „Tylko w swojej ojczynie, wród swoich krewnych i w swoim domu mo¿e byæ prorok tak lekcewa¿ony” (Mk 6,4; por. Mt 13,57). W £ukaszowej, najszerszej relacji tego wydarzenia Jezus mówi: Zaprawdê, powiadam wam: ¿aden prorok nie jest mile widziany w swojej ojczynie (£k 4,24), po czym wypowiada s³owa, które brzmi¹ jak prowokacja. Przypomina bowiem s³ucha-czom cuda, których dokonali dwaj wielcy prorocy Eliasz i Elizeusz na rzecz osób niebêd¹cych ¯ydami. Pokazuje w ten sposób, ¿e niekiedy wiêcej wiary jest poza Izraelem. Prowokacja ta okaza³a siê skuteczna. wiadczy o tym zgodna, gwa³-towna reakcja s³uchaczy. Na s³owa Jezusa wszyscy w synagodze unieli siê gniewem. Porwali Go z miejsca, wyrzucili Go z miasta i wyprowadzili a¿ na stok góry, na której ich miasto by³o zbudowane, aby Go str¹ciæ (£k 4,28-29).
Benedykt XVI, analizuj¹c tê scenê, pyta:
Dlaczego Jezus chcia³ doprowadziæ do tego roz³amu? Pocz¹tkowo ludzie Go podzi-wiali, i byæ mo¿e uda³oby siê Mu uzyskaæ pewn¹ aprobatê Ale w³anie to jest kwestia zasadnicza: Jezus nie przyszed³, by zabiegaæ o aprobatê ludzi, ale jak po-wie na koñcu do Pi³ata aby daæ wiadectwo prawdzie (J 18,37). Prawdziwy pro-rok nie s³ucha innych, ale jest pos³uszny jedynie Bogu i s³u¿y prawdzie, jest te¿ go-towy sam za to zap³aciæ. Prawd¹ jest, ¿e Jezus jest Prorokiem mi³oci, lecz mi³oæ ma swoj¹ prawdê. A wrêcz mi³oæ i prawda s¹ dwoma imionami tej samej rzeczywi-stoci, s¹ dwoma imionami Boga24.
Drugie wydarzenie, tak¿e opisane przez w. £ukasza, dotyczy okresu, gdy Jezus zbli¿a siê do Jerozolimy. Zostaje ostrze¿ony przed niebezpieczeñstwem ze strony Heroda. Wyjd i uchod st¹d, bo Herod chce Ciê zabiæ. Lecz On im od-powiedzia³: Idcie i powiedzcie temu lisowi: Oto wyrzucam z³e duchy i dokonu-jê uzdrowieñ dzi i jutro, a trzeciego dnia bêdê u kresu. Jednak dzi, jutro i poju-trze muszê byæ w drodze, bo rzecz niemo¿liwa, ¿eby prorok zgin¹³ poza Jerozolim¹ (£k 13,31-33). Jezus w sposób bezporedni potwierdza, ¿e jest
pro-24 Benedykt XVI, Przemówienie Prorok s³u¿y prawdzie i jest pos³uszny jedynie Bogu (Waty-kan, 3.02.2013), LOsservatore Romano 34 (2013), nr 3-4, s. 50.
rokiem cz³owiekiem poddanym jedynie Bogu. Nazywaj¹c Heroda lisem, nieco pogardliwie, pokazuje, ¿e nie zamierza mu schlebiaæ i nie boi siê jego miertel-nych grób. W ten sposób czyni tak, jak wielcy prorocy Izraela, którzy dzia³ali z wielk¹ wolnoci¹ w stosunku do w³adzy, zw³aszcza w³adzy politycznej25. Na
pewno ten aspekt prorockiej postawy jest bardzo wa¿ny w spojrzeniu na sprze-ciw sumienia w ¿yciu spo³ecznym, politycznym i w Kociele.
