Uwagi o facjalnym wykształceniu środkowosudeckiej kredy

UKD 551.763 :552.14 :551.35.06 :551.24(438.26-12 :23)

Uwagi o facialnym wykształceniu środkowosudeckiei kredy

WS'TĘP

Środkowo'sudecka kreda górnaoibejrnuje kredę nieaki śródsude'C!ki.ej (czyli nieCek Krzeszowa, Polic i Baw.rO'Wla) , 'zapadliska· Kudowy, rowu

łfysy, Oiraz kredęNE stoików Gór Bystrzyckich i Orli!C'ldch (fa;g. 1). Nd,ecka.

polidkaznajduj'e się w 'zasadzie na.. terytoriwm CSSR, a: tylko, :najibaxdziej

północno-zachod.ni jej ,sk:raw~k nal'eży do Polski; illa od.'W\rót - kreda NIE stoków Gór Orlicik1oh j Bystrzyc:kich jest m~rzestrz'eniona,.w Polsce i ma tylko niewliellki wsięg na olbS'zar2ie czechoS'łoWIackim. Niniejszy ax/tyik:uł

doty'czy środkowo'sudeckiej kredy morskiej znaijdlującej się w granicach Polski.

Osady środkowosudeckiej ikredy ,górnej powstaJWIały W rn()[I"ZU, !które w Sudetaoh pojawiło się w ,wyniku tJr;aJnS;gr'esjii cenoiIlllańs!ldej. Nal,eżą one do cenomanu, turOlnU i kOlIliaku, a WJ7Iksztaloone są w fa,oj'i !hercyńskiej.

'Materiał POdlOd.zY .z dk()ilicznycih lądów, główn,iez wyspy łużyokliej i lądu;

wschoidnOOsudeckiego, okresowo z wyspy orlidciej (początkO!Wo półwyspu lądu IWsdhodniosudeckiegO'). Fauna w śmdk()IWosu.dedlciJm mO!l"zU' ikredo ...

wyro nawiązuje do fauny :proiWi.ncji !północnoeuropejskiej, :ma c!harakter

kośmo!pOlityczny, ale ze ,względu na ldkalXlJe w:an-unik:i szczególnie płyt­

kiego d. 'przybrzeżnegO' roorr-za odznacza' się 'prz'ewa'gą małżów i wydaItnym

zuoo'żeniem głowonogów.

W obecnym stadiwm hadań mamy już w ewidencji pełny profil ŚToId­

kowosade<$iej :gólmej ilcredy l?Jlamy lokallne !Ilast@stwó osadów (fig. 2).

Równocześnie jednak !wyłonił się szereg nowych za.gadnień. Aik:tuaJl'Illa

stała się IPOtr z eba uizgodnienia· profilu środ1ww<lsude!Cik.iJej lkr:edY' z: pro'fi- larni kredy saksońskiej i czeskiej (l),zastanowi'eIIl'ia się czy uzyskany obraz lo!kalnych stosun!k6w stl"aty,graficzno-f,a;cjalnych może być ibezza-

strzeżeń ,włąCW!IlY w obra'z stosunków regionalnych (2), wreszcie zdania ,soIbie sprawy czy facja/IDe wyłksz1lałcenj'e ·l()lkalmych <JISadów jeSt takie,

że 'co najwyżejpoziWa'la, :na mniej lub więcej prawdopodoibną !korelację,

,c'zy 'też bezpośrednio more wpłyną,ć ·na ogolną znajomość górnoikredowej' formacji (3).

Kwartalnik Geologiczny, t. 10, nr 2, 1966 r.

384

Niżej przed.stawiOlIle uwagi o facjalnym IW)'1ksz:bah::eniu 'Środ[rowoou­

dedk>iej kredy przyczynią się ,być moż'e, do wyjaśnienia wymienionych

za:gadn:ień. Na tym również miejscu dżiękuję mgrowi S. Maciejewskiemu za pomoc przy petrogrw,cznym <l1P1'aoowa:ndu hadanyc'h$ał.

STRATYGRAFIA

CENoOMAN

w

Sudeta,c'h &()dkowyoh osady cenomań.s:lciJe ódsłmiają się w zasa- dzie. tylko w hrzeżnych partiaoh SjTl~iklilIl! i rowów tektonicznych. Są to

wyłącznie osady piaskowcowe, wykaZl,ljącelitologkz:ne zróŻ:rlicowanie,

k!tóre jiest ^'podSbawą do icll ^podziału na trzy oddziały. Oddziały te ^moŻ!Ila by ikoreloOiWać z trzema podpiętrami cenomanu wydzielO!Il.ymi w iklasycz- nym profilu cenomanu z ^Mans depo Sarthe) we F:r.ancji (J. iM. Han- oock, 1'959). Przewodnim poziomem ^są w tym przypadk!u piaslrowce ^środ­

lrowego CEmiOOllIaIIl:U wyikształoone !IlJa całym ohs:za:rze w litotfacji IbezlW'ap- niste,go piaskowca oiosowego. W}ek Jego j est be~rednio OIkreślO!Il.Y na podstawie lporównania z pia:SkOlWcem ciOSOl\Vym cenomańskim, występu­

jącym w niecce półoocnosudecki'E!'j i. 'za'Wlierającym l:iCZlIle oIka;zy Acantho- ceras Totomagense . (IB r on g n.),' rprze~odniej !Skamieniałości środkoQiWego

cenomatnlU. P,iaskoQiWce leżące ,poniżej i ^'powyżej piaSkowooCiOSOlW'ego ^są

mało .zwięzłe i mają ilast;.o..mapniste spoiwo. M01Żna by sądzić, że głów­

nym ip()IWodem dużej lito:logi.cznej rÓŻIlli!cy międ'zy piaSkowcami. dolnegOI i śroldllrowego cenoma:nu ^!był odmienny ^Ulkład .stosunków pa.oloolgeogJrafic.z- nych, staJn.owiącycll rerultat przeciwstawnych _ki'erunk6w transgresji mOir- Skich: slalbej, l"elSztkoQiWej dolnooenoma-ńskiej z rue'aki. pómocnoczeskiej i silniejsrej środ!kowocenomański.oej z 'basenu łużyCkiego,. W górnym ceno- maalJi.e natomiast morze Ibyło talk płytkie, ile dno lbasenu: przewa'Ż:nie :znaj-

dowało się na poziomie dolJnej Igra nicy dztałania· fial i prądów, co ,było

powodem ograniczenia sedytmemltacji do loikalnyoh przegłębień.

CENOMAN DOLNY

PiaskoQlW'Ce doJnego 'cenomanu '(4+1'0

m)

lwystępują w zapadliSku Ku- dowy, ^IW' niecce Batorowa i w przyległej do tej niecki 'części l"oQIWIU !NY'SY '(rejon 'Woloo.). Są ooadem ,wąskiej d pły:t{k.iej '.zatołki morskd.ej, źle prze- wietrzanej, ^!l1aOO wskazuj:e zaJWaT.tość SU!bs1;'ancji IbitumiCZ'Jloej w spoIiwie,

nadają'cej 'PiaskoQWlCoOtIIl ciemne. zaibarwienie. ~atoka 'była w . (oaroro 7 !kim), . ponieważ w stoika.ch OIStańczego wzgórza Mnich (lIla SE od RaJd.-

~owa!) bezpośrednio na ipodłiożu permskim leżą już piJaskOlWce środkiO­

wego cenom:aiIl:U, aWIaTstwy :cenomailSkile .ani nie przekraczały uskoku·

Ibrreżnego dusznJic!ki'ego, allii /też nie sięgały do śxOOlkowych rpartii Igrani- toddu KudoQiWy. Piaslrowce ^{OISa ..} drone

w

tej zatoce ^są il:asto-wapn;iste, fukoi- dOlWe i mają na ^całym dbszarze występowania'. podOlb!Ile wykształcenie

iitologiczne. Miej'scaorni osad jlest wyra-2mie krzyżowo (soczewkowo) WaIr-

stwoQlW'aIIly, miejscami 'granice w,arstwsą niewyraźne, a w sikalJ..e wz;ra'sta

ilość ruTikowY'Ch struktur, 00 ,spr:8Jwia wraJŹeil:ie "odJw1aa"stwiające}" dziaJ-

ła,lnoOŚci 'zwierząt murożernych. Działa1ność taika wsk,laztije . m powolne

te~'I)() sedymentacjL Powol.iJ:loBć sedymentacji wynika ir~eż 'z Wystę-

Facjalne wykształcenie' środkowosudeckiej kredy .. 385 powaniar !glaulkO/I1i'tu W osaIdzie, :a ,ponadto ze stanu 2laohOlWlallia muszI.i, który informuje, że mi~kkie części ciała małŻÓw ulegałygnrl.ciu prred ootatecznym zagr.zeibaJIliem ;SkOll"Ulpek (8. RadwańSki, 19:59, 'Str. W~. INa podstalW'ie rwystępowania w piaslrowcu· ziarn· miikrok:linui . aJlbitu,. fJrag- mentów !klWaTcyOOw i gnejsów, o.raz urozmaioom.ego. składu. frakcjd cięż­

kiiej, m.in. ,granatu, staurOolitu, rutylu, ,cyrtkO/IlU, 'tyta:ntitu, molŻna sądzić, że mateIriaił poChodził z~ skał krystalicznycth. Istortm.ie mógł podhod:zić

· zarówno. z krystalilIliiku bystrzyoko-orl,iJckiego, Jak też z meltJamo;rfillru

lkłod'2Jldego.. . .

