i^.dres IRed-alccyi: ^śZra.lso^rslsie-Frzed.raaieście, :fcTr SQ.

JV°. 4 5 . Warszawa, d. 6 Listopada 1887 r. T o m V I .

TYGODNIK POPULARNY, POŚWIĘCONY NAUKOM PRZYRODNICZYM.

Komitet Redakcyjny stanowią: P. P. D r. T. C hałubiński, J . Aleksandrow icz b. dziekan Uniw., m ag. K. Deike, mag. S. K ram sztyk, W ł. K w ietniew ską J . N atanson, Dr J . S iem iradzki i mag. A. Ślusarski._______

„W szechśw iat11 przyjm uje ogłoszenia, k tó ry ch treśó m a jakikolw iek zw iązek z nauką, n a następujących w arunkach: Za 1 w iersz zw ykłego dru k u w szpalcie albo jego m iejsce pobiera sig za pierw szy ra z kop. 7>/j»

za sześć następnych razy kop. 6, za dalsze kop. 5.

i^.dres IRed-alccyi: ^śZra.lso^rslsie-Frzed.raaieście, :fcTr SQ.

PRENUMERATA „W SZECHSW IATA.“

W W arszaw ie: rocznie rs. 8 k w artaln ie „ 2 Z przesyłką pocztową: rocznie „ 10 półrocznie „ 5

Prenum erow ać m ożna w R edakcyi W szechśw iata i we w szystkich k sięgarniach w k ra ju i zagranicą.

YII TOM

Corocznie o tćj samćj porze ze stronic W szechśw iata słyszyć się daje głos w ołają­

cy n a puszczy. I corocznie ten sam rezu l­

tat: ani usilność w ydawców zdw ajająca się z każdym now ym tomem, ani naw oływ ania prasy, ani w zrastająca nieustannie w k ra ju liczba osób, k tó ry ch n ajbardziej bespośre- dnim obowiązkiem je s t popieranie naszśj działalności — nic nie okazuje p rz y ch y ln e­

go w pływ u na losy Pam iętnika. Owszem — im więcej zyskujem y teoretycznego u zn a­

nia i w ym ow nych utyskiw ań nad naszem niepowodzeniem , tem mniój P am iętn ik F i- zyjograficzny znajduje nabyw ców. Ogół, o ile nam i zajm ow ać się raczy, mówi nam:

„W iem, że jesteście potrzebni i spełniacie to, co do was należy. P ochw ał wam za to nie szczędzę. T o dosyć. Nie żądajcież, że­

by moje współczucie przestąpiło granice czczych i niekosztow nych słów ek”. W olno więc nam skonać z nędzy w usługach nie­

sionych ogółowi. Zaszczyt to w ielki i nie dla każdego przystępny. M y je d n a k nie pożądam y w awrzynów męczeństwa, my chcemy żyć — i, co ważniejsza — żyć m u ­ simy.

Zaczęliśmy w ydaw ać P am iętn ik F izy jo - graficzny w szczerem przekonaniu, że byt jeg o będzie tak trw ały , ja k miłość naszego społeczeństw a do rzeczy sw ojskich i że n a ­ w et u trw a la ć się będzie w m iarę tego, ja k z k a rt tego w ydaw nictw a ogół coraz lepiój poznaw ać będzie naszę przyrodę. N ieste­

ty, siódmy rok doświadczenia prow adzi nas do najsm utniejszego wniosku, że owa osła­

wiona miłość rzeczy sw ojskich, chociaż nie­

którzy zarzu t z nićj nam czynią, je s t tylko urojeniem . W ybuchnąć chw ilow ym p ło ­ mieniem, olśnić wielkim a k rótk otrw ałym efektem jeszczeż ona p o trafi— ale na m rów ­ czą codzienną pracę, na tru d bez sławy j e ­ steśmy jeszcze zamali. —• Zresztą, coż kogo obchodzić może garstk a pedantów , którzy słuchają w iatrów , grzebią w ziemi, albo zbierają badyle i muchy:' P ow iadają, że gdzieś tam n a ś wiecie uczeni przepow iada^

ją pogodę kupcom i rolnikom a p rzem y­

słowców uczą wyciągać korzyści z bogactw

ziemi. M y je d n a k gardzim y takiem i po-

706 W SZECHŚW IAT. N r 45.

ziomemi rzeczam i — dla nas są. w zniosłe m arzenia.

