"Twórczość Leśmiana. (Próba przekroju)", Jacek Trznadel, Warszawa 1964, Państwowy Instytut Wydawniczy, Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk, „Historia i Teoria Literatury. Studia”, komitet redakcyjny: Julian Krzyżanowski, Kazimierz Wyka, Stef

Michał Głowiński

"Twórczość Leśmiana. (Próba

przekroju)", Jacek Trznadel,

Warszawa 1964, Państwowy Instytut

Wydawniczy, Instytut Badań

Literackich Polskiej Akademii Nauk,

„Historia i Teoria Literatury.

Studia”.... : [recenzja]

Pamiętnik Literacki : czasopismo kwartalne poświęcone historii i krytyce

literatury polskiej 55/4, 585-597

J a c e k T r z n a d e l , T W Ó R C Z O Ś Ć L E Ś M IA N A . (P R Ó B A P R Z E K R O JU ). (W a r­ s z a w a 1964). P a ń s tw o w y I n s t y tu t W y d a w n ic z y , s. 374, 6 n lb . I n s t y t u t B a d a ń L it e ­ r a c k ic h P o ls k ie j A k a d e m ii N a u k . „ H is to ria i T e o ria L i t e r a t u r y ”. S tu d ia . K o m ite t R e d a k c y jn y : J u l i a n K r z y ż a n o w s k i , K a z i m i e r z W y k a , S t e f a n Ż ó ł k i e w s k i . S e k r e t a r z K o m ite tu R e d a k c y jn e g o : A n i e l a P i o r u n o w a . [S e ria :] „ H is to r ia L i t e r a t u r y ”, 10. R e d a k c ja s e r ii: M a r i a J a n i o n , J a n K o t t , Z o f i a S z m y d t o w a . i. WSTĘP O b s z e rn a k s ią ż k a J a c k a T r z n a d la to ja k b y p o lo n is ty c z n a n o b ilita c ja L e ś m ia ­ n a — p o e ty , k tó r y d o t e j p o ry z n a jd o w a ł s ię n ie m a l w w y łą c z n y m p o s ia d a n iu k r y ty k ó w , w y p o w ia d a ją c y c h się o n im w m n ie j lu b b a r d z ie j o b s z e rn y c h e s e ja c h . A k t n o b ilita c y jn y d o k o n a n y z o s ta ł z w ie lk im ro z m a c h e m i w p e łn y m m a je s ta c ie . P r a c a T r z n a d la n ie z a jm u je s ię s p r a w a m i d ro b n y m i, od r a z u p r z e d s ta w ia coś, co m a p e łn ić f u n k c j ę m o n o g r a fii, a w ię c o p is i i n t e r p r e ta c ję s p r a w , k tó r e w t w ó r ­ czo ści p o e ty w y d a ją s ię a u to r o w i n a jw a ż n ie js z e . N ie je s t to m o n o g r a fia p o z y ty ­ w is ty c z n a , z tr a d y c y jn y m p o d ty tu łe m „ży cie i d z ie ło ”, z a in te r e s o w a n ia b io g r a ­ fic z n e w ogóle w te j k s ią ż c e n ie d o c h o d z ą do g ło su , je j p rz e d m io te m je s t s a m a tw ó rc z o ś ć . A u to r p ie r w s z e j m o n o g r a fii o d o ro b k u w ie lk ie g o p is a rz a , z w ła sz c z a m o n o ­ g r a f ii — ja k w ty m p r z y p a d k u — n ie p o p rz e d z o n e j ż m u d n y m o k re s e m p o z y ty w i­ s ty c z n e g o g ro m a d z e n ia m a t e r i a łó w i sz e re g ie m r o z p r a w sz c z e g ó ło w y c h (choć p r z e d ­ te m u k a z a ły s ię d w a d o s k o n a le o p ra c o w a n e p rz e z T rz n a d la to m y , p rz y n o s z ą c e n ie z n a n e d o tą d u tw o r y L e ś m ia n a ), z n a jd u je s ię w s y tu a c ji o so b liw e j. Z je d n e j s t r o n y z a p e w n ia m u o n a w ja k ie jś m ie rz e sw o b o d n ie js z y w y b ó r p ro b le m a ty k i, z d r u g ie j zaś — s k a z u je n a h ip o te z y , n ie d o p u sz c z a w w ie lu s p r a w a c h do t w i e r ­ d z e ń d e f in ity w n y c h . S y tu a c ja t a k a m a w ię c sw o je d o b re i złe s tr o n y : u ja w n ia się to ta k ż e w k s ią ż c e T rz n a d la .

M a ją c p rz e d s o b ą — ja k o m o n o g r a f is ta — p e r s p e k ty w ę sw o b o d n e g o w y b o ru , a u t o r n a jw ię c e j u w a g i p o ś w ię c ił filo z o fic z n e j p r o b le m a ty c e p o e z ji L e ś m ia n a . T o j e s t w z a s a d z ie je g o g łó w n y p rz e d m io t z a in te re s o w a ń . W z a s a d z ie — b o o b o k te g o T r z n a d e l p o ś w ię c a w ie le m ie js c a in n y m s p ra w o m , p rz e d e w s z y s tk im s to s u n k o w i L e ś m ia n a d o k u l t u r y lu d o w e j, a ta k ż e w y p o w ia d a n a m a r g in e s ie ty c h z a s a d n ic z y c h k w e s tii u w a g i o w ie lu in n y c h p ro b le m a c h . K o n c e n tr u ją c s ię n a o k re ś lo n y m k r ę g u z a g a d n ie ń , a u to r w ja k ie jś p r z y n a jm n ie j m ie rz e d ą ż y ł do p rz e z w y c ię ż e n ia z a s a d n i­ c z e g o g rz e c h u m o n o g r a f is ty k i, k tó r a ja k o f o r m a w y p o w ie d z i n a u k o w e j w y r a s t a z t r a d y c j i p o z y ty w iz m u , d o p rz e z w y c ię ż e n ia m ia n o w ic ie g rz e c h u teg o , że m o n o g r a ­ f i a m a ja k b y o b o w ią z e k m ó w ie n ia w sz y s tk ie g o , co s ię w ie n a te m a t je j p r z e d ­ m io tu . W te n sp o s ó b s a m p r z y ję ty g a tu n e k w y p o w ie d z i k r y ty c z n e j o g ra n ic z a ł m o ż liw o ś c i b a d a c z a , s k a z y w a ł n a to , b y d a w a ł s ię on w o d z ić m a te r ia ło w i: ty lk o

o p is y w a ł, a n ie — w p ro w a d z a ł w p e w ie n ze sp ó ł z n a c z e ń , z k tó r y m i do ro z ­ w a ż a n e g o p rz e z s ie b ie o b ie k tu p rz y c h o d z i. W y d a je s ię je d n a k , że w T w ó r c z o ś c i

L e ś m i a n a t a tr a d y c y jn a s ła b o ść w ię k s z o ś c i m o n o g r a fii d a je o s o b ie z n a ć , k s ią ż k a

n ie z a w sz e je s t s p ó jn ą in t e le k t u a ln i e c a ło śc ią .

N ie k tó r e z re s z tą z je j f r a g m e n tó w są w ie lk im i o s ią g n ię c ia m i J a c k a T rz n a d la , n ie ty lk o w z b o g a c a ją c y m i z e sp ó ł in f o r m a c ji o p o ecie , a le ta k ż e p o z w a la ją c y m i p a ­ tr z e ć n a je g o d o ro b e k tr o c h ę in a c z e j n iż p o p rz e d n io . D o ty c z y to z w ła sz c z a s to s u n ­ k u a u to r a N a p o j u c ie n i s t e g o do tw ó rc z o ś c i lu d o w e j. M ó w iło s ię n a te n te m a t od d a w n a , a le do m o m e n tu , w k tó r y m T r z n a d e l w z ią ł tę k w e s tię n a w a r s z t a t, m ó w iło się w tr y b ie p rz y p u s z c z e ń , o p a r t y c h n a z a w o d n e j cz ę sto in t u ic j i. T r z n a d e l z e b r a ł ro z le g le m a t e r i a ły p o ró w n a w c z e i w sp o só b g r u n to w n ie u m o ty w o w a n y p o k a z a ł, w ja k i sp o só b lu d o w o ść is tn ie je i f u n k c j o n u je w p o e z ji L e ś m ia n a . P o k a z a ł, z j a ­ k ic h ź ró d e ł p o e ta c z e rp a ł sw e lu d o w e in s p ir a c je , w j a k i s p o s ó b z n ic h k o rz y s ta ł, ja k p rz e k s z ta łc a ł lu d o w e w z o rc e . N ie o g ra n ic z a ł się p r z y ty m b a d a c z ty lk o do s u c h e g o z e s ta w ie n ia m a te r ia łó w , w m o n to w a ł je w p e w n ą c a ło ś ć in t e r p r e t a c y j ­ n ą , p o k a z u ją c , ja k w ią ż ą się o n e z f a s c y n a c ja m i a n ty c y w iliz a c y jn y m i L e ś m ia ­ n a , z je g o fa s c y n a c ja m i p ie r w o tn o ś c ią , z jeg o d ą ż e n ia m i d o „ r e t r o s p e k c j i”. J e s t to z c a łą p e w n o śc ią je d n a z n a jis to tn i e js z y c h s p r a w w tw ó rc z o ś c i te g o p o e ty — k s ią ż k a T r z n a d la w n o s i b a rd z o d u ż o d o je j o ś w ie tle n ia . R o z w a ż a n ia o lu d o w o śc i to n a jb a r d z ie j p rz e k o n u ją c a część m o n o g r a fii.

J e s t w n ie j z re s z tą sp o ro f r a g m e n t ó w o w ie lk ie j w a r to ś c i i o ry g in a ln o ś c i. W y m ie n iłb y m t u w n ik liw ą a n a liz ę p o e m a tu D ż a n a n d a , t r a f n e r o z w a ż a n ia o n a r r a ­ to r z e lu d o w y m w b a lla d a c h , o e fe k c ie o d d a le n ia w lir y c e in ty m n e j, o L e ś m ia n o w - s k ie j k o n c e p c ji p o e ty ja k o ś p ie w a k a , itp . P o ja w ia ją s ię te ż w k s ią ż c e te z y n ie ­ w ą tp li w i e s łu sz n e , ja k n p . tw ie r d z e n ia o ro li k o n te k s tu k u ltu r o w e g o w p o e z ji L e ś m ia n a , o je j z w ią z k a c h z filo z o fią B e rg s o n a , itp ., te z y je d n a k ż e n ie w p e łn i p rz e z a u to r a w y z y s k a n e , ja k b y z a g u b io n e w to k u w y w o d ó w . B ę d z ie o n ic h m o w a d a le j, w c z ę śc ia c h p o le m ic z n y c h n in ie js z e j r e c e n z ji.

