Plan pracy wychowawczej : wskazówki metodyczne i materiał pomocniczy

LWOWSKA BIBLIOTECZKA PEDAGOGICZNA 21

STEFANIA ŁOTOCKA

P L A N P R A C Y

WYCHOWAWCZEJ

'

DLA KL. I - VII SZKÓŁ POWSZECHNYCH

Wydanie II znacznie rozszerzone

WARSZAWA — LWÓW — KRAKÓW SKŁAD GŁÓWNY: KSIĘGARNIA R. SCHWEITZERA WE LWOWIE

UL. BATOREGO 26.

we Wrocławiu

STEFANIA ŁOTOCKA

P L A N P R A C Y

W Y C H O W A W C Z E J

Wskazówki metodyczne i materiał pomocniczy

Wydanie II znacznie rozszerzone i zmienione

WARSZAWA — LWÓW — KRAKÓW

SKŁAD GŁÓWNY: KSIĘGARNIA R. SCHWEITZERA WE LWOWIE UL. BATOREGO 26.

C a t ó n e 8ib!iatekaPa«teP°i«

cîM w 8

Wroa.awlu

! tfr łn*J

.1^

Dolnośląska Biblioteka Pedagogiczna we Wrocławiu

171669

WSTĘP.

I. WSKAZÓWKI METODYCZNE.

Jak umiejętnie ułożyć „Plan pracy wychowawczej?" — oto pytanie, nad którym rokrocznie musi poważnie zastanowić się każdy nowoczesny nauczyciel - wychowawca w szkole powszechnej. Ułożenie bowiem planu pracy wy­ chowawczej nie jest bynajmniej rzeczą łatwą i od bardzo wielu zależy czynników.

Wyliczymy je:

1. UkłarHjąc plan pracy wychowawczej liczyć się przede wsz, .dm musimy z w i e k i e m d z i a t w y , którą mamy wychowywać — oraz z o k r e s e m r o z w o j u du­ c h o w e g o , w którym się dziatwa w danej chwili znaj­ duje. Inaczej bowiem, siłą rzeczy, wyglądać musi plan pracy wychowawczej dla dzieci siedmioletnich, dzieci Jclasy pierwszej szkoły powszechnej t. j . w o k r e s i e ś r e d n i e g o d z i e c i ę c t w a , — inaczej dla dziatwy w ki. II—IV, w latach 8—10 w okresie późnego dzie­ cięctwa· — Inaczej w ki. V—VI, w latach 11—13^ w o k r e-s i e p ó ź n e g o d z i e c i ę c t w a i początkach o k r e e-s u p r z e d p o k w i t a n i a , — a inaczej wkońcu dla uczniów czy uczenie ki. VII szkoły powszechnej, liczących lat 13—15, w o k r e s i e p r z e d p o k w i t a n i a i p o k w i -t a n i a .

K a ż d y o k r e s ż y c i a d u c h o w e g o , w k t ó r y m s i ę d z i a t w a z n a j d u j e w y ł a n i a s w o i s t e z a d a ­ n i a w y c h o w a w c z e . Je też trzeba głównie mieć na oku, układając plan pracy wychowawczej dla danej

2. P l e ć d z i e c i jest czynnikiem poważnie mody­ fikującym cele i zabiegi wychowawcze, na co słusznie zwracają uwagę: Dr. Jan Kuchta w dziele: „Rozwó[ psychiczny młodzieży a praca szkolna", — III. wyd. — Warszawa. 1935, — oraz E. Croner w pracach: „Psychika młodzieży żeńskiej". Warszawa. 1933, i — „Nowoczesne wychowanie dziewcząt". Lwów. 1936.

Inny przeto obmyślimy plan pracy wychowawczej dla d z i e w c z ą t , — dostosowany do dziewczęcej psy­ chiki, — dziewczęcej indywidualności, — celów życiowych i roli społecznej, — inny dla c h ł o p c ó w , — dostoso­ wany do ich psychicznych odrębności, zainteresowań,, dążeń i kierunku życiowego.

Poważne trudności napo+kać możemy przy układaniu planu pracy wychowawczej" zakładach k o e d u k a c y j ­ n y c h . Mieć wtedy bowie a musimy na uwadze te liczne trudności, które ona nastręcza w razie braku odpo­ wiedniego budynku, urządzeń, — jakimi grozi pewnym nie nadającym się do wspólnego wychowania osobnikom obu płci, — jakie powoduje r ó ż n e t e m p o rozwoju psychicznego chłopców i dziewcząt. Dziewczęta, jak wiadomo bowiem, rozwijają się psychicznie w latach,, gdy uczęszczają do szkoły powszechnej, szybciej, niż chłopcy, — inne mają zainteresowania, — inne niekiedy zdradzają zdolności. Informują o tych sprawach, prócz w y ­ mienionych już prac, — książki T. Męczkowskiej : „Szkoły mieszane. Koedukacja". — Warszawa. 1920, i j ' . Fon-dalińskiego: „Koedukacja". Poznań. 1936. — Zapowie­ dziana jest analogiczna praca W. Ambroziewicza.

3. Niemniej ważne jest uwzględnienie ś r o d o w i s k a , . w którym wyrasta wychowanek. Środowisko wycisnąć może także pewne znamiona i nadać kierunek naszej pracy. Musimy więc znać to środowisko i jego potrzeby,, zalety i wady. O ś r o d o w i s k u posiadamy dobre pra­ ce Dr. H. Podkulskiej pt. „Środowisko w świetle naj­ nowszych badań". Lwów. 1936, — „Środowisko rodzinne" Lwów. 1937, — „Środowisko wielkomiejskie". — Lwów-1936. — oraz Dr. H. Rowida: „Środowisko". Warsza­ wa. 1936; — o wiejskim środowisku piszą: Dr. Jan

5

Kuchta „Psychologia dziecka wiejskiego a praca szkolna". Warszawa. 1933, str. 18—25, — J. Szeleiewski: „Dziecko wieiskie", Poznań, — Z. Mysłakowski: „Rodzina wiejska, jako środowisko wychowawcze"; Kraków, — o środo­ wisku małomiasteczkowym: Kursa, Pisarski, Grellerówna: ,.Wychowanie w środowisku małomiasteczkowym", — o środowisku wielkomiejskim wkońcu: Dr. J. Kuchta „Dziecko-włóczęga". Warszawa. Arct. 1933, — J. Szele-jewski: „Wielkomiejskie dziecko proletariackie". Poznań 1934 itp. Dobrze jest przeto znać i przeglądnąć te książki w ciągu roku szkolnego, by tym lepiej móc wżyć się w e własne środowisko szkolne.

4. Plan pracy wychowawczej nie może być czymś martwym, szablonowym i skostniałym, — czymś z roku na rok powtarzanym i przez rok cały bezwzględnie i śle­ po obowiązującym. Stanowi on tylko ramy, jakie chao­ tycznej naszej niekiedy pracy szkolnej mają nadać, więcej celowości i kierunek. Należy tedy pamiętać o tym, że praca wychowawcza objąć musi przede wszystkim stale nowe a k t u a l n e p r z e ż y c i a d z i e c i w szkole,, domu, miejscowości rodzinnej, państwie, — a nawet świecie. A k t u a l i z a c j a więc to dalszy postulat, jaki wysuwamy w pracy wychowawczej. Można nawet co roku obmyślić jakieś aktualne hasło naczelne dla pracy wychowawczej w danym roku szkolnym: Np. Bądź dobrym obywatelem! Bądź dobrym człowiekiem! Ukochaj własny kraj! Poznaj życic gospodarcze Polski! itp. Można ustanawiać dla klas młodszych hasła tygodniowe, — a później miesięczne.

5. Należy także w planie pracy wychowawczej objąć równomiernie w s z y s t k i e d z i e d z i n y w y c h o ­ w a n i a i stale mieć przed oczyma o s o b o w o ś ć w y ­ c h o w a n k a , j a k o c a ł o ś ć ż y w ą na tle otoczenia. Podkreślić przy tym i szczególniej uwzględniać należy t e d z i a ł y , w y c h o w a n i a, których wagę zaznacza no­ w a polska szkolna ustawa ustrojowa, — Statut szkół powszechnych, — i nowe programy szkolne, względnie „Wytyczne dla autorów programów szkół ogólnokształ-cych". Warszawa. 1932.

6

Wogóle należałoby wyodrębnić g ł ó w n i e t a k i e d z i a ł y wychowania2) dla celów praktycznych :

1. wychowanie religijno-moralne, 2. wychowanie obywatelsko-państwowe, 3. wychowanie estetyczne,

4. wychowanie gospodarcze (techniczno-utylitarne), 5. wychowanie fizyczne,

6. wychowanie higieniczne i zajęcia z zakresu kul­ tury życia codziennego,

7. Wychowanie intelektualne1).

6. Opracowując „Plan pracy wychowawczej" szcze­ gólną troską otoczyć należy w szkole p o w s z e c h n e j iuż na I-ym szczeblu wjchowanie h i g i e n i c z n e i za­ jęcia z zakresu kultury życia codziennego tj. pewne na­ wyki w zakresie higieny ciała, ubrania, jedzenia, mieszka­ nia, poziomu kultury towarzyskiej i t. d. Różnice w tei dziedzinie, napozór drobne i niewiele znaczące tworzą p r z e p a ś ć k u l t u r a l n ą w stosunkach między ludźmi,, — utrudniają a nawet uniemożliwiają współżycie i po­ rozumienie. To też do k u l t u r y ż y c i a c o d z i e n n e g o zaprawiać musi szkoła powszechna — dziecko, — już od pierwszych dni jego pobytu w szkole poczynając, jak to słusznie podkreśla Dr. Wł. Hoszowska w książce ι

x) Najlepszą pracą o wychowaniu intelektualnym, roli zainte­ resowania, aktywności w nauczaniu żywym, podręczniku i t. p. jest praca Μ. Τ. L u b e c k i e g o „ J a k s i ę u c z y ć " . Lwów. 1934., oraz podstawowe dzieło P r o f . U. J. D r . Z. M y s l a k o w -s k i e g o „ N a u c z a n i e ż y w e a p o d r ę c z n i k -s z k o l n y " . Lwów. 1936. Księgarnia Pedagogiczna.