Są u nas w k ra ju insty tu cy je, które p o ­ mimo k ilk u n astu la t swego istnienia nie p o ­ staw iły ani jed n eg o k ro k u n a właściwej swój drodze; są stow arzyszenia, o których m glistym celu to tylko w iadom o, że on n i­

gdy dopiętym nie będzie; są w reszcie bada­

nia nad tajem niczym w pływ em wody pod­

ziemnej na czarodziejską laskę w ręku n a ­ tchnionego p ro ro k a, albo nad innem i cza- rodziejskiem i rzeczami: tym dobrze się w ie­

dzie, dostępują głośnego itznania i św ie­

tnych m ateryjalnych powodzeń. A le b a ­ d ania fizyj ograficzne ani błyskotliw ą nie posługują się reklam ą, ani opieki m ożnych nie potrafiły sobie w yrobić. Grdybyż to jeszcze P am iętn ik Fizyjogx-aficzny żądał j a ­ kichś ofiar — może zw róciłby na siebie czyjęś w spółczującą uwagę... T ak , j a k je s t w rzeczyw istości, my chcem y tylko, żeby ogół roskupił corocznie k ilk aset egzem pla­

rzy dużej i ozdobnej książki, k tó rą sprzeda­

jem y za bardzo niską cenę.

K siążka ta mówi o k ra ju i mówi rzeczy najw ażniejsze, a treść jój je s t w ynikiem p o ­ szukiw ań bardzo pracow itych i n ieraz b a r­

dzo kosztow nych. Gdzieidziój takie książ­

ki są w ydaw ane przez tow arzystw a uczo­

nych, zostające pod opieką rządu, a więc u trzym yw ane kosztem k ra ju . Nasze grono w ydaw nicze ani z form y nie je st akadem iją i być nią nie może, ani p reten sy i nie m a do ogółu o po d atk i na sw oje utrzym anie. G d y ­ byśm y stanow ili tow arzystw o naukow e, to członkow ie wnosićby m usieli roczne w k ład ­ ki, bezw ątpienia przew yższające cenę p re- nu m eracy jn ą P am iętn ik a, a p rzy wysokiej cyfrze, ja k ą w budżetach to w arzystw sta­

now ią w ydatki na u trzy m an ie zarządu i koszty ad m in istra c y jn e , bez kw estyi nie m ogliby za swe w k ład k i otrzym yw ać pu- blikacyi rów nie kosztow nie w ydanój. T y m ­ czasem w ydaw cy i w spółpracow nicy P a ­ m iętnika F izyj ograficznego nietylko darm o oddają swe prace, ale n ieraz jeszcze p rz y ­ k ła d a ją z własnej kieszeni na d ru k i na ilu - stracyje swych rospraw . G dyby nie to, w ydrukow anie siedm iu tom ów P a m ię tn ik a byłoby w prost niem ożebne, bo wszakże n a każdy z tych tomów w ydać w ypadło p rz y ­ najm niej około trzech tysięcy ru b li.

Do ostatniego roku trzym aliśm y się jesz­

cze jak o tak o w łasnem i ofiarami, K asa po­

mocy im. M ianowskiego przeznaczała na rzecz P am iętn ik a dochód z w łasnych n a ­ szych odczytów , no •— i sprzedaw aliśm y przeciętn ie do pięciuset egzem plarzy. A le z biegiem czasu i ofiarność pustych kieszeni w yczerpać się musi, i w salach odczyto­

wych coraz częściój echo roznosi głos pre- leg ien ta po pustej przestrzeni, bo na odczy­

ty m inęła ju ż moda, i współcześnie liczba nierosprzedanych egzem plarzy P am iętn ik a z każdym now ym tomem staje się coraz bardziej przestraszająca, a każdy tom nastę- , pny, bogatszy w treść i ilu stracy je od p o ­ p rzedn ich , więcej nas kosztuje. Doszło ju ż do tego, że n a tom V II ‘) zapisało się zale­

dw ie 30 osób i tru d n o przypuszczać, żeby ich więcój się znalazło p rzed bliskiem tego tom u w ydaniem . Bez przesady — położe­

nie nasze je st rospaczliwe.