Godne uwagi s¹ tak¿e nastêpne zdania zapisane przez w. £ukasza, mówi¹ce o losie Jezusa i proroków: Jeruzalem, Jeruzalem! Ty zabijasz proroków i kamie-nujesz tych, którzy do ciebie s¹ pos³ani. Ile razy chcia³em zgromadziæ twoje dzie-ci, jak ptak swoje pisklêta pod skrzyd³a, a nie chcielicie (£k 13,34). Podobna myl pojawia siê w kontekcie wielokrotnie powtórzonego „biada” (por. Mt 23,13-34). Jezus wypomina ob³udnikom, ¿e s¹ nie tylko potomkami tych, którzy zabijali proroków, ale tak¿e sami ich zabijaj¹: Dlatego […] Ja posy³am do was proroków, mêdrców i uczonych. Jednych z nich zabijecie i ukrzy¿ujecie; innych bêdziecie biczowaæ w swych synagogach i przepêdzaæ z miasta do miasta (Mt 23,34). W ten sposób mówi o losie zarówno swoim, jak i aposto³ów, co wyranie podkrela w. £ukasz: Dlatego te¿ powiedzia³a M¹droæ Bo¿a: Polê do nich proroków i aposto³ów, a z nich niektórych zabij¹ i przeladowaæ bêd¹ (£k 11,49). Z podobn¹ reakcj¹ musz¹ liczyæ siê wszyscy, którzy odwa¿¹ siê na sprze-ciw w imiê sumienia.
Fakt, ¿e Jezus jest przez innych uwa¿any za proroka, o czym wiadczy m.in. s³ynny dialog z Piotrem i uczniami pod Cezare¹ Filipow¹ (por. Mt 16,13-14; Mk 8,27-28; £k 9,18-19), jest tak¿e przydatny w refleksji nad sprzeciwem sumienia. Pan Jezus nie zaprzecza, s³ysz¹c, ¿e ludzie widz¹ w Nim proroka. Jednak przede wszystkim potwierdza wyznanie Piotra: Ty jeste Mesjasz, Syn Boga ¿ywego (Mt 16,16), i zapowiada swoj¹ mêkê. Jest bowiem Prorokiem i Mesjaszem, który musi wiele wycierpieæ (por. Mt 16,21; Mk 8,31). Pamiêtaj¹c o tym, warto krótko wspomnieæ o dwóch innych wydarzeniach. Pierwsze to wskrzeszenie m³odzieñ-ca z Nain (£k 7,11-17). Gdy Jezus dokona³ tego cudu, wszystkich ogarn¹³ strach; wielbili Boga i mówili: Wielki prorok powsta³ wród nas, i Bóg ³askawie nawiedzi³ lud swój. I rozesz³a siê ta wieæ o Nim po ca³ej Judei i po ca³ej oko-licznej krainie (£k 7,16). Drugie wydarzenie to cudowne rozmno¿enie chleba (por. J 6,1-15), które w Ewangelii w. Jana poprzedza wielk¹ mowê eucharystycz-n¹. W zakoñczeniu tej znanej sceny czytamy: A kiedy ci ludzie spostrzegli, jaki cud uczyni³ Jezus, mówili: Ten prawdziwie jest prorokiem, który mia³ przyjæ na wiat. Gdy wiêc Jezus pozna³, ¿e mieli przyjæ i porwaæ Go, aby Go obwo³aæ królem, sam usun¹³ siê znów na górê (J 6,14-15).
Obie sceny pokazuj¹, na jakiego proroka i króla czekali i czekaj¹ ludzie. Chc¹ w nim widzieæ przede wszystkim znak obecnoci Boga, który z trosk¹,
¿yczliwoci¹ i mi³osierdziem pochyla siê nad swoim ludem: Bóg ³askawie na-wiedzi³ lud swój. Akceptuj¹ go, dopóki pociesza i uzdrawia, wzywa do solidar-noci i karmi, a wiêc dopóki jak im siê wydaje czerpi¹ z tego jak¹ korzyæ. Natomiast zupe³nie inaczej reaguj¹ na prorockie wezwania do nawrócenia, które w istocie s¹ tak¿e przejawem ¿yczliwej troski Boga. Wtedy ten sam prorok spo-tyka siê z odrzuceniem. Tak jest równie¿ z Jezusem. Gdy wjecha³ do Jerozoli-my, poruszy³o siê ca³e miasto, i pytano: «Kto to jest?» A t³umy odpowiada³y: «To jest prorok, Jezus z Nazaretu w Galilei» (Mt 21,10-11). Ale nied³ugo potem dlatego ¿e przyszed³ daæ wiadectwo prawdzie (por. J 18,37) w miejsce entu-zjastycznego Hosanna us³yszy: Na krzy¿ z Nim! (Mt 27,22-23). Uczniowie Jezusa, którzy stan¹ odwa¿nie po stronie prawdy, powinni pamiêtaæ o Jego s³o-wach: S³uga nie jest wiêkszy od swego pana. Je¿eli Mnie przeladowali, to i was bêd¹ przeladowaæ” (J 15,20; por. J 13,16; Mt 10,24).