Fa'cjalną odmianą dOllm.ooenomańskioh :pi.aslrowcówjest WJa'PIti.Sty pias- kOowiec Kudowy (do. 1,5 m) opisany przez R. Michaela (lB'93J. Jest to. o.sad facji progowej występujący w,północp.o-wschodniln i północno .... zachodnim obrzeżeniu grandtoidu KudowY.'Pi.a.skowiec wa;pnisty jest szary.(w części spągowej nawet 'Ciemnoszary), glukiOnitowy, zwięzły. Leży ·:be2Jpośredn.iOo

na zwietrzałym granitoid:zie Kudowy i 'blisko. kQntaktu 'Z podłQlż,em kry~

stalicZ'Ilym, zawiera duże akruchy skalenia igranitoidu. Jest przew,ażIlie gruboławnico'wy (0,5-+-1,5), drobno.- i średniQziarnisty, z mniej 100 więcej

obfitym węglanowym spoiwem Q charaikterze tła skalnego.. W piaSkowcu

· tym oprócz 'ziarn ikwarou widoczne są ,ziarna skalenia i 'blaszki biotytu. Na zachodnim krańcu J,erzykowi,c Wielkich zamiast wapnisteg:<> piasko.wca

występuJe drobnoziarnisty z'lepieniec (2+3 m).

CENOMAN SRODKOWY.

Zupełni,eimle wyksztlł'łceniJe łitologicme mają 'P~aSkOIWce środJk:ow'ego

oenomanu. Są to. jasne, droibno,.. luJb średniOoziaJrniste, ,glau!loonitOlWe pias-

· kawce lkwaJl"OOwę o!krzemion:koWYlffi spoi~e, z Ielguły :grubo uławioone,

.o

dużej IQoz,ciągłościław:ic. Nierzadk.o w kalhieniok>mie Oidsłaniasię !kilik:a

· ~awi'c po· 3-+-4 m mią:hszości, nie prz'edzielo'nYc'h c,ieńszymi W'amtwam:i.

Dotychczas nie .zaOlmerwOWalIllO, alby transport materiału dającego pias- kowiec ci<l\SOfWy odiby'Wiał się w inny sposóIb niż prrez prz!etaczanie go !pO

dnie 'prądami dennymi. W czasie sedyme:ntacj!i piJaSkOtwca ciosowego lIlie

;było !Wzr<lIS'tu ;pochyłu dllJa w thrzeŻIl!ej strefie mOorza, pcm:ieważ ani' osady

lU brzegu nie naTastały W fon:mie stOOków deltowych, ani dno w kLeruJnlku

lądu lIlie ulLegam dźwiganiu, a'. wręcz prreciwnłe - trnnsgresjtazarpew-

niała przestr~eń dla osadu lPiaskowcowego, któryrozrprzestrzeniał się na

oałym dnie sta'le płytkiego. morza.

GruJboław:ioowy, tyIpOIwy piaskowiec, ciosowy. nie leży niJgcizi'e :bezpo-

średnio na SkJałach podłoża. Na podłożu krystaHCZ!Il'YlITl pQprzedza go gIr1l'- .

hoziaini~y malteriał {bardzo często zl'epien1ec podstarwOlWy lub ibr'elkcj,a

;podstawowa), ,a-llbo na odwrót - ilasty, silnie glaukonitowy OBad, a wyżej

i1asty, Ikruchy ~lrowiec. Za'leży

to

^od' reliefu zalewanego ()Ibs2la1'U~ Na slm'loach O'S'adowyoh najpierw osladza się zlepi¹en1.ec podstawOowy a,lba c,ien- kow.aTstwOlWarny,

maro

^:zwięzły pia$owiec, :będą'cy Qdzna!ką wstępnego

stadium niszczenia Ibrz!€!gu przez nQwotraIlJSgredującemoIrze: ._. -

. - VI

następnym stadium, "gdy wi~ze ia:le atakOwały' 'br2ie!g ,morski; o.sa-

dzał się piiaJSkowiec Q :grUbym ziarnie ~ni€,k;iedy z węgI:anowym spo!iwem, , bardziej zwięzły), a na nim dopiero typowy piaSlrowiec ~iosOwy. Toorety-

cznie rzecz 'biorąc miąższość podpiętra powiJnnazmn:iej~zać się w miarę

wzrostu odległości od strefylbrzei:nej. Nie możemy tego stwierdzić w Su-

386

Ć SSR

o

11(-

o 2 • o f: 10 20km

~I--'--~~~I ~I _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ ~,

/0

Nowa Ruda o

+/

t::'

. (11;;

Kłodzko O

Filg. 1. Szkic 'geologiczny środkowo.sudecki~go obszaru kredowego '(na podstawie zdjęt geologicznych ·G. rBel'ga,J. Fistka, J. Gierwielańca, Lo Wójcika, C. Ża-

ka i autora) . .

Geo1Jogicail sketch, (Jf the "M:mdle Sudetic Cretaceous area (on the basis of 'geo'logica'l su'rveys

roaoe

'by G. Bel'g, J. Fis tek, J. Gierwielaniec, L; W6j:CiIk,_

C. Żak and by the present authór) . .

Facjalne wykształcenie śTodkowosudeckiej kredy 387 detaChŚrodikowych, gdyż lnie dysponujemywieroeniami, 'lecz w n,iecce

północnoczeskiej w ten wł.aśnie sposób układają się stosurnlk.i miąższośoio ..

we (J. Soulkup, 1r963). IWz.ględne obniżenie podłoża nie było równie szyb ...

kie we wszystkich miejscach. Dlatego Ityllko loka'lnie spoty\ka się zle-

pieńce lwb'hrelkcj.e podstawowe w ąpągu Ipiaskowca ciosowego. Na gnej- saCh NE stOiku Gór Bystrzyckicll spągIOwe warstwY Ipi!a~wca, są zJbu- dawane z gruboziarnistego, słaibo, wysortowatrlego materiaru. RówIl!ież'

w miarę :zJbliiJaJnia się do metaniortiJku kłodzJkiego pojaIWia się COII'I8.Z więcej ł~wk ,grUibozi!arnirst~, slkal'Em1.olWegQ pi:aJSkrOlWCI8.. Na /pÓłno'c od Strurego Wali:szowa', w rejonie Piotrowie, w stoku fleksury wschodniego brzegu rowu Nysy występują wpiraslrowcu ciolSowym :nawet wkładlki drolbno-

iś.redniozia[l"l1istego 'zlepień,ca, któregQskladni1krami są oto'czaki pacho ..

dzące z rómyclh Skał, mebamorlicznycll występujących dziś w metamior- fiIku kłod2lkim. Uwzględniając pogląd wy;pOIWiedzi.any przez J. Ba:rrella (1925, str. 3105), 'że will'Y morSIde Zra~czaj nie ro~iągają .się :na daJlszą odlegffi.ść od ibrzegu niż 5 ikm, szerokość zatoki środllrowocE!łIl()lmańs:kiego

morrz,a między ,górami Bystrzyckimi i metao:nO'rfiikJirE!łm Ikłodzkim mo~nra !by'

ocenić na oloo'ID 13+151km. '

Zart:olka ta niewątpliwie lposzerzała się !ku NW, w kierun!ku 'bramy lu;bawskirej, igdziJe znajdow:a1ar się Igłównra, prze1o!towa tl'las8. mOcr"slk,a, ibł,eg­

nąca wro.łu:ż wschodniego Ibrzegu wyspy 'łużyokirej. Na ipolSZrerzenie zatoki wSkazuje 'HtoloJgiczne wy!kISzt8kenie 'piaskowca' ciosorwego, występującego

w niecce KJrz,esZJOwa" iktóry jest tam !batvdzo drolbnozilal'lnisty z meg,asko- ipolWolIlliewidocznym Skialemem. Cechy te oowodzą, że' obsz,ary źródłowe musi.ały 'być daJekie. Istotnie, warstwy C<eIliom:ańlSk,ie okolicy KrzesZlOwa

są od skłolnu fJleksurarlnego wschodnidh Kar!konos:zy odległe O' okołO' 11 km.