P rz e d kilkom a laty pytaliśm y sami siebie, czy w arto w ydaw ać P am iętn ik F izyjog ra- ficzny? J u ż w tedy odpow iedź na to p y ta­

nie była dla nas niew ątpliw a — łatw o do­

m yślić się, ja k ona brzmi dzisiaj. Dziś j e ­ dn ak położenie nasze o tyle się zmieniło, że, gdybyśm y n aw et chcieli, niew olno nam od­

stąpić. P ew ien szereg faktów dokonanych n arzuca nam tw a rd ą konieczność w y trw a ­ nia. Za naszem bowiem przyczynieniem u tw o rz y ły się w k ra ju stacyje m eteorologi­

czne i zostały podjęte praw idłow e badania w działach fenologii i florystyki. D la tych cennych początków przyszłej znajom ości naszej ziemi m usim y mieć jak ieś archiw um i P a m ię tn ik F izyjograficzny, kiedy raz ju ż p rz y ją ł tak ie znaczenie, w ychodzić musi corocznie, pod groźbą u p ad k u stacyj me­

teorologicznych i — co gorsza — pod g ro ź ­ bą zniknięcia tej odrobiny zam iłow ania do p rac fizyjograficznych, ja k a zrodziła się śród ogółu za jeg o usiłowaniem .

W zeszłorocznym 50 num erze W szech­

św iata, w sp raw ie tego pism a, zwróciliśm y do czytelników prośbę o ratu n ek . Im ien ­ nie w ykazaliśm y stany i pow ołania, których przedstaw icieli mam y praw o oczekiwać na liście naszych pren um erato rów . O dezw a

') T reść, ro zm iary i ilu stracy je tom u VII-go ob.

w ogłoszeniach.

N r 45. WSZECHŚWIAT. 707 przyniosła pożądany skutek i liczba p re n u ­

m eratorów W szechśw iata pow iększyła się z n a czn ie.— Czyż je d n a k tylko takiem i spo­

soby, przykrem i dla naszćj osobistćj dumy, dobijać się mam y tego, co nam się z praw a należy, to je s t możności istnienia? Czyż nigdy nie rozbudzi się u nas samodzielne poczucie obowiązków narodow ych?

Czy wobec tego wszystkiego możemy m y- ślić o w ydaniu tom u V II I w roku p rz y ­ szłym? M usimy — dla pow odów wyż^j w skazanych, ale nie możemy, dopóki nie

otrzym am y od ogółu w otum zaufania w p o ­ staci p rzy najm niej 500 podpisów na p rzy ­ szłoroczną prenum eratę Pam iętnika F izy jo - graficzne^o. _O

MORZE MARTWE.

Miejsce biblijnćj katastrofy sodom skićj, morze M artw e, zw ane przez arabów mo­

rzem Lota, należy do ciekaw ych zjaw isk gieologicznych. Dwie ściany skał w ulkani­

cznych odgradzają je w raz z całą doliną J o rd a n u od m orza, przez co jezioro M artw e tw orzy basen zupełnie zam knięty, a tak g łę ­ boki, że poziom jezio ra leży o 400 m etrów niżój od poziomu m orza Śródziem nego, z którem nie łączyło się nigdy, a o 1179 metrów niż^j od Jerozolim y. W oda w niem nadzw yczaj je s t słona, a tak gęsta, że czło­

wiek pływ a po jć j pow ierzchni ja k korek, nie będąc w stanie w nićj się zanurzyć.

O kolica dzika, posępna, jało w a, lecz m alo­

wnicza, zieleni się skąpem i pastw iskam i na gruncie przesiąkłym solą i gipsem.