2) Obszerniejszy material i psychologiczne podstawy p l a n u

p r a c y w y c h o w a w c z e j podaje Dr. J. K u c h t a w książce : R o z w ó j p s y c h i c z n y m ł o d z i e ż y a p r a c a s z k o l n a . III. Wyd. Warszawa 1933. Nasza Księgarnia.

Podany tu material stanowi jedynie wyliczenie możliwości w o g ö 1 e lub pewnych poczynań p r z y k ł a d o w o wybranych — i nie może obowiązywać w c a ł o ś c i , bez zastrzeżeń i zmian w różnych w a r u n k a c h .

7

„ Z a j ę c i a p r a k t y c z n e w zakresie kultury życia co­ dziennego w szkole powszechnej". Warszawa. J933.

Z działu tej kultury osiągnąć się winno już na szcze­ blu I-ym szkoły powszechnej wcale poważne rezultaty, a mianowicie:

odnośnie do h i g i e n y c i a ł a : umiejętność samo­ dzielnego i sprawnego utrzymywania w czystości ciała,

co do h i g i e n y o d z i e ż y : utrzymywanie w czystości ubrania i obuwia z czyszczeniem odzieży na mokro, z wy­ wabianiem plam,

co do h i g i e n y m i e s z k a n i a : umiejętność utrzy­ mywania w porządku przedmiotów przy pracy i zaba­ wie, — oraz umiejętność zamiecenia bez kurzu podłogi, wybrania popiołu z pieca, oczyszczenia szyby i niewiel­ kiego przedmiotu metalowego.

7. Wychowania nie można opierać jedynie na swoi­ stych pogadankach czy wykładach i rozmowach, — to bowiem nie wystarcza. Musi się umożliwić wychowankom branie udziału w pewnych sytuacjach, uczestniczenie w pewnych poczynaniach i pracach, słowem p r z e ż y c i a , branie w zamierzeniach wychowawczych a k t y w n e g o udziału. Same pogadanki bowiem i słowa wiodą do p u s t e g o w e r b a l i z m u i rzetelnych rezultatów wy­ chowawczych nie dają.

II. OBOWIĄZUJĄCE ŹRÓDŁA URZĘDOWE, JAKO WYTYCZNE PLANU PRACY WYCHOWAWCZEJ.

Wśród obecnie obowiązujących ź r ó d e ł , do których bezwzględnie sięgnąć musimy zabierając się do ułożenia j.Planu pracy wychowawczej", — lub mając do roz­ strzygnięcia jakiekolwiek w ą t p l i w o ś c i należą właści­ wie tylko:

a) U s t a w a o u s t r o j u i o r g a n i z a c j i s z k o l ­ n i c t w a p o l s k i e g o z 11. III. 1932. Wydało ją „Pań­ stwowe Wydawnictwo Książek Szkolnych we Lwowie, pt. , , U s t r ó j i o r g a n i z a c j a s z k o l n i c t w a w

Pol-s e e " (UPol-stawy, Rozporządzenia, Okólniki) Lwów. 1934. Istnieje też praca F. Śliwińskiego: „ Z a s a d y u s t r o i u n o w e g o s z k o l n i c t w a p o l s k i e g o " . — Warsza­ wa. 1934, — jasno i krótko informująca o ustawie ustro-iowej, wyżej wspomnianej.

b) „ S t a t u t P u b l i c z n y c h S z k ó ł P o w s z e c h ­ n y c h 7-io k l a s o w y c h " . Wydała go „Lwowska Bi­ blioteczka Pedagogiczna" ze wstępem i przypisami biblio­ graficznymi St. Ł o t o c k i e j .

c) ^ W y t y c z n e d l a a u t o r ó w p r o g r a m ó w s z k ó ł o g ó l n o k s z t a ł c ą c y c h " . Wydało je Minister­ stwo W. Rei. i Ośw. Pubi. Warszawa. 1932. Z nich naj­ ważniejsze są wytyczne p s y c h o l o g i c z n e i w y c h o -iw a w c z e. Opracował je i drukiem ogłosił Dr. Jan Kuchta

w pracy: Rozwój psychiczny młodzieży a praca szkolna. Warszawa. 1933. — Inne materiały ogłosiła J. Micha­ łowska w dziele: Zagadnienia wychowawcze w nowych programach. — Warszawa. 1933.

d) W s k a z a n i a w y c h o w a w c z e, zawarte w roz­ porządzeniach i okólnikach Ministerstwa Wyznań Religij­ nych i Oświecenia Publicznego, ogłoszone w Dziennikach Urzędowych Min. W. R. i O. P. — łącznie zebrane i prze­ drukowane w książce „Wskazania Wychowawcze" (zebrał E. Śliwiński, Łódź, 1935; Państwowa Drukarnia.)

Znajdują się lam między innymi rozporządzenia o: a) o w p ł y w i e w y c h o w a w c z y m n a u c z y c i e l i

na młodzież szkolną: Dz. U. Min. Wi. R. i O. P. 1927, Nr. 12, ροζ. 203. b) o i n t e r n a t a c h ; tamże: R. 1927, Nr. 15, ροζ. 260. c) o n a d z o r z e w y c h o w a w c z y m p o d c z a s p r a k t y k r e l i g i j n y c h , tamże: R. 1922, Nr. 31, ροζ. 401. R. 1925, Nr. 13, ροζ. 130. d) o popieraniu p r z e m y s ł u o j c z y s t e g o : R. 1922, Nr. 31, ροζ. 401. R. 1925, Nr. 9, ροζ. 94. R. 1930, Nr. 7, ροζ. 123.

e) o z r z e s z e n i a c h młodzieży szkolnej .-R. 1927, Nr. 11, ροζ. 183.

d'; o popieraniu l o t n i c t w a : R. 1928,Nr. 4, .ροζ. 81. e) o Polskim Czerwonym Krzyżu Młodzieży:

R. 1921, Nr. 24, ροζ. 254. i) o oszczędności: R. 1925 Nr. 15, ροζ. 168. R. 1926, Nr. 14, ροζ. 192. R. 1927, Nr- 3, ροζ. 42. g) o dniu spółdzielczości: R. 1930, Nr. 9, ροζ. 149. eh) o dniach propagandy przeciwgruźliczej:

R. 1930, Nr. 11, ροζ. 175.

h) ο stratach powodowanych przez uszkodzenie linij te­ lefonicznych i telegraficznych : R. 1930, Nr. 6, ροζ. 125. i) o przysposobieniu wojskowym i hufcach szkolnych

żeńskich :

R. 1931, Nr- 3, ροζ. 3 . R. 1928, Nr. 13, ροζ. 213. j) o obchodach i uroczystościach szkolnych:

R. 1933, Nr. " 1, ροζ. 11. R. 1933, Nr. 11, ροζ. 168. R. 1918, Nr. 7, ροζ. 17. 10 w sprawie przerw między lekcjami:

R. 1919, Nr. 10-11", ροζ. 14. Γ ο dożywianiu, tamże; nadto:

R. 1924, Nr. 19, ροζ. 196. R. 1931, Nr. 11, ροζ. 130. R. 1932, Nr. 6, ροζ. 81.

ł) o prawidìowej postawie młodzieży przy pracy: R. 1924, Nr. 20, ροζ. 21θ"

m) o przeciążeniu: R. 1924, Nr. 15, ροζ. 155. η) ο koloniach i półkoloniach letnich:

R. 1930, Nr. 9, ροζ. 142. R. 1927, Nr. 7, ροζ. 100. R. 1932 Nr. 2, ροζ. 20. R. 1933, Nr. 5, ροζ. 107.

ο) jak opiekować się dziatwą w czasie feryj zimowych: R. 1933, Nr. 16, ροζ. 214.

10

ρ) ο wychowawczych obowiązkach bibliotekarza i mie­ siącu książki dla młodzieży szkół powszechnych:

R. 1925, Nr. 11, ροζ. 103. R. 1926, Nr. 1, ροζ. 11 i t. d. q) o uczęszczaniu do kinematografów:

R. 1927, Nr. 8, ροζ. 119.

r) o ocenie i używaniu książek, c z a s o p i s m i po­ mocy naukowych: R. 1937, Nr. 1, ροζ. 4.

s) o „ K o ł a c h b y ł y c h w y c h o w a n k ó w S z k o t P o w s z e c h n y c h " : R. 1937, Nr. 1, ροζ. 12. t) w sprawie zwalczania w y k r o c z e ń młodzieży n a

t e r y t o r i u m k o l e j o w y m : 'R. 1936, Nr. 2, ροζ. 40.

o zachowaniu się wobec cyklistów i samochodów: R. 1925, Nr- 10, ροζ. 98.

u) o selekcji dzieci u m y s ł o w o u p o ś l e d z o n y c h : R. 1936, Nr. 8, ροζ. 132.