Być może, podolbn:ie odlegle :były oone od lądu wschodniosudedkiego, lręcz

wydaje się, ile w tym drugim przy!padku odlegŁość ta malam w miarrę '~bliża:riia się do TOIWU Nysy. Wsk,a1zujena to następując:a ohsetrwarcja.

, Piaskowiec c.irOlSOwy nie dochodZli. do SE 2lboC'za Cz'exwottiiaika ~oło

KroSIlowic. W zamdan 100. warstwaoh eZ'el'WIOrne,go spągOiWca leży tam wa~

ndsty pi:aslkofWIiec 'facji progowej, lP'OdOibny

do

wapnistego piaskowca Kw- dowy. Na wrupni:stym piaskowcu Ileży mułowiec dolnotuxońSki. Zaoibser- WIOWlalIl,e stoswnlki dowodzą, że w środk;owym cenrQI:manie ląd wscthodnio- sudecki ni,e 'był tbyłt odległy od dzisi:ejszegozasięgu cenoman'U w oikoili-

C8,ch Kro,snO!Wk. ' '

CENOMAN GORNY

Góxnocenomańsllde piaskowce (4+12, m) są 2lllane tylko z n1reC'lci Krze- gzowa, :Z :pdl.slkiej części n:iedti jpolicldej i rz lokalnegowystępowanrl.ra W!'iO--

wie Nysy r(ikramieniołom kołQ kościoła w Różance). W typowym wykształ­

ceniu - w niecce Krzesrowa - są ciemne, droibno... d. !Il!irerównoziarniSte,

mało zwięzł!e :i szcZ'ególnie wyramie ,ru1kroridowe. Mają Hasto>-IWapniste spoiwo, przelamgruz'lowaty; są ła:two nasiątkliwe, a WóW{!zas prawie czam.e. Zawierają lItieliczne, drobne iblaszki muskQwitu ri IJlItE;! mają mega- 'skopowo widoczmego Igllau~oiD.itu, są niewyrraźni,e uławioone (20+40 cm)

+---~----~---~--~--- 1 - algonk

<+,

paleozoiczne granitoidy);2 - karbon; 3 - perm; 4 - trias; 5-7 -kreda

górna: 5 - cenmnan, 6 - tUI"on, 7 - kan,iak

1 - AIkonklan

<+

palaeo71oic granito!.ds); 2 - Carboniferous; 3 - F.ermian; 4 - Trirassic;

5-7 - Upper Cretaceous: 5 - ' Conomania-n, 6 - Turonian" 7 - Coniacian

388

Piętra,

Strefy

Lokalne

następstwo·

osadów

^Miąższośt

podpiętra

faunistyczne osadów

wm

piaskowce gruboławicowe 5+40

,

~

-

~?-

<t

dolny /nocersmU$ osady fliSZoPodCbn~ osady ok 90

-

^involufus z konkrecjami . deltowe (bez 6sadów

Iz

sferosyderytowymi . deltowych)

F -

p.-; margle ilaster wkładkami piaskowców

i l kcnkregami sferosyderytowymi ^20~30

/not::ef'lZmus

11111111

h:n~rlllll~rgla

^ilaste

sch/oenbechi

-

^10.,..100

garny ^i/owce IflCC~ramQwO

' k . '5.

/nocelYJmus plas ewce ~ margle ilaste, na SE

g/efziae ·cioscwe również margle piaszczys 80.;.-180 te'

Inocersmu$ ! II hlatvslll ~rg!11:Ił\~gz]iScltfc'it'k".l~~n.ow9

z srodkowy t ^/amsrcki pOdstrefą

-

piaskowce ^margle 120 ~ 360

P Terebretu/a semiglobo ~ piaSZcI~sto-

!18 cicsowe krzemionkowg

p "częsci stropawęj

b margle spongdltcwe ..

I - Inoceremus labiatu$ w niecce Krzeszowa margle ilaste 30"'40

dolny ^{z podstrefą}

Adinocamax plenus ^{J '}

w części spągowąj muł,owcerownl8Z piaskowce glaukon,tow8 , gloukonitowe, w niecce Selorowa 20,,60

górny

Cslycoceras piaskowce '~

IUIJIl

₁₂

naviculare -wapniste

: !i'tlm

_,

Z AaJnfhOceres

< środkowy piaskowce ciosowe 20

~

rotomagense

r-'

p;.,k_ " .. ,,-.~

l!

IUlIJ

^,..

~

dolny

/'1antellicefYJ.s _w niecce Batorowa plasko-

u mantaIIi w~e wagnisle w obruie-

lli'ifltJ

8 -15

nlU Ku

0r

^Y

rrr [1-( , rtn-

Fi,g. 2. Korelacja Igórnokredowych osad6ww Sudetach SrodkoW)"ch

.corre1ation of l1he Upper Cretaceous deposits in the IMkldle Sudetes

.,

,

f

i cieIl!lro WlaTstwowaIlle (2+10 cm). RurkOlW€ s~tury '(fullro.idy) są uJ:o.:.

ż,one bezłaidn:ie, przewaiŻnie proste, do lOem długości, o średn.icy pO!ll:i-

żej 1 om, pr~j'll kolistym lub OIWalnym i -pQlWiierzdhni ciemniejszej

ods1mły ootaczającej.'Wypemu.oińe .~ bard~o drolbnozilarnriStym lIIJ.!ateriJałem:

. pia,skowoowym .. W -ciemnym :piaSlroiW.cu wystę.puje 'W-niexeg.ulaTnyęh par- tila'ch szarożółtawy, ba:r.dziej zw:ięzły i nieco mni'ej fukOiidowy pi.askow:i!ec.

Facjalne wykształcenie środkowosudeckiej kredy 389 Na warstwaoh cienmego 'Piaskowca Jeży ła'YJi,'Ca, (0",8 ,m) jasnego, ibez-

f~idOlWe,go piaskowca !kwaTOOWego, Ol skąpym ilastym' spoiwie, Sldada-

ją'CJa się z 2+3 wamtw. Miejseami pilaSllrowiec 'j'est szary,' o ~iwie lkrze- mion!ko-wo-w:apnistym, miejscami szarożółty. Większą zw1ięzłośoią li lPio ...

nowym s'Pękiairiern różni się od niżej i wyżej 1e'żącydh ipi!askowców, rów-

nież szarożółtyoh. , '

Wyższa! część 1(5 m) .górnocanorn.ańSkiej serii zbudowaJl}a jest ze śred­

niej miąższości {O,5+1,O m) ławic !P!l"zewalŻnie denko'wars'twowanego, sza- rego, fukoidowego piaskowca o- spoiwie. i1.asto-wapnistym. W partii spą­

gowej dolne ,pow~erzch:nie ławic są ;po:kIryte licznymi 'bioIhieroglJllfmni.

Mi:ej;sc,ami ~aZ'nracz:a się oddzielność płytowa, która' wyżej (1,O-H;5 m' nJad

spągiem) ,zanilka. W 'Par/tli stropowej piaskowiec jest bardziej drolłm.ozillar­

llIisty, zwięzły, ciemni,ejszy i 'bez wyraźnej granky przechodzi w cienmo ...

sZlary mułowiec podsbrefy A. plenus. .