Na rozumienie sprzeciwu sumienia wp³ywa równie¿ to, ¿e Jezus powierza swoim uczniom misjê prorock¹: Idcie i nauczajcie wszystkie narody” (Mt 28,19; por. Mk 16,15). Stanie siê ona nie tylko zadaniem wybranych osób, ale zostanie wpisana w to¿samoæ nowego Ludu Bo¿ego, który jest ludem prorockim (por. 1 P 2,9). Na ten element to¿samoci wspólnoty Kocio³a zwróci³ uwagê Sobór Waty-kañski II:
Chrystus, Prorok wielki, który zarówno wiadectwem ¿ycia, jak moc¹ s³owa og³osi³ Królestwo Ojca, pe³ni swe prorocze zadanie a¿ do pe³nego objawienia siê chwa³y nie tylko przez hierarchiê, która naucza w Jego imieniu i Jego w³adz¹, ale tak¿e przez wieckich, których po to ustanowi³ wiadkami oraz wyposa¿y³ w zmys³ wiary i ³askê s³owa (por. Dz 2,17-18; Ap 19,10), aby moc Ewangelii jania³a w ¿yciu codziennym, rodzinnym i spo³ecznym. Okazuj¹ siê oni synami obietnicy, jeli mocni w wierze i na-dziei wykorzystuj¹ czas obecny (por. Ef 5,16; Kol 4,5) i w cierpliwoci oczekuj¹ przy-sz³ej chwa³y (por. Rz 8,25). A nadziei tej nie powinni ukrywaæ w g³êbi serca, lecz da-waæ jej stale wyraz swym postêpowaniem oraz walk¹ przeciw rz¹dcom wiata tych ciemnoci, przeciw z³ym duchom (Ef 6,12), tak¿e przez formy ¿ycia wieckiego26. Nauczanie to przypomnia³ Jan Pawe³ II w adhortacji Christifideles laici:
Udzia³ w p r o r o c k i m u r z ê d z i e Chrystusa, [ ] uprawnia i zobowi¹zuje wieckich do tego, by z wiar¹ przyjêli Ewangeliê i g³osili j¹ s³owem i czynem, dema-skuj¹c mia³o i odwa¿nie wszelkie przejawy z³a. Zjednoczeni z Chrystusem, wiel-kim prorokiem (por. £k 7,16), ustanowieni w Duchu wiêtym wiadkami zmar-twychwsta³ego Chrystusa, wieccy otrzymuj¹ udzia³ zarówno w nadprzyrodzonym zmyle wiary Kocio³a, który nie mo¿e w niej zb³¹dziæ (KK, nr 12), jak i w ³asce s³owa27.
26 Lumen gentium, nr 35. Wnikliw¹ analizê biblijn¹ przedstawia M. Karczewski, Prorocy chrzecijañscy w Dziejach Apostolskich, w: Bóg jest mi³oci¹ (1 J 4,16), s. 175-195.
Wyposa¿eni w ten sposób uczniowie Jezusa maj¹ obowi¹zek aktywnie uczestniczyæ w ¿yciu spo³ecznym solidarnie anga¿owaæ siê na rzecz dobra wspólnego, ale tak¿e w duchu odpowiedzialnego uczestnictwa w ¿yciu wspólno-ty odwa¿nie sprzeciwiaæ siê z³u28.