2. L E Ś M IA N A S Y M B O L IZ M

K w e s tią w k s ią ż c e T r z n a d la n a j b a r d z ie j s p o r n ą je s t u ję c ie s to s u n k u L e ś m ia ­ n a do s y m b o liz m u . N ie w ia d o m o d la c z e g o — p u n k te m h o n o r u k r y t y k a s ta ło s ię w y b r o n ie n ie p o e ty p rz e d t ą k o n e k s ją , t a k ja k b y o n a go d y s k w a lif ik o w a ła . O d c ię ­

cie to z a w a ż y ło n ie k o r z y s tn ie n a c a łe j k o n s t r u k c ji d o w o d o w e j, o d iz o lo w a ło L e ś ­ m ia n a od jeg o w ła ś c iw e g o k o n te k s tu h is to ry c z n o lite ra c k ie g o . T o w ła ś n ie b u d z i n a jw ię k s z e o p o ry . P o w ią z a n ie d a n e g o p o e ty z ja k im ś p r ą d e m li te r a c k im (n ie k tó ­ r y m w y d a je się to z a m k n ię c ie m p ro c e s u k ry ty c z n e g o ) m a b o w ie m s e n s p rz e d e w s z y s tk im d la te g o , że go p la s u je w p e w n e j rz e c z y w is to ś c i li te r a c k ie j , s y tu u je w o b e c o k r e ś lo n y c h te n d e n c ji, itp . J e s t w ię c p o s u n ię c ie m k o n ie c z n y m ze w z g lę d ó w h is to ry c z n y c h . O w o u s y tu o w a n ie p o z w a la d o p ie ro m ó w ić o p o d o b ie ń s tw a c h i ró ż ­ n ic a c h . B ez s y m b o liz m u n ie p o d o b n a p o e z ji L e ś m ia n a w y ja ś n i ć w sp o só b h is to ­ ry c z n y . N ie p o ro z u m ie n ia n a te n te m a t m a j ą c h a r a k t e r z a s a d n ic z y . K r y ty k m ia n o ­ w ic ie n ie ty lk o n ie m ó w i, co p rz e z sy m b o liz m ro z u m ie , a le n a jw y r a ź n i e j m ie sz a je g o ró ż n e z n a c z e n ia . A p o n ie w a ż t e r m i n t e n m a z n a c z e ń b a rd z o w ie le , o d n o sz ą c y c h s ię do ró ż n y c h s f e r rz e c z y w is to ś c i, p o w s ta je d o ść d u ż e z a m ie s z a n ie (to sa m o d o ty c z y sy m b o lu ). A u to r w p e w n y m m o m e n c ie z d a je so b ie s p r a w ę z o w ej w ie lo z n a c z n o ś c i (s. 52), a le n ie w y c ią g a z te g o ż a d n y c h k o n s e k w e n c ji. T a k w ięc m ie s z a s y m b o liz m ja k o te r m i n o d n o s z ą c y s ię do o k re ś lo n e g o z e s p o łu te n d e n c ji

lite r a c k ic h , w ła ś c iw y c h l i te r a tu r o m e u r o p e js k im p rz e ło m u w . X I X i X X , z ty m i u ż y c ia m i te r m in u , ja k ie s p o ty k a s ię w p r a c a c h ję z y k o z n a w c ó w i a n tr o p o lo g ó w k u lt u r a ln y c h (zob. s. 37), n a s tę p n ie z ty m , w ja k im p o ja w ia się w filo z o fii C a s s i- r e r a (zob. s. 39), g d z ie je s t o k re ś lo n y m f a k te m p o z n a w c z y m , n ie m a ją c y m n ic w s p ó ln e g o z sy m b o liz m e m lite r a c k im . P o d o b n ie s y m b o l w z n a c z e n iu z b liż o n y m d o te g o , ja k im p o s łu g iw a li się te o r e ty c y p o e z ji z p rz e ło m u w ie k ó w , p o m ie s z a n y z o s ta je z s y m b o le m ja k o w ogóle z n a k ie m (zob. s. 48). T o n ie u s ta n n e m ie s z a n ie z n a c z e ń , p r z y jm o w a n ie ró ż n y c h z n a c z e ń z a je d n o , m a f a t a ln e s k u t k i: n ie w ia d o m o w k o ń c u , o cz y m a u to r m ó w i. T w ie rd z i b o w ie m , że L e ś m ia n n ie j e s t- s y m b o l is t ą , i u ż y w a t e r m i n u „ s y m b o l” w s e n s ie z n a k u w ogóle. L o g ic z n y m w n io s k ie m b y b y ło , że L e ś m ia n n ie p o s łu g iw a ł s ię ję z y k ie m . N ie o to p rz e c ie ż a u to r o w i c h o d ziło .

P o m ie s z a n ie z n a c z e n io w e o d b iło s ię n a c a ły m to k u w y w o d u . S k ie r o w a ło b o w ie m a u to r a k u ro z w a ż a n io m filo z o fic z n y m , k tó r e z p e w n o ś c ią b y s ię n ie p o ­ ja w iły , g d y b y „ s y m b o liz m ” n ie b y ł te r m i n e m w ie lo z n a c z n y m . N a to m ia s t o d s u n ę ło go od te g o , co b y ło rz e c z y w is tą p o d s ta w ą filo z o fic z n ą s y m b o liz m u lite r a c k ie g o (w d a ls z y c h p a r t i a c h r e c e n z ji p rz e z s y m b o liz m b ę d ę r o z u m ia ł je d y n ie p r ą d l i t e ­ ra c k i) i jeg o e s te ty k i. N ie w ia d o m o , co w o g ó le a u to r p rz e z sy m b o liz m ro z u m ie , k ie d y s tw ie r d z a : „T o, że p is z e m y t u t a j o z a w a r to ś c i tr e ś c io w e j p o e z ji L e ś m ia n a , z g o d n e je s t z p o g lą d a m i a u to r a Ł ą k i i N a p o j u c ie n i s t e g o , co w ię c e j — s ta n o w i n a w e t o je g o o d rę b n o ś c i w s to s u n k u do te o r ii s y m b o liz m u ” (s. 52; p o d o b n e t w i e r ­ d z e n ie n a s. 229: „O w y jś c iu p o z a sy m b o liz m d e c y d u je s z e re g e le m e n tó w t w ó r ­ czości L e ś m ia n a , ta k ż e i je g o p o jm o w a n ie tr e ś c i p o ezji, ja k i n a d a n ie je j c e c h p o w s z e c h n o ś c i”). „ T r e ś ć ” je s t ró w n ie ż te r m i n e m n ie z w y k le w ie lo z n a c z n y m ; ja k się z d a je , a u to r u ż y w a go t u t a j w s e n s ie n a jb a r d z ie j p o to c z n y m , d la k tó r e g o p rz e c iw ie ń s tw e m je s t „ f o r m a ”. W y n ik a ło b y z teg o , że s y m b o liz m b y łb y p r ą d e m z a in te r e s o w a n y m w y łą c z n ie g ie r k a m i f o r m a ln y m i. K o g o tu je d n a k m o ż n a w s k a z a ć ja k o p rz y k ła d ? M a lla rm é g o ? V e r la in e ’a? B ło k a ? W ia c z e s ła w a I w a n o w a ? R ilk e g o ? V e r h a e r e n a ? T w ó rc z o ść ż a d n e g o z ty c h p o e tó w (a n i ja k ie g o k o lw ie k in n e g o , k t ó ­ r e g o u w a ż a s ię p o w s z e c h n ie za s y m b o lis tę ) n ie m o g ła b y s łu ż y ć ja k o e g z e m p lif i- k a c ja . C zo ło w i s y m b o liś c i d a le c y b y li z a ró w n o od p a r n a s is to w s k ie j id e i „ fo r m y d o s k o n a łe j”, f o r m y u jm o w a n e j w s e n s ie c a łk o w ic ie z e w n ę trz n y m , ja k i od p ó ź n ie j­ sz e j id e i p is a r s t w a ^ a u to m a ty c z n e g o , p o z a s e m a n ty c z n e g o . G d y w s t o s u n k u do ty c h d w u z ja w is k , c h o ć za każdynf* r a z e m z in n e g o p o w o d u , m o ż n a m ó w ić, je ś li się ju ż b a r d z o te g o c h c e , o „ b r a k u tr e ś c i ” — w o d n ie s ie n iu d o s y m b o liz m u p o z b a w io n e je s t to w s z e lk ie g o u z a s a d n ie n ia (z re s z tą i w ty c h d w u w y p a d k a c h n ie w y d a je m i s ię tr a f n e ) . D la s y m b o lis tó w p o e z ja n ie b y ła ty lk o d z ia ła ln o ś c ią e s te ty c z n ą . P o e z ja w ic h e s te ty c e b y ła p rz y g o d ą m e ta fiz y c z n ą , s z u k a n ie m n o w y c h ś w ia tó w i n o w y c h p rz e ż y ć , p rz y g o d ą m e ta fiz y c z n ą m o ż liw ą d z ię k i ję z y k o w i i u tr w a l a j ą c ą s ię w ję z y k u . P rz e z tę w ła ś n ie św ia d o m o ś ć a k ty w n e j r o li ję z y k a , p ro w a d z ą c ą d o u ję c ia p o e z ji ja k o s w o is te g o sp o s o b u m ó w ie n ia , ró ż n ią c e g o się od w s z e lk ic h in n y c h , s y m b o liz m d a ł p o c z ą te k p o e z ji w sp ó łc z e s n e j i je j p o d s ta w o w y m k o n c e p c jo m . T y m k o n c e p c jo m , w k tó r y c h L e ś m ia n s ię m ie ś c i t a k ja k o liry k , ja k i te o r e ty k s w e j s z tu k i. * J e d n y m z a r g u m e n tó w T rz n a d la , m a ją c y c h p o p rz e ć tw ie r d z e n ie o -b ra k u p o ­ w ią z a ń L e ś m ia n a z sy m b o liz m e m , je s t je g o te o r ia r y tm u . Z d a n ie m n iż e j p o d p is a ­ n e g o a r g u m e n t to z d e c y d o w a n ie fa łs z y w y . A u to r z e s ta w ia w y p o w ie d z i L e ś m ia n a n a te m a t r y t m u z o d p o w ie d n im f r a g m e n te m p o d rę c z n ik a w e r s y f ik a c ji Z a w o d z iń - s k ie g o , s u g e r u ją c , że c h o d z i o tę s a m ą s p r a w ę , k tó r a s t a ła się p o w s z e c h n ą w ła s n o ś ­ c ią k u l t u r a l n ą (s. 220). W is to c ie ch o d z i o coś in n e g o . J e ś li się n a w e t p rz y jm ie , że