W gór.nymoenomamde Śl"odorwisko sedymentacji Ibyło lek!k.o r.oo'llk- cyjne - ;nie tyle sprzyj.ało tworzeniu glauikonitu, ile :poIWSta,wa:niu ma-

ły,ch, ,ale nieZJbyt Hczn'Y,~h ikon/klrecji :pirytowyoh

Jeśli Ulwzględnimy, ile ,górn.ocenomańskie 'Pilaskowce powstawały

w prZległęlbionych partiach basenu, poza którymi dno ZJIlJajd.olW!a~o się po ....

wyżejpoclStawy ila'lowa:nia i nie bY'ło na

mm

o,sadzanta, to warunki sedy- mentacji ;nie odpowiadały ·stosunJkomtransgresyjnym. W 'górnym cenp....

manie .fale i ,prądy :zużywały mało energii lIla nisZlcz,eni:e brze'gu, a zna- cznie więcej lIla. transport· pi:aSkO'WCOiWIego matertału do głębszy,ch 'części

basenu. NaJleży przeto przy jąć, regradacja' dna ' pozostawała wówczas w rów:noWJ8.dze

z

'czynnikami śroIdowis:k,a sedYIlIllent,acj'i. 2m1iana nastąpiła

dopiero wskutek wZIlJOIwiteni,a .obniżenia dna i równoczesnego wZiIlowienia

tr~greSji. Zmmma ta nie ltyliko dotyczy różnicy 'W 'litologicznym wy- ksztalcenrl.u osadów, al,e ~też .odnosi się do faunyz,a:wartej w osada:ch i z tego ipOIWIOdu: jest łączona: z granicą między cenomam.€!tn 1 turoniem.

Zmiana fauni8ty;czna jiest hail"'dzo wyraźna, co moŻona zadbserWlOwać np . . w skarpie szosy między GO'l"zesmwem i Kocha:nowem, gdzie odsł.onięte są ,gralIlliczn.e warstwy cenomanu i ,tur.onu .. W ,granlicznydh pilas1rowcaoh

cEmomańskich prawie nd:e spotyka się fuuny, natomi'ast pierwszą odznaką

przekrocz,eIlli,a górnej Igranicy ,cenom~u jest na!g~e Ipo'jla!wienie się w .osa~

dzie ni!ezmykle licznych ostryg i pektenPw, ,wSkaZIUjące na zasadnic'zą zmianę warulIlków środow:1s~a morSkiej sedymentacj'i.

TURON

Przystępując do z,e,sbawi'enianajważniejszyc!h. ,ceClh sedymentacJi środ­

Irowosudeckiego turonu,

musimy

najpierw.uZJg.odnić 'POIdział stratygra- ficzny, który 'będzie podstawą dla formułowani'a naszY'clh WlIliosków. iP.o ....

trzeba wy;boIru podziału lturonuwynJJka z· fafl:{tu, ile A. d'O.r:bign'Y (1'847, str. 270) wprawdzie wyódrę'łmił turon, lecz nie 'Podałtypawego. jproifi!lu, ' . a tylko rej.olIll: ,118. TouTa,ine. W tym r'ejOlIlie, jak wyikaizał M. G.Leoontre

(19'591), lIlożna pod~ielić turon lIlia d0lny, środkowyi górny. W śi:oldikori.vo~

sude~iej kredzie też wyró:źmiamy trzy ipOOpiębra tUlI"Onu,' lecz w prZJe- . ciwieństwie do geologów francuskich do !turonu g,ornego zaliczamy rów-

nież strefę I. schloen!bcLChi ( - do'lną część strefy Barroisiceras haber~

fellneri). Uznajemy, 'że strefa: I. schloenbachi olbejmuje 'lokalny CZlaS trwa;-

nia -gatumku J. schloenbachi. Zdaj.emy sobie sprawę, 'że zgodnie z poglą­

dem wypolWiedz1a!nyIIll przez R. A. Reymenta (1956) istnieją wątpliwości

czaso,wegozalkz,enita, strefy l. schloenbachi na !podstawie amonitów, lecz.

inoceramy ws1kaJrują ra'c2Jej na przynależność tej ~trefy dOI turonu. .

Do1ną -granicę toronu przeprowadzamy w stropie stretfy CalY'coceras naviculare. Górną ,gralIl~cę natOllIliast na-,podstawi'e pierwszego jpO'jawienia

się 1oo1Il!k;r.ecj:i sfeIOsylderytOiwych w ,osadach, 'czyli IbezpośredniOl pOIllIi'żej

warStw żaliiczaIllydh dOI strefy l. involutus.

Głównymi osadami turonu są pia.sk()IW!Ce, mułowce i margl.e. Inne

skały, jak H,owce, czerty; g1aUlkoni:towce, Iwapienie,zlepieńce są tyliko lok.al1n1e repr,eze:ntowane. 'Zważyć należy, że ś'rodikowosudeciki ,basen

turO'ński . rozwinął się z dawnegO' brusenu cenomań$:iego, pOiwstałego m~ęd.zy lądem wsc'hod:n:i,oiSudec'kim, wyspą or lidką It wyspą łużycką.

Obszary źródłowe .84 więcmane. Rzecz w tym, 'że dostarczaIlliemateriału było Hościowozmienne, uwarunkowane 100kaJlną tełktoniką. 'Droga do<

oceanu była daleka, niemniej bliższa ku: NW (przez 'bramę lulbawską

i :niedkę półnoCIllosudedką) ndż ku8W (przez nieckę :półJrilocoocz'esiką i :brra-

mę regensburską). .

TURON DOLNY'

Cechy sedymen1Ja,cyjlne OiSadow dolnego turonu ':kszbałltowały się w wa- rUJllkaoh tramgcr-e.sji mOlrski,ej. Był to olln'tes p<>S21erzania basenu: se!dymen- rtaicyjnego. Osady tego 'basenu są dziś resz1!ką denudacyjną, niemniej ildh.

cechy ipOzwaJJają wnioskować lO transgresji dol:nort;:t1I1onslk~e:gQl morza,

Zlw~asz,cza :na obszaa" Gór Orliclctdh ,i! BY'strzyckioh, !który w owym czasie

był wyspą z żywym !klifem IlIa północmo-'wschodnrim Ibrzegu. Na odcm- kaCh !brze;gu o stromym kiiffi'e pl'a1tforma albrazyjna ibyła zapewne maro

wyraźna. Na stromy iklif WSMUją lolka1:ni,e zadwwarrle zlepień,ce p.rzy~

'bojowe, należące do podstrefy A. plenus, llIP. w rroejSQOlWlOŚCi Spa10lIla (Góry BystTzydkie). WJ71kszta'~cenie .zlepi:eńców 'przyłbojowy,ch, któryoh 'ziarno n:iejedJnl{)l}crotnie jest 'bardzo grube, !Wydaje się dowod2lic, Żte wy- Ibrze:re było sHni€ rmJWm,ięte, musiało obfi:tolWa:ć w licZIDJe mtoikL, ostrogi,

występy i inne fO!mly liitm:alllle. Nadmorska ,wylso'kość pooiomów iprzy!bo- jotWych zl;epień,ców j:est różna ze względu na nierównomierność

trans-

gresji i pokredową tektonikę. Osady .podstrefy A. plenuswykszta~cIone

w facji :przybojOlWej, występują również w zapadlisku Kudowy, miano- w:ide wLewinie Kłodzlkim. Pr6cz nich występują osady :facja. progo!Wlej, np. piasko!wce poHmiktyczne 'w dolnej częśc,i NE stoku Gór Orlickich lub

!piaskowce wapniste u podnóŻ'a Gór Bystrzycki1ch Il!a SW od BOIboszpw:a.

Poza litoralem otSady 'Podstrefy A. plenus ^są z reguły m'U'łotwcowe,

a w niec'ce BaltooolWa rÓWlnież piaskowoowe. P,o:za Il!ie,c!k.ą K!I"'zes':wwa mu-

łowce są skrze.m:i€llliał'e. Mlodsre mułowce zawierają ldczne gniaalrna d, prze- oo,sty 'czertów. Na Igranicy mułowców i ma:r:gli występuje łiaJwica czertow&

(2 m) lub miejscami warstwa :glauikon~tytu (w ni:eoce Krzes~olWa :poŚTlOd!kiU1

serii mułowcawystępuj!e jeszcze druga, nawet wyra'Ź.łlIiejsza ławka ,glau- ilroni ty:tUl).