ν) w sprawie s k ł a d e k w szkołach : R. 1936, Nr. 8, ροζ. 152.

w) o korespondencji międzyszkolnej uczniowskiej: R. 1936, Nr. 10, ροζ. 200.

z) w sprawie zabaw t a n e c z n y c h młodzieży szkolnej : 'R. 1936, Nr. 12, ροζ. 249. ż) w sprawie w y c i e c z e k : R. 1928, Nr. 7, ροζ. 123, R. 1931, Nr- 4-5, ροζ. 53, R. 1932, Nr. 9, ροζ. 114^ R. 1926, Nr. 9, ροζ. 105." χ) ο przechowywaniu o k r y ć w i e r z c h n i c h w szko­ łach: R. 1929, Nr. 13, ροζ. 189.

(Cytuję według pracy F. Śliwińskiego, wymienionej w tekście, — a nadlo z Dziennika Urzędowego Ministerstwa W. Rei. i O. Pubi., którego r o c z n i k i oznaczam literami R, dodając obok. rok, w którym wyszedł cytowany rocznik.)

e) Programy n a u c z a n i a , względnie zatwierdzone przez Ministerstwo W. R. i O. P. a uźywanne w dä-nei szkole, do nauki poszczególnych przedmiotów p o d r ę c z n i k i s z k o l n e .

11

Układając plan pracy wychowawczej, a następnie ucząc, — winniśmy m a t e r i a ł nauczany i podręczniki szkolne do nauki poszczególnych przedmiotów, wyzyski­ wać t a k ż e dla c e l ó w w y c h o w a w c z y c h , w czasie k a ż d e j l e k c j i , która tylko do tego się nadaje. Wiele sposobności ku temu znajdziemy na godzinie j . polskiego, opracowując czytanki o treści etycznej, — wiele na go­ dzinach historii czy geografii (wychowanie państwowe, budzenie umiłowania rodzinnego kraju), — religii (po­ gadanki religijno-moralne), — wiele na godzinach innych przedmiotów.

III. MATERIAŁ DO UŁOŻENIA PLANU PRACY

WYCHOWAWCZEJ.

Plan pracy wychowawczej w ki. I. szkoły powszechnej.

(Średnie dziecięctwo).

1. W dziedzinie wychowania obywatelsko-państwo-wego, d ą ż ą c w całym okresie pracy nad uczniem (t. \. w latach od 7 r. do 21 r.), — do wychowania zeń w k o fi­ co wy m efekcie czynnego obywatela, rozumiejącego swe obowiązki wobec Państwa, umiejącego i chcącego je spełniać — w tej fazie rozwojowej t. j . do l a t 7, za­ poznajemy dziecko: — z elementarnymi symbolami pań­ stwowymi (np. Orzeł, Sztandar), z portretem Prezydenta Rzeczypospolitej, Marszałka J. Piłsudskiego, Marszałka E. Rydza-Śmigłego, Hymnem Państwowym. Wydobywa­ my także elementy społeczne z zabaw (zasada podpo­ rządkowania się jednostki prawom gromady), uczymy pracy dla rodziny, kolegów, zapoznajemy dziecko głębief z życiem najbliższych mu grup społecznych: rodziny i szkoły. Najprostsze wycieczki społeczne w obrębie miasta i wsi są także pożądane. (Obacz program „zajęć praktycznych").

2. Wychowanie religijno-moralne. Podstawę kształ­ cenia poczuć reigijno-morainych dziecka stanowią głównie przeżycia — nie zaś moralizowanie. Opierać się więc i w tei dziedzinie wychowania należy na o s o b i s t y c h p r z e ż y c i a c h u c z n i a , przeżyciach w s p ó ł u c z n i ó w

a także na przeżyciach bohaterów opowiadań, — dając dziecku w ten sposób możność wzbogacenia świata prze­ żyć własnych — oraz właściwego ustosunkowania się zarówno wobec rówieśników, jak też najbliższych osób dorosłych, które mają możność wywierania na nie wpły­ wu prze/, p r z y k ł a d , względnie a u t o r y t a t y w n e działanie. Za podstawę brać przy tym należy zaobser­ wowane przez dziecko lub przeżyte w y d a r z e n i a , wzgl. opisy wydarzeń, nie zaś ad hoc specjalnie spreparowane „ p o w i a s t k i " . Dziecko w tym okresie nie jest zdolne do poznawania prawd religijnych w ich istocie wewnętrz­ nej; jego stosunek do Boga i ideałów jest raczej, zew­ nętrzny. Boga wyobraża sobie jako najlepszego Ojca — obrazowo, konkretnie; ideały poznaje — poznając zewnę­ trzne wyrazy tychże w życiu. (Prawda — sylwetka prawdomównego dziecka). Od tej strony też promienio­ wać winny te 'wpływy i oddziaływać na dziecko. Unikanie wzbudzania uczuć grozy i strachu (przed piekłem itp.) wydaje się w tym wieku wskazane. Otoczyć należy szcze­ gólna opieką sposób zachowania się dziecka w czasie modlitwy i w kościele, sposób odmawiania modlitwy, oraz ustosunkowania się do wszystkiego^ co się wiąże z kultem religijnym.

3. Wychowanie estetyczne winno zmierzać do wy­ twarzania potrzeb estetycznych, stanowiących podstawy do kształtowania osobistej estetyki ucznia w higienie ciała, stroju, mowie, ruchu — i kształcić w ten sposób podstawowe uczucia estetyczne p r z e z z e s t a w i a n i e

p r z y k ł a d ó w u j e m n y c h i d o d a t n i c h — wyko­ rzystanie uczuć sympatii, uznania, a nawet podziwu dla jednostek przestrzegających tych zasad, — oraz przez elementarne wyjaśnianie racji tychże. (Zogniskować uczu­ cia sympatii, uznania, podziwu, np. koło postaci ,,Czyś-cioszka". Dziecko zapragnie w związku z tym walczyć z brudem i brakiem estetyki u siebie i wokoło, oraz zdo­ być wraz z klasą tytuł „czyściochów"1).

!) Szerzej obacz: Dr. J. Konstantynowicz: Wychowanie este­ tyczne, w nowoczesnej szkole. Lwów 1936; — 2 części — teore­ tyczna i praktyczna.

13

4. Wychowanie techniczno-utylitarne — powiiwio dą­ żyć do zetknięcia dziecka powoli, stopniowo z realną pracą (majstrowanie), do usprawnienia jego systemu psychomotorycznego (oko, ręka, system mięśni) oraz do kształcenia zaradności w obchodzeniu się z realnym ma­ teriałem i najprostszymi narzędziami, nawiązując do aktywności dziecka i skłonności do naśladowania w za­ bawie czynności gospodarczych i zawodowych osób z otoczenia, — przy wykorzystaniu jak najprymitywniej­ szego materiału (skrawki papieru, odcinki, drutu, sznury, kawałki drzewa).

5. Wychowanie fizyczne. — Obacz program nauczania. 6. W y c h o w a n i e h i g i e n i c z n e i z a j ę c i a z z a k r e s u k u l t u r y ż y c i a c o d z i e n n e g o obejmą tu niewielki zakres ..coprawda, — z całym naciskiem jednak podkreślić należy, że już od pierwszych dni pobytu dziecka w szkole należy je wprowadzić. Dotyczyć to bę­ dzie zajęć, związanych z :

a) ubraniem b) jedzeniem

c) myciem ciała

d) porządkiem w otoczeniu.

ad a) np. zdejmowanie i porządne wieszanie ubra­ nia, — otrzepywanie czapki i odzieży z kurzu, — sposób oczyszczania obuwia, — sznurowanie i zapinanie bucików; ad b) np. jak ładnie jeść śniadanie, — bez mlaska­ nia, — małymi kęsami, — jak po jedzeniu obetrzeć usta serwetą, — jak ręce, — jak zachowywać się i prowadzić rozmowę przy jedzeniu.

ad c) np. czystość twarzy, szyi, rąk, — wyczesywanie i uczesanie włosów, — czystość nóg, — mycie ciała i sposób tegoż, — czyszczenie zębów;

ad d) np. jak się zachowywać w szkole i dokoła szkoły, — jak w miejscach ustępowych, — po co jest kosz na śmiecie, — po co są ścieżki, — zrobienie jednej wygodnej ścieżki, — co zrobić z kartkami zużytego, niepotrzebnego papieru, — jak myć naczynia,

przezna-14

ezone do picia wody, — jak dbać o czystość ścian, sprzę­ tów, — ścieranie kurzu i porządkowanie drobnych przed­ miotów, — opieka nad roślinami i zwierzętami, — zdobienie portretów, które znajdują się w sali szkolnej.

7. Wychowanie intelektualne wiąże się ściśle z naucza­ niem, które na tym poziomie winno być związane z naj­ bliższym środowiskiem dziecka: domem, szkolą, miastem lub wsią, musi być oparte z jednej strony na bezpośred­ nich przeżyciach dziecka — z drugiej na jego zainte­ resowaniach i dążeniach instynktownych, w tym okresie zabawowych przeważnie i praktycznych, o tyle, że zwią­ zanych z pewnymi konkretnymi dziecięcymi celami. Czyn­ nikiem warunkującym dobór materiału i metody pracy

jest nadto iluzyjno-zabawowy stosunek dziecka do rzeczy­ wistości. Treść zadań, jakie dzieci na tym poziomie będą wykonywały, winna pozostawać w zgodzie z doświad­ czeniami dzieci i potrzebami życia codziennego. Dobre są w tym czasie zagadki, szarady, r°husy dostosowane do wieku dzieci.