M orze M artw e je s t najw iększem i najniż- szem z trzech „m órz” (u arabów każde j e ­ zioro je s t morzem ) głębokiój doliny J o r d a ­ nu, ciągnącej się od wielkiego H erm onu do m orza Cerw onego, na p rzestrzeni, w yno­

szącej około 300 kilom etrów , a zwanój przez arabów nadbrzeżnych G hor. N ajw yżćj le­

ży n a północy, praw ie na poziomie m orza

Śródziem nego, jezioro B ah r-el-H u leh , dalój

jezioro T yberyjadzkie czyli B ah r-T ab ari-

M o r z e M a r t w e .

708 W SZECHŚW IAT. N r 45.

je h , ju ż o 194 m etry niżej, w reszcie m orze M artw e, m ające obecnie około 24 mil k w a ­ dratow ych powierzchni; daw niej je d n a k by­

ło ono znacznie większe, ja k wnosić m ożna z rozległych pokładów napływ ow ych na je ­ go brzegach.

P oniew aż pokłady sk ał w apiennych, ja k ie napotykam y, ja d ą c od strony J e r o ­ zolim y do ujścia J o rd a n u , leżą poziomo, gorące zaś źródła m ineralne w Z ara, C al- lirh o e i Em m aus łącznie ze skałam i trac h i- tow em i i bazaltow em i dow odzą ożywio­

nej niegdyś czynności w ulkanicznej w tój okolicy, dolina J o rd a n u przedstaw ia nam pas lądu, k tó ry się zapadł praw dopodobnie jednocześnie z podniesieniem się pasm a G hor. Z burzenie Sodomy i utw orzenie się olbrzym iego je z io ra w tem m iejscu było skutkiem tego zjaw iska, ta k samo ja k po­

w stało w ielkie jezioro M itsu-U m i na wy­

spie N ipon w ciągu jed n ej nocy w ro k u 286 przed C hrystusem , w czasie w ybuchu n a j­

większego w ulkanu Japonii, Fusino-Y am y.

Oczywiście, jezioro to m usiało z p oczątku mieć wodę słodką, w skutek je d n a k b ra k u odpływ u i silnego p arow ania wody, silniej­

szego naw et od je j dopływ u, otrzym ując p rzytem znaczne ilości soli m ineralnych z okolicznych źródeł gorących, z czasem coraz silniej przesiąkało solą, a w p rzy szło ­ ści, bezw ątpienia, po w yschnięciu stanie się pokładem soli kam iennej, ja k przylegający do jeg o brzegu D żebel-U sdum . W m iarę przesolenia wody jeziornej i życie w szelkie zam rzeć wreszcie musiało, skąd nazw a M ar­

tw ego m orza tem u osobliwemu zbiornikow i wody się dostała. O prócz soli w wodzie m orza M artw ego pływ aj ą kaw ałki asfaltu, w któ ry ch odkryto w łókna roślinne, ja k o dow ód ich organicznego pochodzenia: p ojaw iły się one rów nież za pośrednictw em źródeł gorących, przepływ ających przez obfite w dolinie J o r ­ dan u p o k ład y w ęgla brunatnego.

G łębokość je z io ra w środku wynosi 180 sążni,— najgłębsze miejsce w północnej jeg o części, pom iędzy A in-T erabeli i ujściem strum ienia Z erka-M ain — 218 sążni, n a j­

m niejsza głębokość —

sążnie na południe półw yspu L iza n (ję z y k ). S m ak wody g o rz ­ ki i oleisty; przejrzystość, w skutek przesy­

cenia substancyjam i m ineralnem i, niew iel­

ka; barw a pow ierzchni zw ykle pięknie sza­

firow a, niekiedy przybiera lekki odcień zie­

lonkaw y.

S k ła d wody w rozm aitych częściach m o­

rz a i w różnych porach ro k u n iejedn ostaj­

ny, stosownie do większego lub mniejszego roscieńczenia solanki przez słodkie wody ] J o rd a n u lub w ody deszczowe. W okolicy

! je z io ra znajdujem y rozległe po kład y n a ­ pływ ów jeziornych, złożone z w arstew ek piaskow ca i soli kam iennej z licznemi k ry - L ształam i gipsu i an h id ry tu ; pokłady te do-

j

chodzą do

m etrow ej wysokości, co prze-

j

m aw ia za znacznie wyższym daw niej pozio­

m em jezio ra M artw ego.