Osadami wyższ,ejczęści podpiętra są -główni,e malJ"gle sipo!l]giloHtowe

(igły ,gąlbek ,są iW nich przewaa:nd!e iSk.alcyityzowane), a lokalnie max,gle :ilaste (iW ruecce Krzeszowa) lub piaskowce margliste. (w striOlpie pod- piętr.a n:a ,odoinlku mi.ędzy Studziennem i Górnym Szalejowem ~ na ŃE

Facjalne wykształcenie środkowosudeckiej kredy 391

granicy ^zasięgu warstw). Ci,ekawe j'est lmnwOIlutne warstwowanie dolno-

tUI6ń:slcich mułowców, zwłasz:cza w Initeoce Krzeszorwa, i margll,i, ;szcze- gólnie tych, które ^występują w ^o!bręlbie Gór Byslbrzydcic!h .i! Orlickioh i w ich ib1im:rej oilm1i'cy OIl'az w NE ·stoQ{u Gór StołOiWycfu. WarstWlOlwanie to wskazwje, że w owym ,czasie sedymentacja odbywała się w waru'lllk!ach

burzliw~o prądowania.

Osady podstrefy A. plenus są silnie glaukonitowe, co j,est 'Żl'ozulmia,łe, pom.,eważ ioh sedymenta'cja 'była powolna i morze tram.sgredOiwalo, na Obsza!r zbutdowa:ny ze skJał !lo-yst:a.licznY'cIh. Margle strefy l. labiatus są wyrr-a,źnie .glau.koi!l:itowe tylko ^'W stropow:ej częśoi pod:pięti'a ityhloo, IW lIlIie- licznych, powierZJCihniowo OIgr:a'Il'i~zonycih miejscach. W starszych mar- glach :przy,godnie występują nielldJcme, małe Ikonlkrecje pirytowe .

...

... ...

Przy oIbecnym stopniu r02leznania. ser~a warstw na~ana strefą Acti- 1Wcamax p1en":tS -'- jako odrębny poziom stra:tygraf:kzIlIy - zaHczan:a

Jest

przez jednych geologów (np. W. Petraschka, 1900; A. Seiferta, 1'95'5;

H. DIetzego, 19¹59) do' cenomanu, a .przez i'IliIlych l(np.W. Hantzsche'la, 1933, 'geolotgów ,częslki.,oh,auglosaSkich i francuskidh) do. turJO!Ilu. W :pr2Je-

ciwieństwie K.BiJetzsCh {1962,

str.

3,89) uważa, że " ... odnośnie wieku strefy rplenus n,te ZOiStało j.eszcze osiągnięte żadne. og6łnie uznane rorz-

sbtzy.gnięcie ... ", wo!bec czego ^{strefę tę} uznaJe za " ... cenomań,Sko:.twmńską strefę przejściową". Z tyoh spr~eczn'y'cfu poglą:dów wY'Illika, że w kredzie sudedlciej IPI\ołblem jest trudny do rozwiązania. Rzecz polega llla ,tym, ^żle na obsza.nach, na któryCh ,górna kreda wyksztakana jest w 'iJacjii lher,cyń­

skiej, obserwuje się wprawdzie dużą zmianę warunków środowiska sedy- mentacyjmego na Iprzejściu odcenoma!nu do w:aTstw· strefy A. plenus, lal,e trudno w wa:rstwadh tej strefy na1trafić na SkiamieniaŁośaistrefowe turo- nu.W;arstwy strefy A. .plenus występują,oe w połwdntOlWiej AIIlglii (Dor- set) są 'Po:równywane (E. Neav,ersoiIl, 19'55,

str.

51'8) ze marną z zachodni'ej Europy (np. ,z hasenu;paryskie~) strefą Metoicoceras whitei { M. pon- tieri), ^W ~tórej " ... 1. labi,atUlS występuje począwszy od spągu" (F. DaIl'biez, 1'959, str. 861). ,J,edmJaIk w mułowcadh, !krtóre w,Sud,etaohŚr,odllm\VY'ch są

osadem ~efy A. plenus, nie Z'Iliatle:ziono dotychcza.g okJa'zów l. labiatus.

Sądzę, ile lbraJk ilch IlIlOŻIlIa j-edn'atk wytłumaczyć. Należy zw:ażyć, że lllaj- starsze, tj. mułolWcorwe osady tUl"lo,ński,e Sudetów Środkowych sąoąatdlami niestałego 'ŚTodolWiSka mo:rskiej sedymentacji, przesuwanego w milirę po-

stępu transgreisji !ffiIo:rsldej. Transgresj;a, /którą r,ozpo,czyna się :tuIOOit:t, ^Z'O-

stała spoiWiod.ąwana olbrl;WeIlliem podstatwy falowa'Thila, co da.łJo iprzestrzeń

dla ,gromadzen:i.at się osadów. J,eś1i - rozwmując teorety,cznile - w ,głęb­

szym morzu nie nal~y IQIC2lek1W1aĆ dU'ży,clh 7lrrJ.'ilam.1i tolotgkznYich w lpro- filu piOiIliO'WYIIl, ze względu na stałą drobnoziarnistość osadów, !to W Iki,e- runku 'lądu zmia!Ily te ~tają się COłl'IatZ wyraźniejsze z wwag,i na wZ'rost

średnicy ztaI\.DJa: osadu. W !l1Iajs1Jarszym turonie, tj. bezpośredIll~o, !po WZIliQI-

wianiu tralIlSgresjd', oa'ły dziś widOC2Jny obsmr środ.'kowO'sudeckiej !k:rIedy znajdował się

w

stoisumllrowo bliskiej odległości od ,lądów. Na tYm oIbsza- rze, na p±a:skiOWCaoh 'ceIlomJań!łlciclh, osalOOałysj,ę murowce 100 '21alleżnie

odikoin:figura,cji 'b.rzegumor~e.go mułowcez.azębiające się z piJas1rorw.cami (w .niecce Batorowa). IWslrutek prz'esuwa.nia się brzegu w ,głąb lądu, na

392

.'

mułoWlCtaClh m'czął osadzać się margiel, mi'aoowicie Itąm, gdzie doszło do . pOIgłębienia morza i ustatldły się wa:l11I1kiodpowiadające tej ,głęboilrości.

W ten sp0s6b komplelkS osadowy leżący m~ęd.zy 'Pi~wcaani oenomań­

Skiimi a margLami dolmoturońskimi uzy,skuje cechy 'pdzwa'J.a1j/ilICe n'awyod-

rę!łmien~ ,go. ja!kopozńómu. .A!lemigra(!j:a IIlPwyoh, illlJ()Cer~w w !kie-

runk~ brzegtlibasenu opóźnia się, ponieważ za.l'eży od ,głęblojkoś,ci dna.

W tym przypadku ,granicą litologiczna między mułowcami i marglami nie jest do!kłaldjn:ie zgodna 'z granlicą czasową - jest 'gI"a:nd.cą Ja,cj,aJ1ną . . Z. 'PUllik'bu. widrenila !kmtolgr,a,fH wydzielenie !poziiOmu mułow,ców jest s:tu'-

sme. Z !ptmktp!~ widzeni:a.;'StM1;yg:I"ą,fij !llJajwygodn:i:ejszym 'w praktyce (ale nie. w pełni pOprawnym) :ro2'JWiązaniem za,gadnie:n!ia wydaje się uZl!1anie tego poziiOmU za pods1:refę A. plenttis.

TURON SRODKOWY

lPr.zeohodzą'c do omÓW'i!e!nia cedh osadów środlkowego :1;Ull'IQIllJU Wlarto. zastanowić się DJad znaczeni:em ni'elktórY(m teoretyczn,Y1ch sfO!l"IIlurowań

(F. J. lPettijolbtn, 109'57). W'iadiblmo, że o zasięgu dawnego mOil"za mQliina

wniosk,oWlać jedynie na: podStawie fa,cji hrzeżnyoo. J'esLi me ZlIJiamyifacj;i brz€Znych, pozoiS1taje opis w!cji zgr,wpowanych w ioh Ill/at'ooalnych ;re,gio- nach i na tej 'Podstawie Ibaird'zo ostrożne foil"ttl'llłowanilewniosk6w. Wy-

stępowande facji nerytycznych i orgam.lQdetrytyc:zmyoh IWska:zujie na mo~ . epiilrontyne,ntaJ1ne. W. takiim lIIlorzu .sedymenta!cjlai w dużej mierze 'zależy

od prze'bieigu !prądów mlQlrtSImcll, 'a,le hodaj wa'żroejszym w tym prlZyqladku czynnikiem sedymentacji jest te'ktonika. Jest

ro

bo,wiem " ... cZYillnik kon-

troluj,ący struktUil"ęoi skład fBlcji. Diastrof.izm j'e'St iprocesem powodują­

cym nieragwliaxtnoścLlpowierzahni.i zjawiSka' grr-adacji. JaIlro, taki wpływa

na rodzaj sedymentacjti .i :sedymentacyjnych pl'łoduktów. Szyibkość sedy- mentarcji jest. funkcją telkltoniki. Stosunek międ'zy dostarczaniem i oIbni-

żeniem oikreśla, czy materiał ;będ'zi,e osadza;ny !powyżej czy poni~ej pod- stawy rfulowarr1ia. Diastrofizm jest epiżodycz:ny i mOflSki profil.lrównowagi!

ulega ciągłej '2imianie (cyUdic:zmej)" -'--'- F. J. Petlti!jolhn, 19;517, str. 638. Szylb- kie podn:Oszente lądu wią:że się zszyką sedymentacją i ipOWI()ooje regresję.