Ad) 1—7. Całokształt wyżej wymienionych momen­ tów wychowawczych musi przeplatać podstawowy ma­ teriał nauczania.

Podstawowym zadaniem oddziaływań wychowaw­ czych w tym okresie będzie w pierwszej mierze utrzy­ manie ^właściwego środka" między naturalną u dziecka potrzebą iluzji i zabawowej przemiany. rzeczywistości a realnością. Gdyby bowiem nie nastąpił w tym czasie u dziecka, jak to się dzieje normalnie, z w r o t ku rea­ l i z m o w i , kraina marzeń i bajki może się dlań stać krainą ucieczki od rzeczywistości. Dziecko nauczy się stale marzyć i fantazjować, zamiast przejść do czynnej, praktycznej, efektywnej „działalności" w sferze rzeczy­ wistych faktów i społecznego środowiska.

Jakkolwiek więc fantazja rozszerza „rzeczywistość" dziecka, uzupełnia ją, przeistacza, wzbogaca — a rola bajek i zabaw iluzyjnych w życiu dziecka w tym okresie jest bardzo p o w a ż n a — niebezpieczeństwa p r z e r o s t u f a η t a z j i należy unikać.

15

Plan pracy wychowawczej w ki.

II—IV-(Okres późnego dzieciństwa).

1. W dziedzinie wychowania o b y w a t elsk o-p an­ s t w o w e go w latach1) od 8—10 należy, gdy chodzi

o stronę poznawczą, wprowadzić dzieci w rozumienie zespołowości klasy, wzbudzić poczucie odpowiedzialności wobec zespołu i odpowiedzialności zespołowej2). —

Z zagadnień państwowych dzieci muszą zrozumieć naj-•elementarniejsze ich przejawy (wojsko, policja), oraz objawy współpracy społeczeństwa (np. straż ogniowa). Jednocześnie dzieci powinne czytać pisemko pod kierun­ kiem nauczyciela, oraz odbywać wycieczki społeczne, wy­ jaśniające poznawane zjawiska (spacery po wsi i mieście; siedziba straży ogniowej, posterunki, warty, obserwacja instytucyj szkolnych oraz tak jak w fazie pierwszej). — W dziedzinie emocjonalno-aktywnej należy kontynuować pracę dla rodziny i kolegów. Udział w obchodach powi­ nien być c z y n n y , należy także nakłaniać dzieci do współpracy społecznej ze starszymi kolegami. Dzieci w tym okresie winny zajmować się ogródkiem szkolnym, hodowlą kwiatów dla szkoły, zdobieniem szkoły.

W latach od 10—12 w dziedzinie poznawczej należy dalej, wprowadzać dziecko, w sposób do psychiki dzie­ cięcej dostosowany, o b r a z o w y , łatwy, — w zrozu­ mienie zespołowości szkoły, oraz etyki pracy szkolnej.

Z elementów wiedzy o Państwie należy:

a) Zaznajomić dzieci (posługując się żywymi obraz­ kami odpowiednio dla dzieci ułożonymi), — z pracą

x) Należy nadto uwzględnić zasadnicze wskazania zawarte

w planie pracy wychowawczej dla ki. I.

2) Oczywiście zrobić to należy w sposób dziecięcy, łatwy,

prosty, — psychice 7-miolatka odpowiadający: „Jestem uczniem ki. II np. więc mam pewne obowiązki wobec swej klasy, kole­ gów, honoru szkoły, — mam też pewne prawa"... Wszystkich wy­ liczonych tu p r z y k ł a d o w o możliwości, — nie musi się wy­ czerpać oczywiście. M o ż n a z nich jedynie korzystać w razie s p o s o b n o ś c i .

16

szkolną i oświatową w Państwie, z rolą bibliotek, m u ­ zeów itd. Wkońcu ostatniego roku pomówić o drogach dalszego wykształcenia się.

b) Zaznaiomić ze sprawą bezpieczeństwa granic, pań­ stwową i społeczną organizacją obrony kraju.

c) Zaznajomić z ustrojem samorządowym i współ­ pracą społeczeństwa z Rządem dla dobra Państwa.

W związku z tymi działami muszą odbywać się wycieczki społeczne, ilustrujące powyższe tematy (biblio­ teki, czytelnie, księgarnie, teatry, kina, poczta, telegraf,, dworzec, ośrodki pracy społecznej, urzędy samorządowe,, pamiątki historyczne). W dziedzinie emocjonalno-aktywnej winna rozwijać się praca dla rodziny i kolegów z umie­ jętnością organizowania tej ostatniej. Należy wyrabiać w dzieciach cześć dla bohaterów i bohaterstwa, zbliżając ich do wielkich wzorów bohaterów, walczących o ideały i pracowników życia codziennego. W skład tej pracy spo­ łecznej winno wchodzić wpojenie w dziecko zasad higieny osobistej i otoczenia.

2. W dziedzinie wychowania r e 1 i g i j η o-m o r a l ­ n e g o należy w dalszym ciągu dbać o rozwój uczuć mo­ ralnych dzieci i opierać wychowanie religijno-moralne na p r z e ż y c i a c h . Prócz tego kształtować należy już także u dzieci „o c e n y m o r a l n e " . — Stosunek dziecka do Boga i .ideału zależy od fazy rozwojowej, w której się dziecko znajduje i od organizacji duchowej dziecka w tej fazie. W różnych okresach życia dziecko ustosun­ kowuje się inaczej do jednego i tego samego ^eałuś przewodniego. W okresie omawianym aż do V. roku życia, ideał interesuje dziecko od strony zewnętrznej. Dlatego jest wskazane ubrać „ideały przewodnie", które mamy podać dziecku w tym okresie — w odpowiednią formę, któraby umożliwiła dzieciom — podejście do ideału od zewnątrz. Praktycznie tego dokonać można np., w następujący sposób: mówiąc — o „Bogu" — mówi się w okresie dziecięctwa tylko i wyłącznie: o Bogu, jako Ojcu najlepszym, i opierając się jedynie na zew­ nętrznych wyrazach i przykładach tej Jego ojcowskiej dobroci — wszczepia ukochanie Boga w duszę dziecka..

17

Mówiąc o „prawdzie" podchodzi się do zagadnienia je* dynie od strony zewnętrznej — „od zewnętrznego wy­ razu", jaki dążenie do prawdy przybiera u dzieci, — t. j . prawdomówności. — W ten sposób wogóle do takich zagadnień ustosunkowywać się należy w tym okresie życia dziecka.

3. W dziedzinie wychowania e s t e t y c z n e g o na­ leży k o n t y u n o w a ć tę pracę, którą się rozpoczęło w fazie pierwszej, a nadto dążyć do dalszego pogłębienia kultury estetycznei w następujący sposób. Wyrabiać należy odpowiednie ρ o w ś c i ą g i, które by uniemożliwiły za­ przeczenie elementarnej estetyki w czynie i nie dozwoliły górować nad „poczuciem estetycznym" skłonności do najmnie\ kłopotliwego wygodnego bytowania. Główny nacisk położyć należy na p r a k t y c z n e w d r a ż a n i e młodzieży do nawyków estetycznych, wykorzystując w tym celu p r z y k ł a d y postępowania estetycznego oraz dostateczny m a t e r i a ł dla przeżyć estetycznych. Materiału tego szukać należy w ładzie życia codziennego, mowie ojczystej, przyrodzie, rzemiośle, czytankach itp. (praktyczne wychowanie estetyczne).

Momenty kultury ludowej regionalnej i ogólnopolskie! zarówno materialnej, jak duchowej i społecznej nie powinny być w okresie późnego dziecięctwa pomijane. Wybrać można dużo odpowiednich do omówienia z ucz­ niami rzeczy z książki Adama Fiszera: „Lud polski". Lwów. 1928.

4. Wychowanie ( g o s p o d a r c z e ) techniczno-utyli-tarne powinno wzbudzić szacunek dla pracy fizycznej, roz­ wijać zręczność i zaradność życiową oraz zdolności kon­ strukcyjne (majstrowanie). Dokonując tego dajemy dziecku możność poznania d z i e d z i n y p r a c y . Gdy uczeń ponadto pozna prace rodziców i znajomych ludzi dorosłych, w zakresie dla jego wieku dostępnym, gdy pozna życie człowieka pracującego przy r ó ż η y c h war­ sztatach, na różnych terenach, r ó ż n y m i narzędzianv pracy, — a także wytwory pracy ludzkiej, — łatwiej stanie się n a w e t pomocnikiem starszych, rodziców, r o ­ dzeństwa. Jego stosunek do ludzi stanie się podówcza?

18

g ł ę b s z y a do pracy i życia moralnie jszy. Materiah' tìb pracy wychowawczej dostarczy żywe środowiska i czytaniu polskie, geograficzne, historyczne itp. Obacz nadto. Machowski „Wychowanie gospodarcze" w no­ wych programach. Warszawa. 1933.