Z a w o d z iń s k i b y ł z w ią z a n y z o k re ś lo n ą p o e ty k ą n o r m a ty w n ą ( s k a m a n d ry c k ą ) , c y to ­ w a n y te k s t je s t w sw y c h tw ie r d z e n ia c h t a k o g ó ln y , że m ó g łb y się p o ja w ić w k a ż ­ d e j p r a c y w e rs o lo g ic z n e j. J a k d la k a ż d e g o w e rso lo g a , r y t m je s t d la Z a w o d z iń s k ie - go p e w n y m z ja w is k ie m ję z y k o w y m , w y s tę p u ją c y m w o k re ś lo n e g o r o d z a ju w y p o ­ w ie d z ia c h ja k o je d e n z c z y n n ik ó w k o n s ty tu ty w n y c h . D la L e ś m ia n a je s t on ta k ż e z ja w is k ie m ję z y k o w y m , a le n ie ty lk o i n ie p rz e d e w s z y s tk im . R y tm je s t b o w ie m d la n ie g o z ja w is k ie m m e ta fiz y c z n y m i p sy c h o lo g ic z n y m , t a k ja k w d a w n y c h k o s m o - g o n ia c h — rz ą d z i ś w ia te m . Z re s z tą ta k ż e w u ję c iu r y t m u ja k o f a k t u ję z y k o w e g o r ó ż n i się L e ś m ia n z n a c z n ie od Z a w o d z iń sk ie g o czy ja k ie g o k o lw ie k in n e g o w e r s o ­ lo g a , b a d a ją c e g o to z ja w is k o ja k o sp o só b o rg a n iz a c ji s t r u m i e n ia ję z y k o w e g o . D la L e ś m ia n a r y t m je s t c z y n n ik ie m w y z w a la ją c y m ze sło w a u ta j o n e m o ce, p r z e c iw ­ d z ia ła ją c y m jeg o z e s k o r u p ie n iu , o d ś w ie ż a ją c y m go i n a d a ją c y m m u n o w ą , p r a w ­ d z iw ą , je sz c z e n ie z a u to m a ty z o w a n ą fo rm ę . T a k ie ro z u m ie n ie r y tm u , z w ią z a n e ze s p r a w ą m u z y c z n o śc i p o ezji, p o ja w ia ło się w e w s z y s tk ic h p o w a ż n ie js z y c h te o r ia c h sy m b o lis ty c z n y c h , t a k fr a n c u s k ic h , ja k ro s y js k ic h . L e ś m ia n w łą c z a się w ię c p rz e z s w o je w y p o w ie d z i o r y tm ie w o g ó ln ą e u r o p e js k ą d y s k u s ję o s w o is ty c h w ła ś c iw o ś ­ c ia c h p o e z ji, d y s k u s ję z a p o c z ą tk o w a n ą p rz e z s y m b o liz m i p ro w a d z o n ą w jeg o d u c h u . J e s t to w ię c is to tn y c z y n n ik łą cz ący .

S k o ro ju ż m o w a o r y tm ie , n a le ż y z a ją ć s ię p ro b le m e m s to s u n k u L e ś m ia n a do B e rg s o n a , s to s u n k u , k tó r e g o w y e k s p o n o w a n ie — ta k w k s ią ż c e o b e c n e j, j a k w e w c z e ś n ie js z y c h s tu d ia c h — je s t n ie w ą tp liw y m o s ią g n ię c ie m in te r p r e ta c y jn y m T r z n a d la . T u ta j ta k ż e , c h o ć a u to r rz e c z f o r m u łu je o s tro ż n ie i o b w a ro w u je ją z a ­ s tr z e ż e n ia m i (s. 50), z w ią z k i z a u to r e m M a t i è r e e t M e m o i r e m a j ą ś w ia d c z y ć o ty m , że L e ś m ia n p o z a s y m b o liz m w y c h o d z i. P o w ią z a n ia sy m b o liz m u z filo z o fią B e rg s o n a b y ły w ie lo k r o tn ie s y g n a liz o w a n e p rz e z h is to ry k ó w li te r a tu r y , s p r a w ie te j p o ś w ię ­ c o n a j e s t m . in . o b s z e rn a i z n a n a k s ią ż k a A rb o u ra , p r z y n o s z ą c a b e z s p o r n e m a t e ­ r i a ł y n a te n te m a t. T o p r a w d a , że sy m b o liśc i o d k ry li B e rg s o n a d o ść p ó źn o , bo d o p ie r o o k o ło r. 1900, w te d y z re s z tą z a c z y n a się o d d z ia ły w a n ie te g o filo z o fa n a s z e r o k ą p u b lic z n o ść , n ie ty lk o n a w ą s k ie ś ro d o w is k o a k a d e m ic k ie . O d k ry c ie to m ia ło w ie lk ie z n a c z e n ie d la fo r m u ło w a n e j w ó w c z a s te o r ii p o e z ji, c h o ć b y d la p r o g ­ ra m o w o sy m b o lis ty c z n y c h w y p o w ie d z i te o r e ty c z n y c h T a n c r è d e ’a d e V is a n (je d n e g o z n a jw n ik liw s z y c h te o r e ty k ó w sy m b o liz m u ), J e a n F lo r e n c e ’a i in n y c h . Z w ią z k i z B e rg s o n e m b y ły w ie lo k r o tn ie a k c e n to w a n e w k o n ty n u u ją c y c h sy m b o liz m z z a ­ ło ż e n ia p is m a c h w y c h o d z ą c y c h m n ie j w ię c e j w la t a c h 1905— 1914, ta k i c h j a k „L a P h a l l a n g e ” i „V ers e t P r o s e ”, p is m a c h , k tó r e ś w ia d o m ie s t a w ia ły so b ie z a cel r o z w ija n ie id e i M a lla rm é g o , s t a ją c się je d n o c z e śn ie tr y b u n ą d la ó w c z e sn y c h m ło ­ d y c h a w a n g a r d y s tó w (to te d w a w ła ś n ie p is m a d r u k o w a ły c z ę sto A p o lli n a ir e ’a). D z ia ło s ię to w s z y s tk o w la ta c h , w k tó r y c h L e ś m ia n u tr z y m y w a ł śc isłe k o n ta k t y z l i t e r a t u r ą f r a n c u s k ą — jeg o z n a k o m ity e se j o B e rg s o n ie d a je się h is to ry c z n ie in t e r p r e to w a ć ty lk o w p o w ią z a n iu z ty m i f a k ta m i. Z re s z tą o p e w n y c h rz e c z a c h sy m b o liś c i m ó w ili w c z e ś n ie j, z a n im filo z o fię B e rg s o n a p o z n a li (np. w ła ś n ie o r y t ­ m ie ), p o ja w ie n ie s ię je j z aś n a ic h in te le k tu a ln y m f i r m a m e n c ie p o z w o liło w p r o ­ w a d z ić k o r e k t u r y do ta k ic h czy in n y c h s f o rm u ło w a ń . D e b iu tu ją c y w la ta c h o s ie m ­ d z ie s ią ty c h s y m b o liśc i i a u to r E w o l u c j i t w ó r c z e j n a le ż e li do te j s a m e j fo r m a c ji in te le k tu a ln e j , w y w o d z ili się z p o d o b n y c h tr a d y c ji, w a n a lo g ic z n y sp o s ó b z w a lc z a li to , co ic h b e z p o ś re d n io p o p rz e d z a ło . S to s u n e k B e rg s o n a do k o n k r e t u ja k o p r z e d ­ m i o tu p o z n a n ia n ie m o że b y ć a r g u m e n te m za je g o s e p a r a c ją od r u c h u s y m b o li- s ty c z n e g o (zob. s. 35).

K o n k r e t, w ła ś n ie k o n k r e t k o n s e k w e n tn ie s y m b o lis tó w fa s c y n o w a ł. Ic h k o n - c e c p ja s y m b o lu b y ła w ła ś n ie k o n c e p c ją k o n k r e tu , — k tó r y — n a s i ą k a ją c ró ż n y m i

z n a c z e n ia m i — m o że s ta ć się p o d s ta w o w y m e le m e n te m p o ezji. S p r a w a c a ła w y ­ d a je m i się r a c z e j p o z o rn a ; k o n k r e t je s t z n o w u p o ję c ie m n ie z w y k le w ie lo z n a c z ­ n y m , ch o ć bez p o ję c ia ja k ie g o ś k o n k r e t u sy m b o l w ogóle n ie d a je s ię p o m y ś le ć . T rz n a d e l z re s z tą , b r o n ią c L e ś m ia n a p rz e d p o w in o w a c tw a m i z sy m b o liz m e m t w i e r ­ dzi, że n ie m a u n ie g o sy m b o ló w , s ą z a ś a le g o rie . J e s t to n ie p o r o z u m ie n ie , g rz e s z ą ­ ce z a ró w n o p rz e c iw p r z y ję ty m z n a c z e n io m ty c h te r m in ó w , d e fin io w a n y m w e w s z y s t­ k ic h p o d rę c z n ik a c h p o e ty k i o p is o w e j, ja k te ż p rz e c iw m y ś le n iu h is to ry c z n e m u . J e d n y m z n ie n a jb a r d z ie j b ła h y c h e le m e n tó w o w ego m y ś le n ia je s t to , że się r e s p e k tu je w ja k i ś sp o só b a p a r a t p o ję c io w y , k tó r y m się w b a d a n y m o k r e s ie p o s łu g iw a n o . N ie z n a c z y to o c z y w iśc ie , że n a le ż y go b e z k ry ty c z n ie p rz e jm o w a ć , je s t on je d n a k ja k o p rz e d m io t b a d a n ia n a ty le z n a c z ą c y , że n ie n a le ż y ig r a ć s ło ­ w a m i. T y m b a r d z ie j że p o ję c ia te n ie m a ją — b y ta k p o w ie d z ie ć — w a r to ś c i je d y n ie