J eśIi natomiast dnoba'Se.llu szy'blro jest obniżane, a sedymentacja je~ po- wolna, wówczas następuje 'transgresj'a. . .

ŚrodJrowy turon w :Sudetach ŚrodJkoWYdh jest ll'egresyjilly.Wtym

d~e do baSenu zostały doprowadzone ()Il'brzymie masy mateTiału pias- kOWlClOwego, ,poiOhddzą'cego z lądu wschod!llJiosudeclciego i z ,wyspy orlic- kiej. Znacznie mniej IIIlJateriału dawała wyspa łuŻ:y'C'lm.

Główtnymi osadami w środlrowym turonie są piaskowce ciosowe ,i mar- gl'e p~czysto-krze'mmikoiWe; wyjąifilrowo występują wapienie, lPiaskOiW'- ce Wlapniste i mall'lgle jpiiBISZCzyste. W głębszyoh częściaCh hasenu pi8JS-.

kowce zazębiają się z IIIlllll'lglami. Obse!I'wują'c te zazębienia mo~y umac

ka,żde nakładanie się drobno21iatl"nis'tego osadu (max,gh1) 00 ,girUboztarnisty osad ~pilasikQw~ec) za tmnsgresję. Następstwo Wlarstw w profilu piOillJÓ ...

wym wskazuje natomi!am, że brzeżne osadzanie w środlkoWfod;Ul'OńskJim

baseni'e pr~ez długi: czalS było oibf.ilte i hamowało ikaroo€ aktywtn:iejsze prze- su'Wlalllie się liinit hrreg'OlWej w .głąb lądu. W 'płytszych częściach basenu (np. w ni,ecce KJr~eszow:a) pia\Sle~ był To,z:przestrzeniOlny jednJallrow'o w ca-

łym basenie. ' . .

Facjalne wykształcenie śro~kowosudeckiej kredy 393 . lPi:askOłWCe cWlSOwe środk1olWe.go tUTOIIl~ wSkazują na jpi'eo:'Wsze, po dłu­

giej prZJerWie,region:a:lIIle dźwrganie suideckich im.asywów krystalicznych.

W Sude'taJclh Srod'kowyiih Ibal'dw ,charakterystycZną cedhą tego. telktonlJez- .n:ego zjaIWiJSka 'była W;i~S2la intenlSy.Willość Ipod:nOS2letIlda' podłwimyoh ram' basenu. Z 'podłużnych ram, czyli (Id NE lub SW Iszło znacznie więcej ma;--

terd:ał-u p$aSk!ofwoowegb mż z kierunków przeciwnyoh, tj. od NiW lub SE.

W ikonselkwencji ,basen uległ dl,rżeInu; zw.ężęnhl na odoinrku ^{między ~} -OIl"lidką ,i lądem -wschodn;iOisudeck.1lm, 'tudzież wyda:tmemu Oigmalnie.zeniu od

p6łn~wsc!hodu oooocinJw widOcznym w n,ięąae Batol'owa (i niecce Policlciej). lPtócz tego dioszło do indywlid'llla.1iZ'8.,cj'i ibaserru wskuteik 'Zlró2mi'"

cowan1'a jego topOIgoofii. Piaslrowoowy materiał Ibył ,grtomadrony w 'Po- staci stio.żJków deltowyClh, iktóre w koieru:nku do środka basenu rolZlpl1asz-

czały 'Się i

1:hcznie

się łączyły. W .ten sposób w osi lbaseinu ,dno było iIlIaj-

głęhS1ze, a !ku br.zegom IWzrastało n,a,ChY'lenie nasypów iUfura.l'llych. Zależ­

me od ilości' doStarczan~o materiału silniejsze 'było obniżenie dna i więk­

sża mią:ższość osadów.Zmla1Ily w intensywności ruchu zaplecza ^'były-po­

wodem powstawama: zazębien pilaSkowca zniJalr.glem. Materiiał piJa:Skow- rowy !był 1n'a:IlSJPOll'Ibowalny przez prądy tra~cyjlIle, a okresowo ipI"Zez prądy

mwiesinowe. Prądy zawilesi'llowebrały ucb1ał .zwllas~za w transporeie matte.I'lialu, z którego. j;elSt '21budlO'Wany najniiszy ~ najdłuższy z trzech !kli- nów piaskow:ca !pochodzącego z wyapy orlicki:ej, OIraz odpow~adający mu klin pilaslroWca. pochodzącego z lądu WOOlrod!ni'otsudeclkiego.:

Piaskowce 1JlI8.leżące do tych klinów, Zall'ówno w rejolI1ie ZWitna (ob.nrl.-

żenie dusmickie), jlSlk. ^też w l"ejooie wZlgórza J.astrząibelk (Góry StołOtwe);

wyikaizują warstwowaniełączom.e. Obserr:wujie się tam lbowiem kńIl.!kiab'otne przekłald:aJnde się klompleksu warstw ⁱ⁽⁾ strwktwrze fralkIcj(ln:aJm.ej z kom- pleksemwarstw o '5truktwr.ze ikrzyŻOlWej. warStwy .o ISbruikturze foolkcjlo- JlIa1n.ej mają po 1+2 m miąższJości; warstwowam:ie frtajklcjonal.nJe nalleży

do typu rwarrstWl(),wani:a ':firtakcjlona'lne:go prz'erywaIlJego I~. KsiąŻlkiewi.cz.

1:9'54). Warrstwy o struIkturze !kmyżowej są na.tomi:a.st d,en.:kie (4+10 cm).

Oba ilromplelksy _ lbiorą udział w budowie "grzY'bów" skalnyoh, charak- terystycznych dla kraj.o'l:xrlaE. Gór Stołowyoh {S. Raą.waIlski, 19¹59, str. ^27).

Działa1n.ość prądów zaWiesinolWytC!h nie .ogmn1cza się dO '\:xIa'IllS1pooiu;

matell"i.ału dającego piaSkowce ciosowe. Silne prądy wirOWle idąc-e od wyspy orlrekilej !poiWIodIoiwały licme wymycia w spągotwej ,e.zęści środko'"

wotUIr'<lll1skiah ma:r.gli il"ej'onu Dusznik oraz kdn'Wolultne WiaXst'Wowalnie tych margli.

'Wa.pień pojawDal ^się ,w śood1lrowym turonie dwukrotnie: ^ra~ jlBko' wa-

pień ipias~zysty wype'łniający nie'któreerozyjne zagłębienia .utwoTzone w margl.!aIC!h. oilroHcy Dus1m!ik, a drugi l'IaZ jako szary, wzoogacony IW glau- konit wapreń,biorą'Cy milejscami udzi'ał ,w buldJowie tźw."gla:ukonirowej ławicy Ilrontaktowej", uWarŻlanej przez A. Friea (188'9) 2Ja najn.iższy oddział

warstw tepHckioh. Porosbałe _ erozyjne 'zagłębian'ila, widtoc~ w [):uszn.i.-

kach i ich n:ajtbliŻJszej oIkoHcy są wypełnione piaskmwem walpIlisltym, który miejscami .(np. według o!brazu, jaki daj,e ściana 'Skail.na: iJrołio, starej paipierllli w DusZIllikaJCIh) wstał osadZlOny na częściawozerodowtaln:ej ła)Wky

maiI'glu pia.szczystego i iprżyikryty 1n1Ilą łaW1cą mall':glurpilaszczysteigo.