5. Wychowanie fizyczne. Obacz program nauczania. W związku z planem wychowania „fizycznego" pa­ miętać należy o roli zuchów i organizacji h a r c e r s k i c h w życiu młodzieży w tym okresie „robinzonady". Co z tej dziedziny zrobić można, podaje A. Kamiński w „Książce wodza zuchów" (Katowicel933) - i - „Antku Cwaniaku", książce o Zuchach. (Katowice. 1932), — nadto Jadwiga Zwolakowska „W gromadzie Zuchów". (Katowice. 1933). Wysunięte tu hasła: Zuch chce być lepszym,— Zuch chce kochać Polskę i jej służyć, — Zuch musi być dziel­ ny, — Z Zuchem musi być innym dobrze, — są sub­ telnie pomyślane, — i bardzo odpowiadają psychice dziatwy w latach7—11.

6. W y c h o w a n i e h i g i e n i c z n e i z a j ę c i a z d z i e d z i n y k u l t u r y ż y c i a c o d z i e n n e g o o b e j m ą t u : Utrwalanie nawyków1 w zakresie higieny osobistej,

zdobytych w klasie I. (obacz str. 7 niniejszej książeczki) Nadto: np. mycie twarzy, rąk, szyi, uszu; — mycie zębó\¥ rano i wieczorem; — mycie rąk przed każdym jedze­ niem,— czyszczenie paznokci; — noszenie i używanie czystej chusteczki; — zasłanianie ust chustką przy kaszlu i kichaniu; — gry i zabawy n a p o w i e t r z u ; — od­ dychanie przez nos; — zachowywanie prawidłowej po­ stawy przy siedzeniu i staniu; — niewkładanie do ust palców, ani innych przedmiotów; — chodzenie do ustępu rano; — nieprzetrzymywanie potrzeb fizjologicznych; — opiekę nad apteczką domową, czy doraźne udzielanie pomocy przy lekkich skaleczeniach.

Z innych zajęć np. pomoc dziecka przy nakrywaniu stołu przed jedzeniem; — utrzymywanie bucików i ubra­ nia w należytym porządku i schludności; — przyszy­ wanie guzików i wieszadeł; — szycie worka na książki, śniadanie; — obrębianie chustki do nosa; —

19

Niezłe są w ki. IV. nadto pogadanki o pracy służby domowej, szkolnej, kobiet myjących podłogi, okna itp. —

a w związku z tym pokazy wietrzenia izby, przepro>-wadzania porządku, sprzątania, — zmiatania śmiecia w od­ powiedni sposób. Niektórzy doradzają nawet (W. Hoszow­ ska o. c.) systematyczną technikę robienia codziennych porządków.

7. W dziedzinie w y c h o w a n i a i n t e l e k t u a l n e ­ g o wykorzystać można w okresie późnego dziecięctwa przede wszystkim instynkt zbierania tak typowy dla tego okresu ( g e o g r a f i a : nazwy, znaczki pocztowe, zbiory widoków miast, krajów, typów ludności — p r z y r o d a ) i instynkt konstruowania (fizyka, geometria, arytmetyka,

język polski, roboty). Instynkt społeczny od lat 10—12 umożliwia tworzenie dziecięcych „grup pracy", instynkt dramatyczny zaś np. inscenizacje czytanek polskich. Nie nalegałoby również, zwłaszcza w pierwszym podokresie fazy późnego dziecięctwa tj. w latach 8—10, zapomnieć o zainteresowaniach zabawowych dzieci (język polski, rysunki). W drugim podokresie (10—-12) zainteresowania samorzutne dzieci możnaby wykorzystać dla pracy o c h o ­ t n i c z e j , co ułatwi pożyteczne ustosunkowanie się do

(pracy obowiązkowej.

Nie należy wkońcu zapominać, zwłaszcza w drugim podokresie fazy późnego dziecięctwa, o budzącym się

w dziecku powoli p ę d z i e d o l e k t u r y i r o l i p o p u ­

la r n o - n a u k o w y c h k s i ą ż e c z e k w codziennym nauczaniu. Ważną rolę odgrywa też p i s m o s z k o l n e , jako wyraz prymitywnej twórczości dziecka.

Plan pracy wychowawczej w ki. Vi i VI szkoły powszechnej.

1. W y c h o w a n i e o b y w a t e l s k o p a ń s t w o -w e . W ki. V i VI szkoły po-wszechnej -wycho-wanie oby-watelsko-państwowe ma za zadanie budzić w uczniu, podobnie jak w klasach poprzednich ukochanie własnego państwa, cześć dla symbolów państwowych i osób na

czele państwa stojących. Ukochanie państwa tudzież cześć dla niego musi się oprzeć na trwalszych podstawach,, którymi być winno:

a)) zaznajomienie ucznia zf oprawą bezpieczeństwa granic państwa i społeczną organizacją obrony kraju-(L. O. P. P.; Liga Morska; Polski Czerwony Krzyż; P. B. K. i t p . ) '1)

b) z pracą szkolną i oświatową w państwie, — z rolą bibliotek, muzeów i t. p., w s p o s ó b d l a d z i e c k a d o s t ę p n y . Wkońcu ostatniej klasy należy pomówić,, w związku z tym, z uczniem o drogach dalszego kształ­ cenia się.

c) należy wprowadzić uczniów w zrozumienie zespo-łowości szkoły oraz etykę pracy szkolnej.

d) zaznajomić z ustrojem samorządowym i współ­ pracą społeczeństwa z Rządem dla dobra państwa, w spo­ sób łatwy, żywy, oorazkowy.

W związku z tymi działami muszą odbywać się wycieczki społeczne, ilustrujące powyższe tematy (n. p. biblioteki, czytelnie, księgarnie, teatry, kina, poczta, te­ legraf, dworzec, ośrodki pracy społecznej, urzędy samo­ rządowe, pamiątki historyczne). W dziedzinie emocjo-nalno-aktywnej winna rozwijać się praca dla rodziny i kolegów z umiejętnością organizowania tej ostatniej. Należy wyrabiać w dzieciach cześć d l a b o h a t e r ó w i b o h a t e r s t w a , zbliżając ich do wielkich wzorów bo­ haterów, walczących o ideały i pracowników życia co­ dziennego. W skład tej części pracy społecznej winno wcho'dzic wpojenie zasad etyki osobistej i postępowania wobec najbliższego otoczenia. Nadto ob. str. 16.

2. W y c h o w a n i e r e l i g i j n o - η - o r a l n e . W dzie­ dzinie wychowania religijno-moralnej należy w dalszym ciągu dbać o rozwój uczuć moralnych dzieci i opierać

1) Wszystko to są przykłady i możliwoierń^gme^nrogram do całkowitego wykonania. — Realizując posJl&BgMne pun%J$j^ymć to należy w sposób „dziecięcy" tj. w fon^èwo^tlftìtariuinpSjXiki-dziecka dostosowanej. f ' f Okręgu o \ 1 3 i»zholA«ga <o I i a Wroctawsfciege £ I

21

wychowanie religijno-moralne na p r z e ż y c i a c h danego •dziecka, współuczniów, bohaterów czytanek i t. p. Prócz tego kształtować należy o c e n y moralne.

Wszystko winno zmierzać do spotęgowania w •dziecku sił, mogących umożliwić mu chociażby w

pewnym stopniu opanowanie siebie wewnętrzne w tym okresie „cielęcych lat", — a później osłabienie objawów przekory i krnąbrności — tudzież zwalczenie wewnętrz­ nego poczucia własnej niepełnowartościowości.

Należy też otoczyć dziecko baczniejszą opieką, ze względu na budzący się w nim powoli i n s t y n k t g a ­ t u n k o w y . Zaopiekować się należy przede wszystkim jego „ w o ln v m c z a s e m " , lekturą, r o z r y w k a m i itp. (ob. nadto ki. VII.)

3. W y c h o w a n i e e s t e t y c z n e . Wychowanie este­ tyczne w tym czasie powinno się stać ważnym czynni­ kiem „ogólnego" podniesienia duchowego dziecka. Dążąc do pogłębienia kultury estetycznej wyrabiać w nim mu­ simy, jak w klasach poprzednich ρ ο w ś c i ą g i , któreby uniemożliwiły zaprzeczenie elementarnej estetyki, w czynie i nie dozwoliły górować nad „poczuciem estetycznym" skłonności do najmniej kłopotliwego wygodnego byto­ wania. Główny nacisk położyć należy na p r a k t y c z n e w d r a ż a n i a młodzieży do nawyków estetycznych, wy­ korzystując w tym celu p r z y k ł a d y postępowania este­ tycznego oraz dostateczny materiał dla przeżyć este­ tycznych. Materiału tego szukać należy w ładzie życia ^codziennego, mowie ojczystej, rzemiośle itp. Praktyczne wychowanie estetyczne! (S. Machniewicz „Estetyka życia codziennego, Lwów. 1934). Teatr, kinoteatr, sala kon­ certowa, wystawy obrazów — oto dalsze czynniki, kształ­ cące estetycznie, — gdy dziecko odpowiednio z nich skorzystać umie, kierowane przez wychowawcę. Momenty kultury ludowej regionalne'! i ogólnopolskiej powinny być w tym czasie omówione, możliwie interesująco, w miarę nadarzającej się sposobności. (Święta Wielkanocne, pi­ sanki; wesele, obrzędy weselne itp. — A. Fiszer: „Lud polski", Lwów. 1930).