d o k u m e n tu , w k tó r y m u tr w a l o n a z o s ta ła p e w n a św ia d o m o ś ć te o r e ty c z n a , p e w ie n sp o só b m y ś le n ia o s p r a w a c h p o e z ji. S ta j ą się o n e is to tn y m e le m e n te m d a n y c h sp o so b ó w m ó w ie n ia o li te r a tu r z e , o b o w ią z u ją c y c h ta k ż e p o z a te r e n e m , n a k t ó ­ ry m o n e się u k s z ta łto w a ły . N a rz ę d z ia o p isu , ja k im i p o s łu g u je się h is to r y k l i t e ­ r a t u r y , p o w s ta ją n a jc z ę ś c ie j z u o g ó ln ie n ia p r a k t y k o k re ś lo n e j p o e ty k i, o k re ś lo n e j e p o k i w d z ie ja c h li te r a t u r y . N a rz ę d z ia te s ą z a w sz e w ja k i ś sp o só b z w ią z a n e z d z ie d z in ą , z k tó r e j w y ro s ły . T o te ż — ju ż p rz e z s a m e in s tr u m e n ty , ja k im i s ię p o s łu g u je — h is to r y k l i t e r a t u r y je s t s p r z ę g n ię ty z rz e c z ą , o k tó r e j m ó w i. P o w ią ­ z a n ie to je s t n ie u n ik n io n e — w ty c h s y tu a c ja c h , w k tó r y c h ś r o d e k o p is u p o c h o d z i a k u r a t z e p o k i s ta n o w ią c e j p r z e d m io t a n a liz y , s p r z y ja ono p o s ta w ie h is to r y c z n e j. S p r z y ja n a w e t w te d y , g d y ś r o d e k ó w p o d le g ł d a le k o p o s u n ię te j e w o lu c ji, g d y z o s ta ł s iln ie p r z e k s z ta łc o n y . D la te g o s y m b o l t r a k to w a n y ja k o k a te g o r ia o p is o w a je s t sz c z e g ó ln ie n a m ie js c u p rz y a n a liz ie p o e z ji p rz e ło m u w ie k ó w , b o — ja k o sa m te r m i n — o d b ija je j s y tu a c ję i ó w c z e sn y sp o só b m y ś le n ia o n ie j. A le g o ria z a ś w p ro w a d z a fa łs z y w e o d n ie s ie n ia h is to ry c z n e , k a ż e m y ś le ć o z u ­ p e łn ie in n y c h o k re s a c h ro z w o ju p o e z ji, k ie d y b y ła is to tn y m f a k t e m h is to ry c z n y m . N ie to je d n a k je s t t u n a jw a ż n ie js z e . J a k o k a te g o r ia o p is o w a o d n ie s io n a do p o e z ji L e ś m ia n a je s t o n a d la te g o t a k b a rd z o fa łs z y w a , iż w s z y s tk ie is to tn ie js z e te o r ie p o e z ji z p rz e ło m u w ie k ó w c z y n iły z p r z e c iw s ta w ie n ia a le g o r ii s y m b o lo w i je d n ą ze s p r a w z a s a d n ic z y c h . S y m b o l m ia ł w a rto ś ć o ty le w ła ś n ie , o ile p o z w a la ł p r z e ­ z w y c ię ż y ć u s c h e m a ty z o w a n ie a le g o rii, je j p ła s k ą r a c jo n a ln o ś ć , w y n ik łą z f a k t u , że b y ła z a sa d n ic z y m e le m e n te m li te r a c k ie j d y d a k ty k i. A le g o ria k łó c iła s ię z c a ły m ó w c z e sn y m ro z u m ie n ie m p o e z ji, ja k o m o w y n ie z w y k łe j i je d n o r a z o w e j, m o w y , k t ó r a n ig d y n ie n a z y w a b e z p o ś r e d n io , a le z a w sz e s u g e r u je . T o r o z u m ie n ie p o e z ji, n a w e t je ś li p o d le g ło ta k i m czy in n y m p rz e m ia n o m , d a się o d c z y ta ć z w y p o w ie d z i te o r e ty c z n y c h L e ś m ia n a , a ta k ż e — p rz e d e w s z y s tk im — z je g o p o e z ji. N ie w i­ d z ę ż a d n e g o je g o u tw o ru , w k tó r y m m o ż n a b y s tw ie r d z ić w y s tę p o w a n ie a le g o r ii (je ś li ro z u m ie s ię ją ta k , ja k to s ię z w y k le p rz y jm u je ). „ J a s n o ś ć z n a c z e n io w a ” (s. 32) n ie s ta n o w i a r g u m e n tu , g d y ż m oże w y s tę p o w a ć w w y p o w ie d z i s k o n s tr u ­ o w a n e j w ja k ik o lw ie k sp o só b . O a le g o r ii m o ż n a m ó w ić w te d y ty lk o , je ś li is tn ie je

s u i g e n e r i s u m o w a sp o łe c z n a co d o z n a c z e n ia d a n e g o e le m e n tu p rz e d s ta w ia ją c e g o ,

u m o w a p o z w a la ją c a s tw ie rd z ić , że w b a jc e lis z a w sz e je s t c h y tr o ś c ią , a p a w — p y c h ą . A le g o ria n ie je s t s p r a w ą in d y w id u a ln e j w y p o w ie d z i, je s t zaś s p r a w ą k o d u , k tó r y p o z w a la w d a n e j w y p o w ie d z i o d c z y ty w a ć lis a ja k o c h y tro ś ć . L e ś m ia n do ta k ie g o k o d u n ig d y s ię n ie o d w o łu je , o d w o ła n ie ta k ie z r e s z tą p rz e c z y ło b y jeg o p o jm o w a n iu p o e z ji. M ó w ie n ie o „ a le g o rii je d n o r a z o w e j” (s. 35), n a w e t je ś li się tę f o r m u łę o p a tr u je c u d z y sło w e m i m ó w i o je j z w ią z k a c h z sy m b o le m , p r o w a d z i do ja w n e j sp rz e c z n o śc i. C oś, co je s t je d n o r a z o w e , n ie m o że b y ć a le g o rią . P r z y w o ły ­

w a n ie a le g o r ii w a n a liz ie ta k i c h u tw o ró w , ja k p o e m a t Ł ą k a (s. 237), D u s i o ł e k (s. 315), M a r c i n S w o b o d a i R o m a n s (s. 339), w y d a je m i s ię a b s o l u tn ą d o w o ln o śc ią . P o d o b n ą d o w o ln o śc ią j a k z e s ta w ia n ie D z i e w c z y n y z R o m a n d e la R o s e (w k tó r y m o c z y w iśc ie a le g o rie w y s tę p u ją ) . R e a s u m u ją c : o a le g o r ii n ie m o ż n a m ó w ić w o d n ie ­ s ie n iu d o p o e z ji L e ś m ia n a d la te g o , że k łó c i się to z k u l t u r ą li te r a c k ą , z ja k ie j się o n a w y w o d z i, że n ig d y w je j o b rę b ie d a n e m u p r z e d s ta w ie n iu n ie je s t p r z y p is a n e o k re ś lo n e z n a c z e n ie p o ś r e d n ie (n ie m o ż n a p o w ie d z ie ć , że z m o r a w D u s i o ł k u zn a c z y to i ty lk o to) — o p e w n y c h zaś f a k t a c h m o ż n a m ó w ić w je j o b r ę b ie ja k o o s y m ­ b o la c h , tz n . e le m e n ta c h m a ją c y c h n ie w ą tp liw ie p e w n e z n a c z e n ie p o d w ó jn e , n ie d a ją c e s ię je d n a k n ig d y u je d n o z n a c z n ić , n a jw a ż n ie js z y je s t t u s a m sp o s ó b z n a ­ c z e n ia i o z n a c z a n ia . R o la p r z y p is y w a n a p rz e z T r z n a d la a le g o rii, tr a k t o w a n e j ja k o p r z e c i w s ta w ie ­ n ie s y m b o lu , w y n ik a w is to c ie z b a rd z o tr a d y c y jn e g o r o z u m ie n i a s y m b o liz m u ja k o p r ą d u lite r a c k ie g o , r o z u m ie n ia , k tó r e z a s a d n ic z y m je g o w y r ó ż n ik ie m czy n i w ła ś n ie sy m b o l. N ie w y d a je m i się on c z y n n ik ie m n a jw a ż n ie js z y m , m im o że od n ie g o p o sz ła n a z w a c a łe g o ru c h u . W ia d o m o je d n a k , że n a z w a t a b y ła p r z y p a d k o ­ w a , że p o ja w iła się w d z ie n n i k a r s k ie j w y p o w ie d z i J e a n M o r é a s a i p o te m sz y b k o się s p o p u la ry z o w a ła , p o n ie w a ż is tn ia ło z a p o tr z e b o w a n ie n a n a z w ę n o w e g o r u c h u lite r a c k ie g o — n a z w a la n s o w a n a p o p rz e d n io (d e k a d e n ty z m ) b y ła n ie o d p o w ie d n ia , b o n ie o d d a w a ła jeg o w ła ś c iw e g o c h a r a k t e r u i, n ie z a le ż n ie od te g o , s tw a r z a ła p r z y ­ c h y ln ą s y t u a c ję d la a n ta g o n is tó w n o w y c h te n d e n c ji (z re s z tą b y ła ta k ż e p r z y p a d ­ k o w a , p o sz ła od je d n e g o z w ie rs z y V e r la in e ’a). T a p r z y p a d k o w a n a z w a p rz e z w ie le la t k a z a ła w sy m b o lu w id z ie ć is to tę o w ego r u c h u , o k r e ś liła z r e s z tą s a m y c h jeg o u c z e s tn ik ó w , k tó r z y s y m b o lo w i w ła ś n ie p o ś w ię c a li sz c z e g ó ln ie d u ż o ro z w a ż a ń . A le ty l k o n a p o c z ą tk u , m n ie j w ię c e j w p ie r w s z y m d z ie s ię c io le c iu is tn i e n ia k i e r u n k u ; p o te m c o ra z m n ie j o s y m b o lu p is a n o , n a w e t w p ro g r a m o w y c h d e k la r a c ja c h (np. p r a c e w z m ia n k o w a n e g o ju ż V isa n a , J e a n R o y è re ’a, p ó ź n e w y p o w ie d z i te o r e ty c z n e E d o u a r d a D u ja r d in , itp .). S y m b o l tr a c ił a tr a k c y jn o ś ć n a w e t d la s a m y c h sy m b o - lis tó w , i to w s to p n iu d u ż o w ię k s z y m n iż in n e ic h p o d s ta w o w e k a te g o r ie t e o r e ­ ty c z n e , ta k ie ja k s u g e s tia czy r y t m . T ra c ił, bo w m i a r ę r o z w o ju te o r ii i p r a k t y k i p o e ty c k ie j r u c h u c o ra z b a r d z ie j o k a z y w a ł się s y n o n im e m s p r a w s z e rs z y c h i o n ie ­ r ó w n ie w ię k s z y m z n a c z e n iu . S ta w a ł s ię m ia n o w ic ie s y n o n im e m n o w e g o ro z u m ie n ia ję z y k a p o e ty c k ie g o , te g o ję z y k a , k tó r y z aw sze je s t n ie je d n o z n a c z n y , n a w e t w te d y , g d y sy m b o le n ie z n a jd u j ą s ię w je g o o b rę b ie . T o, co m ia ło b y ć w ła ś c iw o ś c ią s y m ­ b o lu ja k o f ig u r y s ty lis ty c z n e j czy z a s a d y o rg a n iz u ją c e j k o m p o z y c ję w ie rs z a , s ta ło s ię w ła ś c iw o ś c ią ję z y k a p o e ty c k ie g o , p o e z ji w ogóle, ja k o sp e c y fic z n e g o s p o s o b u m ó w ie n ia . D la te g o ja k o o s y m b o liś c ie m o ż n a m ó w ić o p o ecie , u k tó r e g o w ogóle s y m b o le się n ie p o ja w ia j ą . M o ż n a m ó w ić w ó w c z a s, je ś li ó w p o e ta m ie ś c i się w u k s z ta łto w a n y m — g łó w n ie p rz e z M a lla rm é g o i jeg o b e z p o ś r e d n ic h i p o ś r e d n ic h u c z n ió w — ro z u m ie n iu p o e z ji ja k o o d rę b n e g o sp o s o b u k s z ta łto w a n ia ję z y k a i je ś li je s t w ja k i e jś m ie rz e b lis k i te j k o n w e n c ji p o e ty c k ie j, k t ó r a z a c z ę ła się fo r m o w a ć w o b rę b ie te g o p o jm o w a n ia p o e z ji, a sw ó j m o m e n t p o c z ą tk o w y m ia ła • w tw ó r ­ czo ści B a u d e la ir e ’a. L e ś m ia n m im o c a łe j s w e j fa s c y n u ją c e j o ry g in a ln o ś c i, n ie ­ z w y k ło ś c i, o d rę b n o ś c i d o s k o n a le m ie ś c i się w ty m k rę g u , te n k r ą g w ła ś n ie je s t d la n ie g o n a tu r a ln y m k o n te k s te m h is to ry c z n y m . W y s tę p u je u n ie g o z r e s z tą ta k ż e s p o r o sy m b o ló w , a w ię c d la k o g o ś, k to b y się u p ie r a ł p rz y s y m b o lu ja k o z a s a d n i­ c z y m w y r ó ż n ik u k i e r u n k u , n ie m o g ło b y to b y ć a r g u m e n te m w iz o lo w a n iu p o e ty od te g o k o n te k s tu .