W środkowym jpIOdobnile jaJk i _ w dolnym tUJI'lClłll;]e spoty'kJa.mySię ,więc

zezn:a,cZ'llym :zrómioowani'em litofacjahlego wyksz.taiłcenia. ~u. Sedy- mentacja była-szyibkla i w ;ni,ewielu miejsoa'Ch ofbse.rwąje sii~~a.:wice marglu:

bardziej zaso'bnego w w,ę.glan wapnia. Środ.kowoturońskie margle są z re-

guły hogate w 'bezpotaciową krzemionkę. · .

• * *

Osady podstrefy T. semi!globosa powstawały w ~resie,

Vi

ildórym dolk:t<mal!a się 2lIn:i!a.łIlja: lolkalnyiCh iWlBXUnkÓW morslti!ego śrOOoQlWliSka,· sedy- mentacji, SpiOIwOOJOwam zmianą stosUnków. 1;eIktotn1cznyqh. środ/lrolwotu­

.roński klierunek NE-SW głóWJllego Ź1ród'ła dostar,czania osadu: wstał znU€-

n~OtIly na gMn:i.cy środkowego i górne;go turonu na ikiJęrtplek NW -BE.

W .. górnym turonie, załeŻIlie odiloS.cii doStarczanego matęri:ału li: długośc~

transpO!rtu, 'zazębia się 'w basenie frakcj1a 'gI"ubiej1ziarndsta (pi:askbwiec, margiel pitaSzczysty) z · fu-akcją drobni1ejziarn,istą (illllllil'glem i1astym).

W częścia,ch !basenu zn:ajdujących się w więkslrejodllegtŁbści od źródła

osadu IpiJaszczy.sfio.-lkJrzemiKmkowy maitgi-el śrocllrowego tu~onu pr~hodzi

:ku górze w mat.gi.el tlasty;gÓTIlegO turonu. OsaJd pr2Jejściti.Wy, powstający

diO CZJaSU s1Jalbilizacji InJołwych warunlków śrofd,o'wiJSkJa i pojlawlenia się lIlb-

wej, .górnOłtulroński'ej faUitly, został załi,c2Jooy do poQstrefy T. semiglobosa.

W częściaoh basenu .majd'uJącyCh się hlisklo Ź1ródm. .osadu, mLanlQlWioie w niecce Krzesrowa, gdzie joeszcze niJe d()lSzro do powstJa,nrl,a drolbniej- ziarnistej frakcji osadu, na silnie walpnistym mar,glu środkoQfWlegQ tuJro.nl.I

bezpoŚTed:n!iJo leży ,gór,oo.tUlroński piaSkowiec cilQ!9oWy. Istniejąca w tym przypadiku ~dn<lLŚć erozyjna ,~brak podstrefy T. semiglobosa} IWska-

zujoe, że wyspa łużyc.kJa była w ^owym. czasie silnie poldnotSWlIl,ym Oibslz:a-

~em, dostal"czają·cym szczególniedużyoh ilości ma'teri:ału detrytycznego.

Przejście od m8·rgli p:i:aszczysto-krzem1oonktowyoh do mail"gll Uastych jest pOIWIOlne. Zgodnie 'Z danymi przedstawi{)lIlytmi przez A. F.:rrl.ca (1889, str. 1'5) doiklonuj'e się ono w . ItrZJech. poziomach, rz którycll. lIl:a'jll'iJżIszy

(1 +2 m) ,zJbudolWaiIlY jest !Z miarglu l'Ulb 'WIaIpienia wZJbqgaconego w glaujko- nit,ś:rodlkowy (2+2,5 m) z ~rglu podobnego do :typowego ma;r'iglu ŚTod"

~murońSkiegfo, lec~ za(WiJerają·ce\go maczny dodatek :składnilków !il1ast~Clh

i WJk:łiaJciki drabnopil&Szczystegorru:rleriału z. Hczną fauną, m.ID. z oikJa2la!mi T. semiglobosa, tg6rny.(1+2 m) z ciemnosz:a,rego,piaszczy~stejgo mar-

·glu, zawierającegQł'l'iezne dl'o'łme "te.r:elbra'tule" i ry:nc'hJonelle. Dolna 'gIra- nilca !górn:'egó' ·ltu.o:ioinu jest .. uJrnowlI1[·e prZlEWroIWadz\olna w mJie jscu, gdzie w osadzie zaczynają rprZJeiWl~ać Skłladniki /ilaste. ' ..

Wyżej lpodam/a jmjterpretacjla podstrefy ·T. semiglobosa wyj,aśn~a sta- ntOWis1ktolPl'zy.na:leŻlnego do mej komplek'su iWlCir,gtwowego w proifi.!lustbrar- tygrrtarfi!cznym. WskiazuJe (ponl8dtlO, że umanie tych warstw 0(= WlaTstwy teplJ.iokie J. Krejciego, 187'7 i A. FriC8, 1889, ~ 'piętT!o Xabc C ZafuśLkii., 191,5) za 'góI'Iny turon '(1F. Ka'tzer, 1892, .i iIIl.') Wyillikło z pierwotnej nie-

znajomości pełnego następstwa W811'stw, pominięcila, warstw ^{strefy I.} gla- tziae p1'IZez A.,.

F1riea. ,

·i

m.

TURON GaRNY

IQ .ile osady dolnego ~ śrOOlkOlWego turonu !pOIWstały główn.iJe

przY

współudziale prądów :zaw:ieimpwych, to w .górnym if:UIl'IOi!lie działają zwy- czajne I(tralkcyjne) prądy 1den:rl'E!. Wyspa orlicka 2JamiiJcla :n:a ,gra!Illicy środ­

kowego i górnego turonu. Wsku·tetk zamiilru tego lolkla,lnego źródła osadu,

ail'ównocześnie Iszc~gólnie .inteilBywnego wzrostu ma'terilału dOlStlWcm,,:,

Facjalne wykształcenie środkowosudeckiej kredy 395 nego z wy.s,py łużyCk:iej, doszło W gó.rnym .turonie do .specy:fliJczm.ego ulIcla,..

du sto5l1iIlkówbatymetry;oznych W basenie kredowy'm. W rniaa-ęgroml8J­

dzenia się. 00fl"IaZ wi~y;cfu .mas osadu ipOIChodzącego z wyspy łurżydkiejo

strefa. głębszej wooy była odsuIw.ana. :ku SE. W l\VyŹlSrej części gÓrnJego tUTonu, Itj. w strefie l. schloenbachi, sedymentacja byba już /PIlawię cał­

kawide ogra!I1iłCZO!IlIa do rejonu Wilkano;wa (x'Ów Nysy), ,gdzie .zma:jldo'wała się głębsza część ,basenu. W tym rejonie strefa l. schloenbachima! około

. 100 m miążs7JOŚCi li szylblro cienieje do lO+m m w 'ki:erunlk!ti Rozrtlolk

Bystrzydkich :i Bystrzycy Krodl2llciej. .

Przesuwanie się przegłębiOlllej st:refybasenu uwa,run:kowane jedno- stronnym wzrostem ~zoneigo malUeriału jest zj~iem 1000alJnym:

i ,nierównoznJa'cmlym z regiJon:a'linym dbra'zem tr.ansgresji :marskiej. Ogól-

nie :górny tW"Oll ma 'charaikter regresyjny. Głównymi skałami są piaskotw- cei mar,gle, tv mniejszej ~lOści występują iłowce i wapienie, a tylkO. przy-

gronie czerty i skałyglau.konitowe. .