22

4. W y c h o w a n i e g o s p o d a r c z e ) t e c h n i c z n o -u t y l i t a r n e powinno wzb-udzić szac-unek dla pracy fi­ zycznej, rozwijać zręczność i zaradność życiową oraz zdolności konstrukcyjne (majstrowanie). Należy młodzieży w sposób dla wieku dostępny, otwierać oczy na zjawiska elementarne z życia gospodarczego, uczyć ją na nie patrzyć i je rozumieć. (Np. wywóz jaj i słoniny, węgla i t. p. za granicę i przywożenie ' kawy, herbaty, itp. 7 za­

granicy ; drogi polskie ; środki komunikacyjnie i t. d. Ohacz nadto: Machowski „Wychowanie gospodarcze", w nowych programach. Warszawa. 1933.).

W nawiązaniu do „instynktu zbierania" tak typowego-dla dzieci w tym wieku, polecają niektórzy pedagogowie zachęcić uczniów:

a) do zbierania widokówek, fotografi]' i wycinków z gazet, wiążących się z życiem gospodarczym.

b) do dorywczego zbierania „danych statystycznych" cyfrowych o życiu gospodarczym Polski i własnej okolicyt,

— tak jednak, by nie stworzyło to odrębnego ^przed­ miotu nauczania" i nie zabiło zainteresowań samorzutnych dzieci.

c) do wydawania raz na półrocze „pisanej" (nie drukowanej) a wspólnymi siłami całej klasy opracowa­ nej, jednodniówki gospodarczej pt. „Młody Polak", za­ wierającej zbiory jak wyżej, — nadto artykuły „O Gdy­ ni"; Gdynia dawniej i dziś!, ' o z Polski wywozimy?, Co do Polski przywozimy?, Polskie okręty, Węgiel polski i t. p.

5. W y c h o w a n i e f i z y c z n e . Obacz program wy­ chowania. Uwzględnia się w tym dziale wychowania także wychowanie harcerskie. Literaturę podaje B. W.­ Lewicki: „Literatura harcerska".

6. W y c h o w a n i e h i g i e n i c z n e i zajęcia z za­ kresu kultury życia codziennego na tym stopniu obejmą dalsze utrwalanie nawyków w zakresie higieny osobistej a więc :

23 higieny ciała

higieny odzieży higieny mieszkania

utrwalanie bardziej systematyczne umiejętności utrzymy­ wania w porządku przedmiotów w otoczeniu, w sposób dla wieku dostępny, — zwyczaju chętnego pomagania starszym przy pracy, gdy zajdzie tego potrzeba, — techni­ ki robienia codziennych porządków, wietrzenia klasy, izby mieszkalnej. — Nadto udzielanie pomocy przy lekkich skaleczeniach, opieka nad apteczką. Rola lekarza i sy­ tuacje, w których go natychmiast wezwać należy. Szkodli­ wość narkotyków, alkoholu, tytoniu itp. Przepisy higie­ niczno-sanitarne o gruźlicy i t. p. Pogłębione pogadanki o pracy bliźnich przy różnych warsztatach pracy w wy­ branych środowiskach. — Pogadanki o zachowaniu się; w towarzystwie, zwyczajach i obyczajach towarzyskich; zasadach grzecznego zachowania się w teatrze, kinie, w czasie koncertu, uroczystości państwowych, religijnych. 7. W y c h o w a n i e i n t e l e k t u a l n e . Wi dziedzinie wychowania intelektualnego wykorzystać można przede wszystkim, podobnie jak w klasach poprzednich, iastynkt zbierania tak typowy dla tego okresu ( g e o g r a f i a : nazwy, znaczki pocztowe, zbiory widoków miast, krajów,, typów ludności — p r z y r o d a ) , i instynkt konstruowa­ nia (fizyka, geometria, arytmetyka, język polski, roboty). Instynkt społeczny od lat 10—12 umożliwia tworzenie 'dziecięcych „grup pracy", instynkt dramatyczny zaś np. i n s c e n i z a c j e c z y t a n e k p o l s k i c h , inne zaintere­ sowania samorzutne dzieci możnaby wykorzystać dla pracy intelektualnej, o c h o t n i c z e j , co ułatwi pożyteczne usto­ sunkowanie się do pracy obowiązkowej.

Nie należy też zapominać, podobnie jak poprzednio, o budzącym się w dziecku ρ ę d z i e d o l e k t u r y i r o ­ li p o p u l a r n o - n a u k o w y c h k s i ą ż e c z e k w

co--) Pamiętać należy, że dziecko w tym wieku zaczyna powoli

coraz lepiej definiować pojęcia, — myśli logicznej, — a nawet o wiele krytyczniej, jak dawniej.

dziennym nauczaniu. Ważną rolę odgrylwa też p i s m o s z k o l n e , jako wyraz prymitywnej twórczości dziecka. Ochronić należy dziecko przed lekturą z a k a z a n ą1) .

Otoczyć wogóle opieką czytelnictwo dzieci.

Dobrze jest wkońcu w tych klasach przeczytać z ucz­ niami książeczkę Lubeckiego „Jak się uczyć?" Lwów 1934 i zaznajomić ich w ten sposób z techniką uczenia się i czytania książek.

W „kartach indywidualnych" uczniów, o ile się je w szkole prowadzi2), — dobrze jest nie skąpić uwag

o ich rozwoju intelektualnym. Przyda się to bardzo, ze względu na to, że niejedno dziecko, po ukończeniu ki. VI przejdzie do gimnazjum.

Plan pracy wychowawczej w ki. VII.

(Okres przedpokwitania i początki okresu pokwitania). W s t ę p . W dziedzinie w y c h o w a n i a ma szkoła w tym okresie życia, trudne do spełnienia zadanie. Jest to okres przejściowy, okres przekory i krnąbrności, okres zastoju w rozwoju duchowym, okres niedogodny za­ równo dla nauczania, jak i pracy wychowawczej.

A jednak umiejętna postawa wychowawcza, pogodna

atmosfera w klasie, stać się mogą skuteczną przeciwwagą zła. W pracy wychowawczej bowiem i momentach pe­ dagogicznych głównie tkwią te elementy, które złemu stanowi rzeczy w tej fazie skutecznie zaradzić mogą, do­ prowadzając w rezultacie do wyników, nie tak rażąco gorszych, jak w poprzednich okresach.

Stwarzając w klasie pogodną atmosferę wychowaw­ czą i to „budującą" — widzieć winniśmy w dziecku

2) Środki i sposoby podaje: Dr. Jan Kuchta: „Książka za­ kazana" — Warszawa 1934. — J. Jppoldt: „Jak młodzież naszą zachęcić do czytania". Lwów 1932.

25

raczej d o b r e s t r o n y , jak złe. Podkreślając je, musimy podnosić dziecko i pobudzać je do ich rozwijania. Ape­ lując do dobrych stron duszy dziecka, wykorzystywać nadto musimy w pracy wychowawczej momenty uczu­ ciowe, odgrywające podówczas niemałą rolę. Nie do­ puszczając do objawów prowokacji ze strony przedpo-kwitającego — przez taktowne i stanowcze ustosunko­ wanie się do niego — nie wolno jednak wobec niego przybierać stanowiska stałe „karającego", zasypywać dziecko ujemnymi ocenami. Należy pamiętać, że objawy prowokacji i przekory, to zwykłe w tym wieku objawy przejściowe, nie groźne i — że łatwiej im zapobiegać w sposób dobry jak zły.

Apelując do „ideału bohaterstwa" i szlachetniejszych pierwiastków duszy dziecka, pobudzać należy ucznia do wykonywania zadań i prac ochotniczych, co w wysokim stopniu zwalczy płynące z fermentu duchowego braki i niedomagania w dziedzinie intelektualnej.

W odpowiedni sposób wogóle należy zaopiekować się czasem wolnym dziecka, pozostawiając mu go., w tym okresie podatności na złe wpływy, jak najmniej na rzeczy niepotrzebne, a wyzyskując go raczej dla celów zwią­ zanych ze zdrowiem dziecka i rozwojem jego wyższych sił duchowych.

1. W y c h o w a n i e r e l i g i j n o - m o r a l n e winno w tej fazie iść w dwóch kierunkach, zmierzać do spotę­ gowania sił, mogących umożliwić w pewnym stopniu osłabienie objawów przekory i krnąbrności, zwalczać wewnętrzne poczucie własnej niepełnowartościowości dziecka i opanować budzące się życie instynktowe, — nadto wprowadzić ucznia sposób przystępny, obrazko­ wy, w życie parafialne i rok kościelny.

Czytanki polskie, historyczne, opowiadania przy­ rodnicze i geograficzne winny dostarczyć w tym kierunku „materiału przeżyciowego". Dobrze jest wskazać na pewne postacie, godne naśladowania, które w jakiś do­ datni sposób potrafiły zwalczać swe wady i podnieść poziom swej wewnętrznej duchowej' wartości na

wy-26

niosłe wyżyny — d r o g ą s a m o w y c h o w a n i a , do­ brze jest podać barwne regionalne obrazki z roku kościel­ nego — poetyckie i prozaiczne.

Jeszcze jeden moment, jak podkreślono, zasługuje w tym okresie na uwagę; konieczność opanowywania, budzących się instynktów i popędów i — przez ich pokonywanie — wyzwalanie ducha. Ułatwia w wielkiej mierze sprawę spotęgowanie się religijności i pewien rozkwit uczuć religijnych, już w tym okresie, — odpo­ wiednio wykorzystać się dający w pracy nad uwzniośle-niem popędów, skierowauwzniośle-niem płynącej z nich energii instynktowej z łożyska pierwotnego w łożysko wyższe — podporządkowanie ich pewnym wyższym ideałom i dą­ żeniom, ku celowi najwyższemu — Bogu.