T a k o k re ś lo n y sy m b o liz m p o z w a la s y tu o w a ć L e ś m ia n a w o g ó ln o e u ro p e js k im k o n te k ś c ie lite r a c k im — ja k i je s t je d n a k jeg o s t o s u n e k do t ł a p o ls k ie g o s p rz e d

r o k u 1914? J a k s ię z d a je , to , że T rz n a d e l t a k k o n s e k w e n tn ie b r o n i L e ś m ia n a p rz e d s y m b o liz m e m , w y n ik a ze z ró w n a n ia o w eg o k ie r u n k u z M ło d ą P o ls k ą , k tó r e j k o n w e n c je p o e ty c k ie w y d a ją s ię ta k b a rd z o ir y tu ją c e . Z r ó w n a n ie to w y n ik a z p o ­ to c z n y c h p rz e ś w ia d c z e ń u f o r m o w a n y c h w o k re s ie m ię d z y w o je n n y m , w te d y z re s z ­ t ą c a łk o w ic ie z ro z u m ia ły c h : p o w s ta ły o n e w tr a k c ie p o le m ik i z m o d e r n iz m e m i je g o z d e z a k tu a liz o w a n y m i ju ż m a n ie ra m i. D z isia j p rz e ś w ia d c z e n ia te w y m a g a ją r e w iz ji, n ie d la te g o z re s z tą , b y r e h a b ilito w a ć te m a n ie r y , k tó r e są ju ż m a r tw y m f a k t e m h is to r y c z n y m . W y m a g a ją d la te g o , że M ło d a P o ls k a o k a z u je się z ja w is k ie m d u ż o b a r d z ie j s k o m p lik o w a n y m , a o w a n ie lito ś c iw ie u s c h e m a ty z o w a n a i z b a n a li- z o w a n a k o n w e n c ja — je j p r o d u k te m u b o czn y m . M ło d a P o ls k a n ie b y ła o k re s e m sy m b o liz m u . B y ła e p o k ą , w k tó r e j m ie s z a ły się n a jr ó ż n ie js z e te n d e n c je , b y ła s y n - k r e ty c z n a w s to p n iu w y ż sz y m n iż in n e e ta p y ro z w o jo w e p o ls k ie j l i t e r a tu r y . M ie ­ sz a ł s ię w n ie j p a r n a s iz m z p r e - e k s p r e s jo n iz m e m , im p re s jo n iz m z s e c e s ją , k la s y ­ c y zm z f o lk lo ry z m e m , m ia ł s w ó j u d z ia ł ta k ż e n a tu r a li z m (zw łaszcza w d ra m a c ie i p o w ie śc i). S y m b o liz m d z ia ła ł ja k o je d e n ze s k ła d n ik ó w te j s k o m p lik o w a n e j m ie ­ s z a n in y , n ig d y z r e s z tą n ie z a jm o w a ł p o z y c ji n a c z e ln e j. D la te g o z ró w n y w a n ie go z c a łą M ło d ą P o ls k ą , m im o ta k i c h czy in n y c h ó w c z e sn y c h d e k la r a c ji te o r e ty c z n y c h , je s t n ic z y m n ie u m o ty w o w a n e , a ty m b a rd z ie j n ie je s t u m o ty w o w a n e o b a rc z a n ie go o d p o w ie d z ia ln o ś c ą z a je j p r o d u k t y u b o czn e. S y tu a c ja p o ls k a z p rz e ło m u w ie k ó w n ie ró ż n i się z r e s z tą s p e c ja ln ie od s y tu a c ji w in n y c h l i t e r a t u r a c h — w n ie k tó r y c h z n ic h ty lk o u d z ia ł s y m b o liz m u b y ł w ię k sz y . T o te ż je ś li ch o d zi o n ie, s y m b o liz m , ja k o p ro p o z y c ja n a jd o j r z a l s z a i n a js iln ie j o d d z ia ły w a ją c a n a ro z w ó j p o e z ji w n a ­ sz y m s tu le c iu , k a ż e p a tr z e ć n a n ie p rz e z sw ó j p ry z m a t. W P o ls c e k o n s e k w e tn ie s y m b o lis ty c z n y c h a r a k t e r p o e z ji L e ś m ia n a z a p e w n ia ł je j o d r ę b n ą p o z y c ję i — je d n o c z e ś n ie — u m ie s z c z a ł o b o k n a jb a r d z ie j z a a w a n s o w a n y c h ó w c z e s n y c h p r o p o ­ z y c ji p o e ty c k ic h w l i t e r a t u r a c h e u ro p e js k ic h . 3. C Z Y L E Ś M IA N B Y Ł E G Z Y S T E N C J A L IS T Ą ? N a tu r a n ie z n o si p ró ż n i. K r y ty c y — ró w n ie ż . T o te ż L e ś m ia n a z n a jd u ją c e g o się w p ró ż n i p o o d c ię c iu od teg o , co b y ło je g o w ła ś c iw y m k o n te k s te m lite r a c k im , tr z e b a b y ło d o czeg o ś p rz y łą c z y ć . J a c e k T rz n a d e l w y b r a ł e g z y s te n c ja liz m ja k o z a ­ s a d n ic z y p u n k t o d n ie s ie n ia . S p r a w a w y d a je s ię ty l e in t e r e s u ją c a , co s k o m p lik o ­ w a n a . O ile p o p rz e d n io n a s u w a ły się w ą tp liw o ś c i ty p u h is to ry c z n e g o , t u t a j z a r y ­ s o w u ją s ię p rz e d e w s z y s tk im w ą tp liw o ś c i m e to d o lo g ic z n e . P o w s ta je b o w ie m p y t a ­ n ie , j a k ą w a r to ś ć p o z n a w c z ą m o że m ie ć p o łą c z e n ie d z ie ła d a n e g o tw ó rc y z p r ą d e m filo z o fic z n y m i lite r a c k im , k tó r y u k s z ta łto w a ł się w p e łn i w m o m e n c ie , g d y d z ie ło ow o s ta n o w iło ju ż f a k t z a m k n ię ty . „ P o łą c z e n ie ” t o w u ję c iu t a k o g ó ln y m , ja k p rz e d s ta w io n e o b e c n ie , je s t w ie lo z n a c z n e , m o że m ie ć b o w ie m a lb o c h a r a k t e r d e - te r m in is ty c z n o - h is to r y c z n y , a lb o c h a r a k t e r p r e z e n ty s ty c z n y , a lb o d o ty c z y ć w y łą c z ­ n ie n a rz ę d z i o p isu .