W tym miejscu warto przypomnieæ wymowne przyk³ady sprzeciwu sumie-nia aposto³ów opisane w Dziejach Apostolskich, które maj¹ inspirowaæ nie tylko ich nastêpców, ale wszystkich chrzecijan. Dotycz¹ one wprost sfery wolnoci religii, ale w istocie maj¹ charakter uniwersalny. Gdy Piotr i Jan w imiê Jezusa Chrystusa uzdrowili cz³owieka, Sanhedryn próbowa³ zabroniæ im g³oszenia Ewangelii. Wtedy aposto³owie wyrazili i uzasadnili swój sprzeciw: Rozs¹dcie, czy s³uszne jest w oczach Bo¿ych bardziej s³uchaæ was ni¿ Boga? Bo my nie mo¿emy nie mówiæ tego, comy widzieli i s³yszeli (Dz 4,19-20). I nie zwa¿aj¹c na groby, odwa¿nie g³osili s³owo Bo¿e i uzdrawiali w imiê Jezusa Chrystusa, umocnieni darem Ducha wiêtego (por. Dz 4,29-31).
Z tego powodu aposto³owie zostali ponownie zatrzymani i tym razem wtr¹-ceni do publicznego wiêzienia, zgodnie z zapowiedzi¹ Jezusa, ¿e z powodu Jego imienia uczniowie bêd¹ przeladowani (por. Mt 24,9). Na skutek Bo¿ej interwen-cji zostali cudownie uwolnieni, by dalej g³osiæ Jezusowe orêdzie nowego ¿ycia (por. Dz 5,18-19). Wtedy te¿ odwa¿nie wypowiedzieli s³owa, które stanowi¹ syn-tezê biblijnego uzasadnienia sprzeciwu sumienia: Trzeba bardziej s³uchaæ Boga ni¿ ludzi (Dz 5,29). Tê podstawow¹ zasadê potwierdzili tak¿e sposobem, w jaki przyjêli konsekwencje swojego sprzeciwu. Gdy zostali ubiczowani i zabroniono im przemawiaæ w imiê Jezusa, a potem zwolniono, oni odchodzili sprzed San-hedrynu i cieszyli siê, ¿e stali siê godni cierpieæ dla imienia [Jezusa]. Nie prze-stawali te¿ co dzieñ nauczaæ w wi¹tyni i po domach i g³osiæ Dobr¹ Nowinê o Jezusie Chrystusie (Dz 5,41-42).
Postawa aposto³ów potwierdza, ¿e prze¿ywaj¹ oni swoj¹ misjê w duchu b³o-gos³awieñstw z Kazania na górze. Jak przypomnia³ b³. Jan Pawe³ II,
B ³ o g o s ³ a w i e ñ s t w a nie mówi¹ bezporednio o konkretnych normach postêpo-wania, raczej o ¿yciowych postawach i o wewnêtrznym usposobieniu, [ ] to przede wszystkim o b i e t n i c e, z których porednio wyp³ywaj¹ tak¿e w s k a z a n i a n o r m a t y w n e dotycz¹ce ¿ycia moralnego. W swojej pierwotnej g³êbi s¹ one swoistym a u t o p o r t r e t e m C h r y s t u s a i w³anie dlatego stanowi¹ z a p r o s z e -n i e d o -n a l a d o w a -n i a G o i d o k o m u -n i i ¿ y c i a z N i m29.
28 Por. J. Nagórny, Pos³annictwo chrzecijan w wiecie, t. 1: wiat i wspólnota, Lublin 1997, s. 123-127; ten¿e, Solidarnoæ i sprzeciw u podstaw uczestnictwa w ¿yciu spo³ecznym. Refleksja nad spo³ecznym nauczaniem Jana Paw³a II ze szczególnym uwzglêdnieniem adhortacji Christifide-les laici, Roczniki Teologiczne 38-39 (1991-1992), z. 3, s. 7-23; ten¿e, Teologicznomoralne pod-stawy uczestnictwa chrzecijan w ¿yciu spo³ecznym, w: Zaanga¿owanie chrzecijan w ¿yciu spo-³ecznym, red. A. Marcol, Opole 1994, s. 108-116.