Poza tym w dalszym ciągu należy baczną uwagę zwrócić w o g ó l e na k s z t a ł c e n i e c h a r a k t e r u wy­ c h o w a n k a . Młodzież wytwarza w sobie podówcza pewne zasadnicze dyspozycje uczuciowe wyższego rzędu,, n. p. poczucie obowiązku, patriotyzm, miłość prawdy i t- p. Intelekt gra w tym procesie oczywiście znaczną rolę. Zapominać o tym nie należy, gdyż dla rozwoju charakteru mają te dyspozycje uczuciowe podstawowe-znaczenie.

Równocześnie wielką rolę w życiu młodzieży za­ czynają teraz odgrywać i d e a ł y wogóle, których wielkość przeciwstawia ona własnej niemocy, niedoskonałości, ma­ łości. W związku z tym podejmować nieraz zaczyna po-kwitujący z zapałem „przeróżne ćwiczenia woli". Zaczyna, w ten sposób stawać się powoli w y c h o w a w c ą sa­ m e g o s i e b i e1) . Ta dążność do samowychowania, za­

znaczająca się silnie, m u s i być p u n k t e m w y j ś c i a dla pracy nad kształceniem charakteru pokwitającego. 2. W y c h o w a n i e o b y w a t e l s k o - p a ń s t w o w e : w okresie przedpokwitania ma dość trudne zadanie.

Mło-!) Dr. J. Kuchta: Pamiętnik współczesnego dziewczęcia. — Lwów. 1932. (Odbitka z „Muzeum".)

27

dzież ustosunkowuje się podówczas dość dziwnie do ży­ cia społecznego. Zanika w niej poszanowanie autorytetu, budzi się nieufność do starszych oraz brak szczerości. Częstsze niż przed tym, wśród niej niechęci i waśnie utrudniają prace wychowawcze. Wszystko to wymaga specjalne' troskliwości i opieki ze strony wychowawców, tudzież poświęcania młodzieży większej ilości starań i cza­ su, pomijając potrzebę większej, niż przedtem, wyro­ zumiałości.

Wiedza teoretyczna, podawana w tym czasie, w za­ kresie wiadomości o państwie, winna być minimalna, a praca społeczna ograniczona, chociaż p o g ł ę b i o n a . Wyrabianie u c z u ć o b y w a t e l s k i c h winno wspierać się silniej o czynniki e m o c j o n a l n e , przede wszyst­ kim rozwijając miłość dla bohaterstwa, dla ideału, Ojczy­ zny i ludzkości oraz współczucie dla niedoli ludzkiej. Objawy erotyzmu i adoracji sublimować należy w miłość wielkich spraw i wielkich ludzi.

W VII o d d z i a l e s z k o ł y p o w s z e c h n e j mło­ dzież, kończąca ostatecznie swoje wykształcenie, musi osiągnąć przez obywatelstwo zamknięcie j zsyntetyzowanie swej wiedzy o Państwie Polskim, wiedzy, która w wielu wypadkach będzie musiała starczyć na całe życie. Wiedza

1) Wyłania się tu zagadnienie: jak wychowywać uczniów tzw. m n i e j s z o ś c i n a r o d o w y c h . Znajdujemy na to odpo­ wiedz w dziełach śp. Ministra Oświaty Sławomira C z e r w i ń ­ s k i e g o : „O n o w y i d e a ł w y c h o w a w c z y " . Warszawa 1933, oraz — „ P o d z n a k i e m o d p o w i e d z i a l n o ś c i i p r a c y " . Dziesięć wieczorów pod redakcją Adama Skwarczyńskiego. War­ szawa. Wydawnictwo Droga. 1933, str. 263. — Otóż stwierdzają one, że; „... (sprawy wychowania mniejszości narodowych) doma­ gają się rozwiązania w myśl wskazań idealistycznych, zgodnych z duchem nowego nacjonalizmu darzącego, a n i e z ab o r e z e g o . W i n n o s i ę i ś ć d r o g ą p o s z a n o w a n i a s w o b ó d i od­ r ę b n o ś c i k u l t u r a l n y c h k a ż d e j n a r o d o w o ś c i , znaj­ dującej się w granicach P a ń s t w a P o l s k i e g o . — Najlepiej zresztą rzecz tę ujmuje Si. Czerwiński w mowie 28 listopada 1929, wygłoszonej w Wilnie.

ta powinna dać głębsze zrozumienie życia politycznego i społecznego. Omówić należałoby podówczas, w sposób prosty dla psychiki 14-latka dostępny, żywy, — następu­ jące zagadniennia : „Człowiek, jako istota społeczna, so­ lidarność społeczna, spółdzielczość, ustrój Państwa Pol­ skiego, podatki, opieka nad dobrobytem i zdrowiem obywateli higiena społeczna, ochrona pracy, elemen­ tarne wiadomości prawne, związane z życiem praktycz-cznym (kontrakt, kupno, sprzedaż itp.), organizacja życia gospodarczego w Polsce, handel i przemysł w sposób bardzo elementarny, wreszcie doprowadzić do zrozumie­ nia wartości pracy wogóle, i wartości pracy pokoleń przeszłych dla nas. W i e d z a t e o r e t y c z n a w i n n a b y ć u z u p e ł n i a n a p r z e z w y c i e c z k i s p o ł e c z n e (zwiedzanie instytucyj społecznych, żłobków, przedszkoli poradni, instytucyj państwowych, sklepów, jarmarków, warsztatów, fabryk).

Młodzież musi być wprowadzona w atmosferę pracy w poszczególnych zawodach przed wybraniem zawodu dla siebie, oraz otrzymać elementarne wskazówki z higieny pracy zawodowej. Jednocześnie rozwijać się winna praca społeczna młodzieży, będąca kontynuacją prac w latach poprzednich. Młodzież wychodząca z VII oddziału szkoły powszechnej musi w pewnym stopniu posiadać zainteresowania dla życia gospodarczego i społecznego własnej okolicy i Państwa Polskiego. (Doprowadza się do tego w czasie nauki geografii, historii, zajęć prak­ tycznych.).

3- W y c h o w a n i e e s t e t y c z n e . Na plan pierw­ szy wybija się w tym okresie przede wszystkim prakty­ czne wychowanie estetyczne — drogą codzienn.nego oddziaływania przez odpowiednie zorganizowanie życia dziecka w szkole i poza szkołą. Wskazane jest dalsze rozwijanie smaku estetycznego, zestawianie przykładów ujemnych i dodatnich, — kształcenie dalszych potrzeb estetycznych, (np. język plastyczny, ilustracje czytanek, inscenizacje, dykcje, ekspresja, czytanie zespołowe).

Uodpornić należy dziecko w e w n ę t r z n i e przed złymi wpływami, złą lekturą, kształtując „swoiste

na-29

stawienie wewnętrzne" i pewne „estetyczne kategorie" wartościowania rzeczy, zjawisk, przeżyć. Tkwi w tern ważny klucz do pokonania podatności dziecka na ujemne oddziaływania, przed którymi, z zewnątrz jedynie, trudno dziecko całkowicie zabezpieczyć. Podkreśla wagę tego i wskazuje odpowiednie sposoby realizacji Dr. Jan Kuchta w pracy „Książka zakazana" jako przedmiot zaintere­ sowań młodzieży w okresie pokwitania. Warszawa. 1934.

P o w a ż n e , — a wolne od niepotrzebnego i szko­ dliwego moralizowania, — chociaż uwzględniające i mo­ ralną stronę zagadnienia ,w sposób subtelny, — p o g a ­ d a n k i e s t e t y c z n e z m ł o d z i e ż ą — na temat przeczytanych przez nią książek, — przedstawień kino­ wych, teatralnych itp. oddać tu mogą wielkie usługi. Moirenty kultury l u d o w e j r e g i o n a l n e j i o-gó 1 nop o Is ki e j powinny być w tym okresie szeroko uwzględniane, w związku z κ '<iem kalendarzowym, obrzę­ dami rodzinnymi, życiem miejscowości, wyrobami ludo­ wymi.

44. W y c h o w a n i e g o s p o d a r c z e , (techniczno-utylitarne). Ze względu na mający w tym okresie nastąpić wybór dalszej drogi życiowej (ukończenie szkoły po­ wszechnej) należy dać uczniowi odpowiednie informacje, dotyczące: rodzaju zawodów1), warunków pracy w tych

zawodach, zdatności fizycznej i duchowej do tych zawo­ dów, widoków na przyszłość w zawodzie, oraz roli społecznej danego zawodu. Należy go nadto bezpośrednio, w ciągu pracy szkolnej, stykać z pracą fizyczną, celem wyrobienia szacunku dla pracy.

Celem ostatecznym wychowania gospodarczego (uty-litarno-technicznego2) jest to, by uczeń nauczył się

do-χ) Dr. Bronisław Biegeleisen : „Poradnictwo zawodowe a szkoła". Kraków 1928.

a) Z. Lipiński: „Informator dla chłopców kończących szkołę powszechną". Warszawa 1933.

b) Z. Lipiński: „Informator dla dziewcząt kończących szkołę powszechną". Warszawa 1930.

2) St. Machowski: „Wychowanie gospodarcze w nowych pro­

30

ceniać znaczenie zawodu (mniejsza o to jakiego), — nie przez teorię, lecz przez zetknięcie z wyczynem; chodzi o wyrobienie kultury pracy. Nie chodzi natomiast by­ najmniej o jakiś ściśle określony zawód czy przedmiot

(np. gospodarstwo domowe), lecz o to, by momenty pracy weszły do wszystkich przedmiotów nauczania: historii, języka polskiego, matematyki; chodzi o u p r a -k t y c z n i e n i e nau-ki w ten sposób i związanie jej z realnym życiem.