W p r z y p a d k u p ie r w s z y m r ó w n a się on o w p r o w a d z e n iu d a n e g o d z ie ła (tu : tw ó rc z o ś c i L e ś m ia n a ) w sw o iśc ie p o m y ś la n y c ią g ro z w o jo w y p r ą d u , w p r o w a d z e ­ n iu go w je g o p r e h i s to r ię , t a k ż e b y te z w ią z k i d a ły się p o k a z a ć , ja k o b e z s p o r n e f a k ty . P r e h i s to r ia e g z y s te n c ja liz m u w ta k im w y p a d k u b y ła b y w ię c d la L e ś m ia n a ty m d z ie jo w y m k o n te k s te m lite r a c k o -filo z o fic z n y m . M o ż n a b y p o k a z y w a ć p o e tę ja k o p r e k u r s o r a s tw o rz o n e g o p rz e z e g z y s te n c ja liz m s p o s o b u m y ś le n ia , ja k o k o g o ś, k to p o d e jm u je je g o p r o b le m a ty k ę a v a n t la le t t r e (ta k p o s tę p u ją k r y t y c y p is z ą c y o s to s u n k u p rz e d w o je n n e j tw ó rc z o ś c i G o m b ro w ic z a do e g z y s te n c ja liz m u ). M o ż n a w re s z c ie p o k a z y w a ć , że ty p k u lt u r y , w ja k im L e ś m ia n d z ia ła ł, s p r z y ja ł k s z t a łt o ­

w a n iu ty c h p o s ta w , ja k ie p ó ź n ie j s k r y s ta l iz u j ą się w e g z y s te n c ja liz m ie . T r z n a d e l w s w y c h ro z w a ż a n ia c h n ie r e z y g n u je c a łk o w ic ie z te j m o ż liw o śc i h is to ry c z n ie w y ­ m ie rn e g o s to s u n k u L e ś m ia n a do e g z y s te n c ja liz m u , sk o ro je g o a n te c e d e n c je w j a ­ k iś sp o só b d e te r m in u ją d z ie ło p o e ty . A le te ż n ie s ta w ia te g o ja k o o so b n eg o p r o b l e ­ m u , do h is to ry c z n y c h d e te r m in a n t L e śm ia n o w s k ie g o e g z y s te n c ja liz m u n ie p r z y ­ w ią z u je z b y tn ie j w a g i. N ie z a jm u je te ż z d e c y d o w a n ie s ta n o w is k a d ru g ie g o , w r a m a c h k tó r e g o z w ią z ­ k i h is to ry c z n e s ą n ie is to tn e . W a ż n a je s t z aś p rz e d e w s z y s tk im ś w ia d o m o ść k r y t y ­ k a , k tó r y z n a la z ł p u n k t o p a r c ia w ta k im czy in n y m is tn ie ją c y m w sp ó łc z e ś n ie s y s te m ie filo z o fic z n y m , n a r z u c a ją c y m m u o k re ś lo n ą p r o b le m a ty k ę i p o w ią z a n e z n ią f u n k c jo n a ln ie n a r z ę d z ia a n a liz y . K r y ty k m a p ra w o p r o b le m a ty k ę o w ą r z u to w a ć w p rz e s z ło ść , m a p ra w o o d n a jd y w a ć j ą ta m , g d zie n ie b y ła je s z c z e u fo r m o w a n y m i u ś w ia d a m ia n y m s y s te m e m — r z u to w a n ie ta k ie , p a tr z e n ie n a t a k i czy in n y f a k t k u l t u r a l n y p rz e s z ło śc i p rz e z p r y z m a t w sp ó łc z e s n e g o s p o s o b u m y ś le n ia czy w s p ó ł­ cz e sn y c h d o św ia d c z e ń h is to ry c z n y c h , m o że p rz y n ie ś ć n ie z w y k le in te r e s u ją c e r e ­ z u lt a ty (d o w o d em — m ię d z y n a ro d o w y s u k c e s k s ią ż k i K o tta o S z e k sp irz e ). F u n d a ­ m e n te m ta k ie g o u ję c ia je s t p o s ta w a p r e z e n ty s ty c z n a : is to tn e je s t n ie p o k a z a n ie d a n e g o z ja w is k a w d z ie ja c h , a le u ja w n ie n ie jeg o w a ż n o ś c i d la w sp ó łc z e s n y c h .

M oże is tn ie ć jeszcze tr z e c ia e w e n tu a ln o ś ć . P o w s ta n ie o n a w te d y , g d y t w i e r ­ d z e n ia e g z y s te n c ja liz m u u z n a się za f u n d a m e n t m e to d y k r y ty c z n e j, tz n . w y p r o w a ­ d zi się z n ic h n a r z ę d z ia a n a liz y k r y ty c z n e j, k tó r e s łu ż y ć m o g ą b a d a n iu w s z e lk ic h z ja w is k , n ie z a le ż n ie od ic h ta k ie g o czy in n e g o s to s u n k u do e g z y s te n c ja liz m u . E g z y s te n c ja liz m s tw o r z y ł z re s z tą z n a k o m ite w z o ry k r y t y k i li te r a c k ie j — w y s t a r ­ czy w s p o m n ie ć e s e je S a r t r e ’a z e b r a n e w S i t u a t i o n s i je g o k s ią ż k ę o B a u d e la irz e (ta k e se je , ja k o w a k s ią ż k a s ą często w p r a c y T r z n a d la p rz y w o ły w a n e ). W zo ry z r e s z tą b y n a jm n ie j n ie je d n o lite , n a w e t je ś li s ię w te j m a t e r i i o g ra n ic z y ć do S a r t r e ’a i — jeszcze b a r d z ie j — d o teg o , co n a p is a ł o n o p o e z ji. P r a c a o B a u d e la ­ irz e , m im o o lś n ie w a ją c y c h n ie r a z u w a g o sa m y m je g o d z ie le , je s t w is to c ie a n a li­ zą d o k o n y w a n ą p rz e z a n tr o p o lo g a k u ltu r a ln e g o , d la k tó r e g o t e k s t p o e ty c k i is tn ie je o ty le , o ile p o z w a la m ó w ić o jeg o a u to rz e . S p r a w y p o e z ji in a c z e j u jm u je S a r t r e w te o r e ty c z n y c h ro z w a ż a n ia c h z Q u ’e s t - c e q u e la l i t t é r a t u r e i — p r a k ty c z n ie — w re w e la c y jn e j a n a liz ie p o e z ji P o n g e ’a. W ty m u ję c iu p o e z ja je s t d la S a r t r e 'a p rz e d e w s z y s tk im o k re ś lo n y m f a k te m ję z y k o w y m , f a k te m , w k tó r y m sło w o g ra r o lę n a c z e ln ą i je s t sw o iś c ie o rg a n iz o w a n e . T rz n a d e l, j a k się z d a je , b liż sz y je s t S a r t r e ’a z k s ią ż k i o B a u d e la irz e , choć w z a s a d z ie in t e r e s u j e go p o e z ja L e ś m ia n a , a n ie e g z y s te n c ja ln a a n a liz a je g o s y tu a c ji. N ie p r z e jm u je z r e s z tą je j te o re ty c z n e g o c h a r a k t e r u , je j z so c jo lo g iz o w a n ia .

W s z y s tk ie tr z y sp o s o b y p o w ią z a n ia L e ś m ia n a z e g z y s te n c ja liz m e m , a w ię c p rz e z a n a liz ę h is to ry c z n ą , p rz e z u w s p ó łz a le ż n ie n ie lu b p rz e z z a s to s o w a n ie n a rz ę d z i u ż y ­ w a n y c h w e g z y s te n c ja lis ty c z n ie z o rie n to w a n e j k r y ty c e lite r a c k ie j , w y d a ją m i się u s p r a w ie d liw io n e : n a w e t in tu ic y jn ie w y c z u w a się, że a u to r Ł ą k i ła tw o się p o d d a je k a ż d e m u z ty c h u ję ć . P o d je d n y m w sz a k ż e w a r u n k ie m u ję c ie to m oże m ie ć rz e c z y w is tą w a r to ś ć p o z n a w c z ą : w te d y g d y s ię m ó w i o e g z y s te n c ja liz m ie L e ś m ia n a w y r a ź n ie w je d n y m z ty c h se n s ó w , a n ie w k a ż d y m z n ic h po tr o c h u . T r z n a d e l n ie m ó w i, w ja k im z ty c h z n a c z e ń L e ś m ia n b y ł b lis k i e g z y s te n c ja liz m o - w i. D la te g o p o w s ta ją n ie p o r o z u m ie n ia , n ie w ia d o m o b o w ie m , ja k tr a k to w a ć r o z ­ w a ż a n ia k r y t y k a : czy ja k o k o n s tr u k c je h is to ry c z n e , czy ja k o k o n s t r u k c je u w s p ó ł­ c z e ś n ia ją c e , czy te ż po p r o s tu ja k o p o s tę p o w a n ie a n a lity c z n e d a ją c e się sto s o w a ć w o d n ie s ie n iu do k a ż d e g o p rz e d m io tu , n ie z a le ż n ie od je g o rz e c z y w is te g o u s y tu o w a ­ n ia w o b e c e g z y s te n c ja liz m u . W z w ią z k u z ty m , że w t e j m a t e r i i w s z y s tk o w y s tę ­

p u je „p o t r o c h u ”, że a u to r n ie z d e c y d o w a ł się n a z a ję c ie w y r a ź n ie o k re ś lo n e j p o ­ z y c ji (czy m o ż e n ie u ś w ia d o m ił so b ie k o n ie c z n o śc i z a ję c ia ta k i e j p o zy cji), p o w s ta ­ ją w k s ią ż c e p e w n e d o ść is to tn e n ie p o ro z u m ie n ia .