Aposto³owie s¹ b³ogos³awieni, gdy¿ cierpi¹ przeladowanie z powodu Jezusa. Odpowiadaj¹ na Jezusowe wezwanie: Cieszcie siê i radujcie, albowiem wasza nagroda wielka jest w niebie. Tak bowiem przeladowali proroków, którzy byli przed wami (Mt 5,10-12). Ich postawa staje siê wyranym potwierdzeniem, ¿e sprzeciw sumienia ma wymiar profetyczny. Ci, którzy go odwa¿nie wyra¿aj¹, staj¹ siê sol¹ dla ziemi i wiat³em wiata (Mt 5,13-14). Ich sprzeciw u¿y-waj¹c innego znanego wyra¿enia staje siê sol¹ w oku, to znaczy nie pozwala wobec niego pozostaæ obojêtnym.
Od czasów apostolskich Duch wiêty, który o¿ywia Koció³, nieustannie wybiera i uzdalnia konkretnych ludzi, by sprzeciwem sumienia budzili innych z duchowego i moralnego upienia. Tymi wybranymi s¹ w szczególnoci mê-czennicy wszystkich czasów. W sposób najbardziej czytelny ukazuj¹ oni prymat Boga w ¿yciu cz³owieka, piêkno i wartoæ wyzwalaj¹cej Prawdy objawionej w Chrystusie, dla której gotowi s¹ powiêciæ ¿ycie.
Wiernoæ wobec wiêtego prawa Bo¿ego, powiadczona mierci¹, jest uroczystym przepowiadaniem i pos³ug¹ misyjn¹, posuniêt¹ usque ad sanguinem, aby blask praw-dy moralnej nie zosta³ przyæmiony w obyczajach i w mentalnoci poszczególnych ludzi i ca³ego spo³eczeñstwa. wiadectwo to ma niezwyk³¹ wartoæ, poniewa¿ poma-ga unikn¹æ [ ] najgroniejszego niebezpieczeñstwa, jakie mo¿e dotkn¹æ cz³owieka: niebezpieczeñstwa z a t a r c i a g r a n i c y m i ê d z y d o b r e m a z ³ e m30. Przyk³ad mêczenników i wiêtych Kocio³a, których ¿ycie zosta³o do g³êbi przemienione blaskiem prawdy moralnej, rzuca
jasny promieñ wiat³a na ka¿d¹ epokê dziejów, budz¹c zmys³ moralny. Poprzez swo-je wiadectwo dobru staj¹ siê wyrzutem dla tych wszystkich, którzy ³ami¹ prawo (por. Mdr 2,12), przypominaj¹c ci¹g³¹ aktualnoæ s³ów proroka: Biada tym, którzy z³o nazywaj¹ dobrem, a dobro z³em, którzy zamieniaj¹ ciemnoci na wiat³o, a wiat³o na ciemnoci, którzy przemieniaj¹ gorycz na s³odycz, a s³odycz na gorycz! (Iz 5,20)31.
Wspó³czesnemu cz³owiekowi, zarówno temu, który ¿yj¹c tak, jakby Boga nie by³o, ustanowi³ wiele niesprawiedliwych praw, jak i temu, który chce te z³e prawa zmieniæ, taki znak autentycznie profetycznego sprzeciwu jest bardzo potrzebny.
ABSTRACT
The possibility of conscientious objection for different professions, particularly doctors and pharmacists, is a very topical issue both with reference to law and ethics. The author of this article
30 Jan Pawe³ II, Veritatis splendor, nr 93. 31 Tam¿e.
suggests that the reflection should be enriched with a biblical perspective, which enables connecting the concept of conscience with the teaching of prophets and thus brings out the prophetic dimension of conscientious objection. Therefore he outlines the biblical aspect of conscience and the broad phenomenon of prophetism and depicts the prophet as the nations conscience. The author presents biblical examples of conscientious objection in the Old Testament and in the light of the words and deeds of Jesus as a Prophet. He enumerates the characteristic features of the objection and its significance for contemporary people.
Keywords