Przy możliwie szerokim stosowaniu metody zamie­ rzeń (projektów), wiązać należy pracę szkoły w ki. VII z życiem, — a nadto starać się, by praca domówią ucznia była nie pamięciowym, werbalnym uczeniem się, lecz raczej życiowym zastosowaniem wiadomości przy pewnych ręcznych, praktycznych zajęciach.

Nadto należy doprowadzić do tego, by uczeń orien­ tował się i umiał patrzyć na życie gospodarcze rodzin­ nych okolic i Polski — w sposób dla jego wieku dostępny. (Malicki — Piątkowski — Zienkiewicz: „Jak pracujemy w Polsce?" Warszawa. 1935.)

5. W y c h o w a n i e f i z y c z n e . Obacz program nauczania. W okresie przedpokwitania i pokwitania, kiedy w uczniu (enicy) budzi się „pęd w świat" 2) i żądza przy­

gód — wycieczki i życie harcerskie mogą w dziedzinie wychowania fizycznego odegrać pierwszorzędną rolę.

6. W y c h o w a n i e h i g i e n i c z n e i zajęcia z za­ kresu życia codziennego. Pouczenia i wskazania zasadnicze higieniczne, mają niezwykłe doniosłe życiowe znaczenie w tym czasie. To też ten dział wychowania musi być spe­ cjalną otoczony troską. Traktujemy go w ki. VII, podobnie jak w kl. V i VI. Nadto wprowadzamy pogadanki d o s t o ­ s o w a n e d o w i e k u , — o z d r o w i u i c h o r o b i e , — o roli lekarza, — o wybranych zagadnieniach z a n a t o m i i i f i z o 1 o g i i, — o niebezpieczeństwie chorób z a k a ź ­ nych i sposobie bronienia się przed nimi, — o

31

niu p r z e s ą d ó w , z a b o b o n ó w , wróżbitów, — o za­ chowaniu się w domu, w towarzystwie, w świecie.

Pogadanki winny być jaknajbardziej dostosowane do potrzeb ś r o d o w i s k a w którym młodzież żyje, — być praktyczne, jasne i zajmujące.

7. W y c h o w a n i e i n t e l e k t u a l n e . Dział wycho­ wania intelektualnego należy w klasie VII otoczyć także poważną opieką. Praca w tej dziedzinie s t a n i e się fundamentem samokształcenia wychowanka w przyszłości T o też należy go zaznajomić z techniką uczenia się i czytania książek i gazet. (Lubecki: „Jak się uczyć"? Lwów. 1933. Państw. Wydawnictwo książek szkolnych, — Rudniański: „Technologia pracy umysłowej", Warszawa 1934, — Dr. Jan Kuchta: „Książka zakazana", Warszawa 1934, — H. Radlińska: „Książka wśród ludzi", Warszawa 1934.). Szczególnie doniosłą rolę winny odegrać popu­ larno-naukowe książeczki. Obudzenie pewnego dopuszczal­ nego k r y t y c y z m u w stosunku do czytanych arty­ kułów w dziennikach lub nieodpowiednich książeczkach .byłoby też wskazane. — Metoda pracy ochotniczej, —

jednostkowej i grupowej, — daje w ki. VII dobre re­ zultaty.

Pozostają do omówienia takie zagadnienia jak po­ znanie dziecka i jego indywidualności, charakteru itp. Rozwiązanie ich znaleźć można w rozprawce D r. J. B i e g e l e i s e n a „ W s k a z a n i a m e t o d y c z n e d o p r o w a d z e n i a k a r t y i n d y w i d u a l n e j w s z k o ­

ł a c h p o w s z e c h n y c h " lub S. S t u d e n c k i e g o „ J a k o b s e r w o w a ć d z i e c i " ? Warszawa. 1933.

Problem „ D z i e c i t r u d n y c h d o w y c h o w a n i a " omawiają: Dr. Jan Kuchta w pracach: „Dzieci trudne ido wychowania", „Uczeń zuchwały", „Dziecko włóczę­ g a " , „Dziecko wiejskie", Dr. P. Z. Dąbrowski: „Dziecko

leniwe", Dr. L. Blaustein: „Lenistwo dzieci i młodzieży", Dr. A. Kulczycki: „Uczeń kłamca", — Dr. K. Dąbro™'ski:

„Nerwowość dzieci i młodzieży", — Fr. Sniehofa: „Cha­ rakter i typy jedynaków", — Fr. Baumgarten: „Kłam­ stwo", — St. Razwiłowska: „Dzieci nieposłuszne", — Dr. A. Kulczycki: „Charakterologia F. Kunkla", — J.. Babicki: „Wychowanie dziecka opuszczonego". Warszawa 1929, — Dr. J. Kuchta: „Psychologia uczenicy-podlotka" (z pamiętnikiem). Lwów 1937, — E. Croner: „Psychika młodzieży żeńskiej". Warszawa 1932, — i — „Nowo­ czesne wychowanie dziewcząt". Lwów 1936.

O innych zagadnieniach jak „współpraca domu ze szkołą", sprawozdania z pracy wychowawczej" wycieczka i t. p. pisze Dr. J. K u c h t a w pracy „ R o z w ó j psy­ c h i c z n y m ł o d z i e ż y a p r a c a s z k o l n a " . War­ szawa 1934 r. lub J. M i c h a ł o w s k a w książce „Za­ g a d n i e n i a w y c h o w a w c z e w n o w y c h p r o g r a ­ m a c h " . Warszawa 1933. ' ^ Kuratorium %J Ό Okręgu a β Szkolnego ta <a Wroctawsfciege^ 1¾. Wrocławiu J S i

v*~

Λ/

Rp#i51

K S I Ę G A R N I A R. S C

BAI posiada na skia«

LWOWSKIEJ BIBLlu

1ALLAI rCUHUUUltUlEJ

1. Dr. Jan Kuchta: „Typologia nauczyciela" 090 zł. 2. Dr. P. Z. Dąbrowski: „Dziecko leniwe" 1·— zł. 3. Dr. J. B. Konstantynowicz: „Wychowanie estetyczne

w nowoczesnej szkole". Cz. 1. Teoretyczna . . . . Γ30 zł. 4. Dr. J. B. Konstantynowicz: „Wychowanie estetyczne

w nowoczesnej szkole". Cz. II. Praktyczna P30 zł. 5. Dr. H. Podkulska : „Środowisko w świetle badań

współczesnej pedagogiki" 1-30 zł. 6. Dr. L. Blaustein : „Karność w nowoczesnym wycho­

waniu" 1-30 zł. 7. Dr. J. Kuchta : -Dziecko włóczęga" 1·30 zł. 8. Dr. J. Kuchta : „Psychologiczne i wychowawcze

podstawy nowych p r o g r a m ó w " 1 30 zł. 9. L. Siemieńska „Główne kierunki współczesnej pe­

dagogiki". — Pedagogika katolicka 150 zł. 10. Dr. Jan Kuchta : „Dzieci t r u d n e do wychowania"

(1. Uczeń zuchwały) '. 1*50 zł. 11. Dr. H. Podkulska: „Środowisko wielkomiejskie". · Γ30 zł. 12. Dr. E. Croner : „Pedagogika humanistyczna". (E.

Spranger) Γ50 zi. 13—14 Dr. J. Krystanowski : „Metoda szkiców i za­

gadnień" 195 zł. 15. Dr. L. Blaustein: „Lenistwo u dzieci i młodzieży". 1-50 zł. 16. Dr. H. Podkulska: „Środowisko rodzinne" 0 Θ0 zł. 17. Dr. A. Kulczycki. „Charakterologie" F. Künkla . . 150 zł. 18. Dr. J. Kuchta : „Dzieci t r u d n e do wychowania

w świetle badań psychologii głębi" w druku 19. Ks. Mgr. J. Fondaliński: Nowe psychoanalityczne

badania Ch. Baudoina w druku 20. Dr. M. Grzędzielska : „Wychowanie dziewcząt". . w druku 21. St. Łotocka : Plan Pracy Wychowawczej dla ki. I — VII

szkół powszechnych. (II. wyd. rozszerzone) 0'80 zł. 22. St. Łotocka : J a k się przygotować do egzaminu

praktycznego na nauczyciela szkół powszechnych ? 1'50 zł. 23. St. Łotocka: Statut Szkół Powszechnych 0 95 zł. 24. Dr. A. Kulczycki: „Uczeń kłamca" 1.10 zł. 25. L. Łotocki ι „Dziecko sierota" (Psychologia. Wycho­

wanie.) 1.10 zł.

LWOWSKA BIBLIOTECZKA PRZEKŁADÓW DZIEŁ PSYCHOLOGICZNYCH

1. L. S. Wygotskii Nowe kierunki psychologii I.

„Psychologia strukturalna" 1*50 zł. 2. M. Szirwindt: Nowe kierunki psychologii II.

„Behawioryzm" 1 30 zł. 3. F. Kiinkel: „Psychologia indywidualna" w druku 4. M. Wertheimer : „Psychologia postaci" w diuku 5. Pedagogika współczesna (W wypisach) . . . . w druku 6. E. Croner: „Nowoczesne wychowanie dziewcząt" . 1.50 zl.