N ie p o ro z u m ie n ia w a ż ą c e n a k o n k r e tn y c h u ję c ia c h i a n a liz a c h . N a jis to t n ie j­ sz y m z n ic h w y d a je m i s ię e k s p o n o w a n a p rz e z T r z n a d la p r o b le m a ty k a s t o s u n k u L e ś m ia n a do k o m p le k s u s p r a w n a z y w a n y c h p rz e z a u to r a te iz m e m . P r o b l e m a t y k a t a w y d a ła b y m i się w p e łn i u s p r a w ie d liw io n a , g d y b y a u to r z a ją ł w y ra ź n ą p o s ta w ę u w s p ó łc z e ś n ia ją c ą , w te d y b o w ie m b y ła b y w y ra z e m o k re ś lo n e g o z e s p o łu z a g a d n ie ń , f u n k c jo n u ją c y c h w o b rę b ie ró ż n y c h o d m ia n e g z y s te n c ja liz m u , choć w y r a ż o n a zo ­ s t a ła n ie z a w sz e w je g o te r m in o lo g ii. N ie je s t zaś u m o ty w o w a n a w m o m e n c ie , g d y m o ż n a ją tr a k to w a ć ja k o k r ą g s p r a w o k re ś lo n y c h h is to ry c z n ie , w ty m b o w ie m ty p ie k u lt u r y , z ja k ie g o L e ś m ia n w y r a s ta , s p r a w a „ te iz m u ” n ie m o g ła b y b y ć t a k k s z ta łto w a n a , ja k p r o p o n u je T rz n a d e l. Z h is to ry c z n e g o p u n k tu w id z e n ia L e ś m ia n n a le ż y d o te j f o r m a c j i p o e ty c k ie j z p rz e ło m u w ie k ó w , d la k tó r e j s p r a w y w ią ż ą c e s ię z re lig ią , m ito lo g ią , w ie r z e n ia m i b y ły b a rd z o is to tn e , c h o ć — ja k s łu s z n ie s tw ie r d z a T r z n a d e l — n ie d a j ą się p o w ią z a ć z ż a d n ą z in s ty tu c jo n a liz o w a n ą czy z d o g m a ty z o w a n ą w ia r ą . N a p e w n o je d n a k n ie ch o d z iło o „ s p o ry te iz m u z p o s ta w ą h u m a n is ty c z n ą ” (s. 312); ta k i e u ję c ia p ro b le m ó w re lig ii, ja k ie p ro p o n o w a ł c h o ć b y F e u e r b a c h , n a ś r o d o w is k a p o e ty c k ie te g o o k re s u n ie o d d z ia ły w a ły . A k tu a ln e z a ś b y ło in n e u ję c ie ty c h s p r a w , m ia n o w ic ie p a n te iz m . Ł ą c z y ło się to z ta k i m i z j a ­ w is k a m i, ja k f a s c y n a c ja k u lt u r a m i p ie r w o tn y m i i p ie r w o tn y m i s ta n a m i ś w ia d o ­ m o ści, z o d n ie s ie n ia m i d o k u l t u r y lu d o w e j, a w ię c ty m i f a k ta m i, k tó r e T r z n a d e l d o s k o n a le w s w e j k s ią ż c e a n a liz u je . P o łą c z e n ie s p r a w o k r e ś la n y c h p rz e z a u to r a ja k o s p ó r z te iz m e m z p r o b le m a m i lu d o w o śc i — k o r z y s tn ie b y z a w a ż y ło n a to k u d o w o d o w y m . P a n te iz m L e ś m ia n a n ie je s t o czy w iście p o ję c io w o fo r m u ło w a n y m ś w ia to p o g lą d e m (s fo rm u ło w a ń p o ję c io w y c h w ogóle n ie m a w je g o p o ezji), je s t z a s a d ą o r g a n iz u ją c ą je g o ś w ia t p o e ty c k i, je s t f a k t e m p o e t y k i . P o k a z a n ie , w j a k i s p o s ó b to s ię d z ie je , p r z e k r a c z a m o ż liw o śc i n in ie js z e j r e c e n z ji, w y d a je s ię je d n a k , że p ro p o n o w a n e t u u ję c ie m a p e łn e p o p a rc ie w te k s ta c h , a że n ie m a go T r z n a d lo w s k i „ s p ó r z te iz m e m ” (b ęd zie o ty m częścio w o m o w a d a le j).

S ą d zę, że z a w a r ta w te j k s ią ż c e i n t e r p r e ta c ja L e ś m ia n a z o s ta ła m o c n o p r z e - filo z o fo w a n a . T w ó r c a D z i e j b y l e ś n e j je s t z p e w n o ś c ią p o e tą , k tó r y p ro w o k u je d o te g o r o d z a ju in t e r p r e ta c y j, ch o d z i o to je d n a k , w ja k i sp o s ó b m a ją one p r z e b ie ­ g ać. T r z n a d e l m n o ż y k o n e k s je filo z o fic z n e L e ś m ia n a , m ó w i o jeg o z w ią z k a c h z e g z y s te n c ja liz m e m , n e o k a n ty z m e m , b e rg s o n iz m e m (choć te g o o s ta tn ie g o z a b r a k ło ta m w ła ś n ie , g d z ie je g o o b e c n o śc i n a le ż a ło się sp o d z ie w a ć — tz n . w a n a liz ie h u m o ­ r u , ja k ż e b lis k ie g o p rz e c ie ż id e o m s f o rm u ło w a n y m p rz e z B e rg s o n a w Ś m i e c h u ), a ró w n ie ż — t u je d n a k w sp o só b d o w o ln y — fe n o m e n o lo g ią (s. 95— 96). K o n e k s je o w e n ie s k ł a d a ją się n a ż a d n ą cało ść, n ie b a rd z o w ia d o m o , j a k i je s t ich w z a je m n y s to s u n e k . P is z e z r e s z tą k r y t y k w te n sp o só b , ja k b y L e ś m ia n b y ł n ie p o e tą , a p r o ­ f e s jo n a ln y m filo z o fe m . P r o w a d z i to do n ie p o r o z u m ie ń i r o z m ija n ia się z w ła ś c i­ w y m c h a r a k t e r e m jeg o tw ó rc z o ś c i, w k tó r e j p r o b le m a ty k a filo z o fic z n a w y s tę p u je t a k , ja k — w e d łu g z n a n e g o p o w ie d z e n ia P a u la V a lé ry — w ita m in y w ja b łk a c h : z ja d a s ię je d la s m a k u , a w ita m in y p r z y s w a ja s ię ty lk o p rz y o k a z ji. T a k ja k w c a łe j a u te n ty c z n e j p o e z ji X X w . p r o b le m a ty k a filo z o fic z n a je s t s p r a w ą ję z y k a , w ja k im s ię j ą fo r m u łu je , je s t s p r a w ą k s z t a łt u p o e ty c k ie g o , ja k i s ię je j n a d a je . U L e ś m ia n a je s t to sz c z e g ó ln ie w y ra z is te , z re s z tą sa m J a c e k T rz n a d e l z d a je so b ie z te g o s p r a w ę , k ie d y t r a f n i e p is z e : „ J e s t [...] d la L e ś m ia n a sło w o p o e ty c k ie i s t r u k ­ t u r a w ie r s z a sz c z e g ó ln y m s p o s o b e m p o z n a n ia i u tr w a l e n ia u p ły w a ją c e j c h w ili, s p o s o b e m p e łn ie js z e g o p o z n a n ia rz e c z y w is to ś c i” (s. 51). L ir y k a L e ś m ia n a m a c h a ­

r a k t e r e p is te m o lo g ic z n y , i ju ż to sa m o z o b o w ią z y w a ło d o z a ję c ia s ię je j ję z y k ie m . D o sz liśm y tu do n a s tę p n e g o z e sp o łu s p ra w .

4. S P O R O S P O S O B Y A N A L IZ O W A N I A P O E Z J I

T r z n a d e l u s iłu je d o trz e ć d o b e z p o ś r e d n ic h z n a c z e ń filo z o fic z n y c h w ie rs z y L e ś ­ m ia n a ta k , ja k b y b y ły o n e w y p o w ie d z ia m i d y s k u r s y w n y m i. P r o w a d z i b ą d ź do d o sło w n e g o o d c z y ty w a n ia ic h tr e ś c i, co się k łó c i z c h a r a k t e r e m te j p o e z ji, b ą d ź d o tw ie r d z e ń w ogóle n ie u m o ty w o w a n y c h i o p a c z n y c h . Z a p o m in a , że u tw ó r p o e ty c k i z n a c z y w sp o só b sz c zeg ó ln y , że z n a c z y w s z y s tk im , z n a c z y c a ły m so b ą , e le m e n ta m i f o r m a ln y m i, z k tó r y c h ż a d e n n ie je s t n ig d y o b o ję tn y . Z n a c z y p o p rz e z k o n w e n c je , d o ja k ic h n a w ią z u je .

A u to r d u żo m ie js c a i tr a f n y c h u w a g p o ś w ię c a te m u , co n a z y w a o d w o ła n ia m i k u ltu r o w y m i w p o e z ji L e ś m ia n a (np. s. 61, 267). R o z w a ż a n ia te t r a f i a j ą do p r z e ­ k o n a n ia , a le w is to c ie n ie z o s ta ły z n ic h w y c ią g n ię te w n io s k i p rz y a n a liz a c h p o ­ sz c z e g ó ln y c h u tw o ró w i ic h z a w a rto ś c i in te le k t u a ln e j . P o d o b n ie n ie z o s ta ły w t e j m a t e r i i w y c ią g n ię te w n io s k i z tr a f n y c h r o z w a ż a ń o s t o s u n k u L e ś m ia n a do f o l­ k lo r u . „ K u l t u r a ” i „ f o lk lo r ” to n ie ty lk o m o ty w y , k tó r e p o e ta c z e rp ie s t ą d czy z o w ąd , to p e w n e k o n w e n c je , p e w n e sp o s o b y k s z ta łto w a n ia ję z y k a , a ta k ż e p e w n e u tr w a l o n e w ję z y k u p rz e ś w ia d c z e n ia . W ła ś c iw y s e n s w ie r s z a u c h w y c i się w te d y ty lk o , k ie d y z w ró c i się u w a g ę n a te w ła ś n ie e le m e n ty , e le m e n ty j a k n a jb a r d z ie j s e m a n ty c z n e .