Pozootałością Śl"odkoWlOturońSkiego okresu :byfu wydłtmenJie hasenu kiredowego ogólnie.o k!ie.run!ku NW---BE i taiki :był właśnie ~ieIl"Ulllek ,głów­

neg.o doStalrczan:ia materiału w 'Strefie l. glatziae. Od NW - z wyspy

łużyckd.ej - mater,iał był dOiprowadzony w różnych iiJJościiadh. MoŻIliai są­

dzić, że najwięlksZa, masa osadu piaskowcowego 7lOSta~ z il;lej w~~ Ido>- starcZOllla w śrOld:kowej c.zęŚCli strefy l. glatzi:ae. WÓWC'ZJBB kl.iIn piJaslmwoa.

sięgnął aż po Gorzanów w rowie Nysy. Pia,skowiec ten jest znan,y w niecce

śródsudeokiej ipod :nalZWą ,,/piasklowcaze Ska,oallm" i jest Illlajmłodszym

z ,górlno!k.redowych osadów, które się tam mehlOwały. Ziarno piaSkowca grubi,ej1e w kiea:'UIl!rou wyspy łużyckiej, W niecoe KJ:zesZOlW1a w tnielktóryoh

ławicach ,piJaskowi!ec mwiera nawet dużą ilość Ż'W!i:ru poidh.odząoego 'z prze- SO!l"towania lPiectmOlIluowyoh oItloczaików, ogólnie.?JaŚ ma wy.gląd piJaSkowca

małowysotrtOlwam.ego, rozsy;pliwego, 'przewt8tżnie krZJ1lŻOWo WiarsUwOWla- nego, wyksztakonego w :iiacjli litoraLnej. W :nieooe Bafurowa

Jest

00 już

piaskowiec tyjpolWO subHtOiralny, drolbnoz1a<rnisty, lIIlliej:scam'i! z krzemion:- kowym spoiwem. W rowie Nysy pi.askowiec ten stopniowo ścienia się

i wreszcie .zanlik'a iW rejlcmie Goman0'Wi8.. Tak !Więc pi~owce górnoru-

rońsk!ie rpowSbawały wSkutek przeróbkli ct9adów ipi,edmon'tOlW'ycll, które za pośr,edni<ftwem pi'aSk!ów rzecznych przechodziły bocznie w piaski lito- raI:n:e, ;następnie Sliblitora!l!ne i: wreszcie w m()lrm'e margile :ilaste. MOŻIm

by są'lfzić, że ,gór:nJOlturońskiJe piaslmwoe Sudetów 'Srod1row~ upodab-

niaJą -się jpoooodzen:iem do qpisa!I1iego przez E. :M . .spieke:oo (19419) pias- kowca Oastlegate Dolrnl!acji IPrice Riv€rr-z Utaił i Colorndo (USA).

Między Gorzanowem a (Bystrzycą Kłod:z!ką margiel strefy l. glatziae 2JalWiera najmniej sldadndJków detrytycznych.' W tej części lbasenu lIliale-

żałoby spodzi€lW'ać się !Iliajmniejszej miąższośdi wefy l.glatziae. Na. E i BE od By,strzycy Kłodzkiej widoczny już jest w seldymentacj,j,. Uidzi'ał lądłu wschiodniosuldookiego. Udział ten ,polega: :Dla ~U! pilaskw jallro doimiesm max<gli!stych osadów. Szary ma1rgiel !piaszczysty (67 m), leżący

m. spągowym ~glu IiJ:astym 1('3:5 m) jest 1laIm n:ajha.rdJziej oOhla.rak!tetrysty- cznym OISadem stIDefy l. glatziae. W mrurglu piasrezystym występują !l1!iie- lic~e wkładki smll'ego pilaSkowca i piaszczystego wapienia. W St'ropowej

części stretry l. glatziae, 7fuudowanej również z marglu JtlJastego (8 m), wwa-

gę zwraca kill.ika cienklioh (4+6 m), anastomozują'cydh wkJJade:k czer!tów' i kończąca osady strefy l. glatziae waa.-.stwa (5 cm) glaukonitytu (odsłonięta Kwartalnik Geologiczny - 10

396

w 1963 r. przez 'Z. Rad'Wańską' na wsehódod WHkanowa, ^IW 'prawym 2Jboczu doImy WHcZlki).

ProfU st!I"efy I. schloervbachi rozpoczynają iłowce mooe.ra'InO'we

(8+30m~. Jest ;to .Dacja og:ra.n:iczona do gł~bszej części 1000enJU. LeżąCe pla ilowcadh 'margle ilaSte są rn.'i,ejscami silnie wapniste. WystępuJą w IIllWh rzadko rozmieszcZlOne, IbaJrIdzo dłu!gie wkładiki pi.aSk;owców (311l+4i0 'om).

Margle te mają nla SE od Bystrzycy rołod.zkioej, tj. iW prregłębi<mej części

basenu, oikoro 70 m mią'żsoośCi; (t>OZa tą częścią 'basen ~yca'ł Się. W m~an"ę ,

spłycania się 'basenu stre\fa I. schloenbachi cienieje do okołOo 15 m i jest , Oogranio2JOOl!a pMWie wyłącznie do iroWICów 'iJnocer.arrnowych, llJ>. w ROiZ- tOłklach ::SY'strzyckich lub m. N1W od Bystrzycy' KłodZl1dej. I).aJsze sPły­

cacie 'basenu jeSt 'Powodem zaIllik,u ,facji dłowców. Między Wie!l.isłaJWem

a Sza'lejiOWyln Górnytm iłowce przechodzą bocznie wm.ąxgle. W 'Szale- jowie Gtlllmym łn!aJl'Igl'e te stają się nieco pila.szczys~. Czy wkieil'U'l1k!u N!W

pr.zeclhOodzą one rw opi:aJSIrowce ciO\9Ótwe, tego z' powodu ljra.ku iW.axstwllie - wiemy. Tooretyomi.e jest ,to możliwe, ponieważ w ' 'innyich rejOlnla.ch (w niecce ,półnlOCnopsudec!kiej) .okazy I. schloenoochi BO,!h

m.

^{' Są} ,noto- wane ró;wnie:ż w piaśkO'WiCach ciosowY'Ch. ,

W I"tOWite Nysy margl'e S'tr!efy I. schloenbachi ,gr.amczą sedymenfucyjnd.e u góry z me,gaLS1lropdwo podolbnymi mał"gLam'i, ale zaWie.rającylmi Ikon- krecje sferosydery1;Olwe, a więc należącymi już do 'kOlniaiku.

KONIAK

W Sud.abac!h 'środlk:orwy;cih osady k<miak-u występują tylkio iW :rowie Nysy ,i ^należą do dolnego konilaku (= strefa Inoceramus involutws).

Ciągną !Się pasem rw.zdłuż wsclhodniego brzegu rowu, 'przy czym warrstwy

górn~o Ooddziałulroniaiku llachow.ały :Się jedym:i.e w r.ejOlllli,e Międ'zylesila!,

Igdzie iObni:żelnie dna l"()IWIu j'est większe i'Wlal'stwy 1k0000~aClkie mjmuj'ą całą ŚI"oidkową część rOiWU. WlokIailnym podZlillille rwyróim:ipno w ilmni!ak,u dlOl- nym J3 ogniwa: dolne (2'0+30 m),środkO'We (90 m) i 'górne (15+40 m).

KONIAK, DOLNY

Ogniwo dolne

Osadami do'lnegoO oOgn,iwa 'k'OIIli!alkli doLn'ego (1Woail'S'twy z K~ w.edług

Z. RadwamkJioej, 196'2:) są roaaigle ilaste i iłOlW'Ce tZ Wlklładikami !piiaSkJowCÓ!w i lron'krecjami sferosyderyWwytn1i. Malrgle są tCiemnoszare, oo' prze'łamie

z reguły jednorodne, obfitują w ibaOOro d.robne \bltalS2'Jki jasneJ tnńki ;i wy-

stępują w ~zewtkowatydhi' ~awicach, nie21byt ^długich (,2+4 m) i ogrubyclh (5+40 cm). Wskutek niedolboru węglan:owegOo składni.kia Iinarg1e zazę'biają się z ciemnymIi. iłowCiamL Wkłalclki pi:askowoa są tbardzp dlłwgie, c jedna- kowej Iril;iąższości ~(20+40 m) na całej widocznej długości, są 0.00 oldogl1"la~

nicOOn.e iW spąga i stropie. PLaslrowiec jest dl"oibrroziar.nisty, O< spoi.Wie

ilasto-wę'gl:atnJO-wym h.llb ikrZJernionkOlWym. Na dolnej ,pOIWiell'lZcllin:i wklade'k piaskoWICa ,występują licznie 'biohtiterog1.ify.

Warghvy ,z K:ag,-wIi:n;a iP<JłWstawały ,!przy wsp61udzila1e ipTądówzawiesi­

norwych. Pra.Wie stały 'brak :1amimcji osadu mama by tłumaczyć j-ednio ...

stikorwą fralk.cj'ą osadu ItM. Książki€łw-lcz, 1ⁱ954}. Niemniej, powyżtej RoZitok Bystrzyckicll iW mar.glJaClh .z :K:ar-w.iIn!a odsłoniętych w brzegach Nysy Kło-