S ię g n ijm y po p rz y k ła d y . N a s tr o n a c h 267— 269 a n a liz u je a u to r z n a n y w ie rs z :

B o że , p e ł e n w n ie b i e c h w a ł y , a n a liz u je p o to , b y p o k a z a ć , że n a w e t w lir y c e r e l i ­

g ijn e j p o e ty is tn ie je p o d te k s t k u ltu r o w y , m ó w i o p a n u ją c y m w n im d y s ta n s ie , d ia lo g u p o s ta w , itp . C a ła t a a n a liz a w y d a je się b ez z n a c z e n ia , b o n ie d o s trz e ż o n o w n ie j te g o , co je s t w ty m w ie rs z u n a jw a ż n ie js z e , a m ia n o w ic ie s ty liz a c ji ś r e d n io ­ w ie c z n e j. S ty liz a c ja t a je s t f a k t e m o c h a r a k te r z e s e m a n ty c z n y m , n a d a je o n a o k r e ś ­ lo n y s e n s z w ro to w i do B oga, a w ię c p o tw ie r d z a to, co T r z n a d e l z a k ła d a — ty lk o że sw o je g o z a ło ż e n ia d o w o d z i w sp o só b k łó c ą c y się z r e g u ła m i a n a liz y p o e z ji. N ie w ia d o m o b o w ie m , ja k m o ż n a tr a k to w a ć te n w ie rs z , w k tó r y m s ty liz a c ja , a w ię c w ła ś n ie „ o d w o ła n ie k u lt u r o w e ” d o k o n a n e n a p ła s z c z y ź n ie s ty lu , je s t z a s a d n ic z y m f a k te m z n a c z e n io w y m — ja k o b e z p o ś r e d n ią w y p o w ie d ź p o e ty . U tw ó r m a c h a r a k t e r ś r e d n io w ie c z n e j m o d litw y , n a w ią z u je z re s z tą sw y m to k ie m do s z c z ą tk u te j p r a s t a ­ r e j p ie ś n i, k tó r ą T u w im w y k o rz y s ta ł w P io s e n c e u m a r ł e g o (o m o ty w a c h ś r e d n io ­ w ie c z n y c h w p o e z ji L e ś m ia n a T rz n a d e l z r e s z tą m ó w i w z w ią z k u z in n y m i w i e r ­ sz a m i. D laczeg o je d n a k ty lk o o m o ty w a c h ? Zob. s. 291— 292). P r z y p rz e o c z e n iu teg o f u n d a m e n ta ln e g o f a k t u filo z o fic z n y k o m e n ta r z d o w ie r s z a p r z e s ta j e do n ie g o p rz y le g a ć , a z e s ta w ie n ie z u tw o r e m J a k u b a J a s iń s k ie g o je s t z u p e łn ie d o w o ln e .

P o d o b n ie n ie z a u w a ż a a u to r s ty liz a c ji, w ty m ta k ż e s ty liz a c ji lu d o w e j, w w ie lu in n y c h w ie rs z a c h , p o w a ż n ie a n a liz u ją c ic h z a w a r to ś ć m y ś lo w ą ja k o b e z p o ś r e d n ią e k s p r e s ję ś w ia to p o g lą d u L e ś m ia n a . T a k w ię c a n a liz u je T r z n a d e l w te n sp o só b t a ­ k ie n p . w ie rs z e , ja k W y r u s z y ł a d u s z a w drogę... (s. 287— 288) i W p r z e d d z i e ń s w e g o

z m a r t w y c h w s t a n i a (s. 314— 315) — w n ic h ju ż s a m a b u d o w a w e r s y f ik a c y jn a je s t

sy g n a łe m s ty liz a c ji lu d o w e j:

W y ru s z y ła d u s z a w dro g ę... D z w o n ią w e d z w o n y . „G d zie s ą te r a z m o je sa d y ? G d zie m o je s c h r o n y ? ” Z a w o ła ły w s z y s tk ie la s y , p e łn e m o ty li:

„ S p o c z n ij, duszo, w n a s z y m c ie n iu — n ie z w le k a j c h w ili!”

W p rz e d d z ie ń sw e g o z m a r tw y c h w s ta n ia , w p rz e d d z ie ń ż y w o ta , B óg, le ż ą c w m o g ile , ż m u d n e lic z y c h w ile .

A p r z y k u ł a G o d o z ie m i c ia ła c ię ż k o ta . Ś m ie rć m u w oczy w ie je , a O n s a m o tn ie je , I ś n i M u się n a w p r o s t lica B e tle je m s k a b ły s k a w ic a i żłób, i sia n o . ( W p r z e d d z i e ń s w e g o z m a r t w y c h w s t a n i a ) * W c a ły m w ie r s z u p ie r w s z y m w y s tę p u je k o n s e k w e n tn ie 1 3 -z g ło sk o w ie c o f o r ­ m a c ie 8 + 5, w w ie rs z u d r u g im — ty lk o w p ie rw s z y m i tr z e c im w e rs ie w s z y s tk ic h s t r o f . T a w ła ś n ie p o s ta ć 1 3 -zg ło sk o w ca, o t a k c h a r a k te r y s ty c z n y m to k u , ró ż n ią c y m go od r a z u od k la s y c z n e g o f o r m a tu 7 + 6, n ie je s t t u z ja w is k ie m p rz y p a d k o w y m . 1 3 -z g ło sk o w ie c t a k i w y s tę p u je b o w ie m w p o e z ji — od c zasó w K o c h a n o w s k ie g o , k tó r y go z a s to s o w a ł b o d a j p ie r w s z y — z a s a d n ic z o w je d n e j f u n k c ji: ja k o c z y n n ik s ty liz a c ji lu d o w e j. W t e j z r e s z tą f u n k c j i w y s tę p o w a ł c z ę sto w m o d e r n iz m ie (np. w b a lla d a c h O s tr o w s k ie j) . O czy w iście, w p rz y w o ła n y c h w y ż e j w ie rs z a c h 1 3 -zg ło s­ k o w ie c 8 + 5 n ie je s t je d y n y m o b ja w e m s ty liz a c ji lu d o w e j, je s t je d n y m z w ie lu . U tw o ry te s ą b a rd z o d la L e ś m ia n a c h a r a k te r y s ty c z n e — w b r e w p o z o ro m n ie je s t o n p o e tą ż y w io ło w y m , s w o ją w iz ję ś w ia ta tw o r z y p rz e z o d w ó ła n ie d o t a k i e j czy in n e j k u lt u r y , ta k ja k to p o k a z a ł J a c e k T rz n a d e l, a le — z z a d z iw ia ją c ą n i e ­ k o n s e k w e n c ją — n ie w y c ią g n ą ł z te g o w ła ś c iw y c h w n io sk ó w . O d w o ła n ia t e ń ie s ą k w e s tią ty lk o m o ty w ó w (ja k z d a je się są d z ić a u to r), s ą z aś p ro b le m e m c a łe g o k s z t a łt u te j p o e z ji, k s z t a łt u o b c ią ż o n e g o s e m a n ty c z n ie i ze w z g lę d u n a o m a w ia n ą t u p r o b le m a ty k ę c h y b a d u ż o is to tn ie js z e g o n iż m o ty w y . D la te g o p rz y p r a c y n a d tw ó rc z o ś c ią L e ś m ia n a n ie j a k o p o d w ó jn ie o b o w ią z u je p o d s ta w o w a z a s a d a p rz y a n a liz ie p o e z ji, tz n . b y n ie o d c z y ty w a ć je j ja k o b e z p o ś r e d n ie j w y p o w ie d z i a u to r a , a le ja k o s w o iś c ie u k s z ta łto w a n y ję z y k , o sa d z o n y w p e w n e j tr a d y c ji , w k tó r y m sa m o u k s z ta łto w a n ie (n a w e t w je g o n a jm n ie js z y c h szczeg ó łach ) m a z a w sz e w a r to ś ć s e m a n ty c z n ą , a t a c z a se m m o ż e b y ć w ię k s z a od b e z p o ś re d n ie g o , d o sło w n e g o z n a ­ c z e n ia słó w .

T r u d n o s ię ta k ż e z g o d z ić ze sp o s o b e m a n a liz o w a n ia w ie rs z y o c h a r a k t e r z e b a lla d o w y m , w k tó r y c h w y s tę p u j ą o k re ś lo n e p o sta c ie . O tó ż k r y t y k p r z y jm u je ich w y p o w ie d z i z r e g u ły z d o b r ą w ia r ą , tr a k tu j ą c je ja k o w p e łn i w a rto ś c io w e d e k la ­ r a c j e ś w ia to p o g lą d o w e . Z a c y tu jm y : „ p rz y to c z m y k ilk a w y p o w ie d z i, k tó r e s t w i e r ­ d z a ją b r a k o b e c n o śc i czy n ie is tn ie n ie B o g a w ogóle. A w ię c c y to w a n y w y ż e j w ie rs z J a d w i g a , w k tó r y m c z e rw in f o r m u je o ty m , że »B oga n ie m a , b o — n ie m a«, je s t ty l k o n ic o ś ć ” (s. 316). G d y b y ów c z e r w - a te is ta „ in f o r m o w a ł” w sp o só b m a k s y m a ln ie a u to r y ta t y w n y , k r y t y k n ie m a p r a w a tr a k to w a ć w y p o w ie d z i je g o d o s ło w n ie , c h o ć b y n a w e t ó w c z e rw n ie b y ł c z e rw ie m , a le z w y k ły m b o h a te r e m - c z ło w ie k ie m . I m o że t u t a j a u to r p o p e łn ił n a jc ię ż s z y g rz e c h n ie ty lk o w o b e c a n a liz y p o e z ji, a le w ogóle d z ie ła lite r a c k ie g o . Z n a c z y ono n ie p rz e z to , co m ó w ią b o h a t e ­ ro w ie , a za co a u to r m o ż e n ie b r a ć o d p o w ie d z ia ln o śc i (b ie rz e ją ty lk o za sp o só b ic h m ó w ie n ia i z a to , w ja k i e j s y tu a c ji m ó w ią ), z n a c z y ono ja k o cało ść. P r o w e ­ n ie n c j a te g o g rz e c h u je s t ła t w a d o z lo k a liz o w a n ia : w y w o d z i się o n z k r y t y k i X IX - w ie c z n e j, p rz e d e w s z y s tk im te j, k tó r a s ię z a jm o w a ła ó w c z e sn ą p o w ie ś c ią i k t ó ­ r a n ie z d a w a ła so b ie s p r a w y , że w y p o w ie d z i b o h a te r ó w n ie ty lk o n ie m u s z ą b y ć, a le p rz e w a ż n ie n ie s ą a u to r s k im i d e k la r a c ja m i. T r z n a d e l w p e w n y c h m o m e n ta c h s w e j k s ią ż k i w ogóle o b ja w ia s k ło n n o ś c i do te g o ty p u a n a liz y , k tó r ą s ię ra c z e j