Sole zaw arte w wodzie jezio ra różnią się zarów no swym składem i stosunkiem ilo­

ściowym od soli wody m orskiej, natom iast zg adzają się z chem icznym składem okoli­

cznych źródeł m ineralnych, stw ierdzając w ten sposób przypuszczenie gieologów o pochodzeniu mięjscowem soli m orza M ar­

twego i brak u jak iejk o lw iek łączności tegoż jezio ra z m orzem Sródziem nem czy też Czer-

wonem w czasach ubiegłych.

Gęstość wody m orza M artw ego wynosi w niek tó ry ch m iejscach 1,230, a naw et 1,250; ilość soli je s t w niej dwa razy większą niż w m orzu Śródziem nem ; ch lo rk u m agne­

zu je s t w niej więcej aniżeli ch lo rk u sodu;

u d erzającą jest rów nież obfitość brom u, w y ­ nosząca

— 7 gram ów w

kilogram ie wo­

dy, natom iast jo d u , tak charakterystyczne­

go dla wód oceanu, niem a w niój zupełnie.

Co więcej, ilość brom u zw iększa się w g łę­

bi jezio ra, co dozw ala przypuszać, że źró­

dła m ineralne biją dziś jeszcze z dna je z io ­ ra. W niektórych m iejscach z wody wy­

dziela się woń p rz y k ra , przypom inająca m ięszaninę węglow odorów lotnych z siar­

kow odorem .

R easum ując to, cośmy wyżej powiedzieli, w ypada, że m orze M artw e je s t daw nem j e ­ ziorem wody sło dk iej, zajm ującem kotlinę utw orzoną w skutek zapadnięcia się części lądu, następnie zaś zmienionem pod w pły­

wem czynników w ulkanicznych, odegryw a- jący c h znaczną rolę w tój okolicy w niezbyt

odległych stosunkow o czasach.

J . S.

N r 45. W SZECHŚW IAT. 709

PEŁNOŚĆ

K W I A T Ó W .

Skłonność niektórych roślin do pom naża-

nia — pod wpływem zm ienionych w arun ­ ków rośnięcia—ilości płatk ó w swoich k w ia­

tów dawno ju ż zw róciła na siebie uwagę ogrodników . Ju ż na długi czas przed n a ­ szą, erą. hodowali, ja k się zdaje, chińczycy i japończycy „pełne k w ia ty ”; hodow la p e ł­

nych róż jest też niem niej daw na, B ieber- stein bowiem znajd y w ał na K aukazie pełne centyfolije naw et dziko kw itnące. Jap o n ija dostarczyła nam jednego z najpiękniejszych krzew ów z pełnem i kw iatam i, K e rria ja p o ­ n k a D. C. K artagińczycy znali pełne k w iaty g ranatu, hodowali bowiem bezpest- kow ą odm ianę ja b łe k granatow ych.

Podczas, kiedy m iłośnicy kw iatów i ogro­

dnicy coraz bardziej lubow ali się w „peł­

n y c h ” kw iatach, botanicy po większej czę­

ści w yrażali pogardę dla hodow li takich form. U w ażali oni za niegodne p raw d zi­

wej nauki zajęcie się tem i formami, w i­

dzieli bowiem w nich tylko dziw otw ory.

T a pogarda trw a ła , dopóki czysta system a­

tyka, t. j. oznaczanie i klasyfikacyj a roślin w edług oznak wyłącznie zew nętrznych, b y ­ ła kierunkiem górującym . P e łn e kw iaty były system atykom bardzo często wcale nie na rękę, w skutek bowiem zm ian, zachodzą­

cych stąd w kw iatach, cechy gatunkow e, a naw et i rodzajow e bardzo często się za­

cierają. T ak np. L inneuszow ski rodzaj

„rum ianek” (M atricaria) różni się od „ ja ­ stru n a ” (C hrysanthem um ) jed y n ie tern, że w pierw szym osadnik (torus) się w ydrąża, w ostatnim pozostaje pełnym . P ełn a for­

ma m atecznika (C hrysanthem um p a rth e - nium ) posiada wszakże też w ydrążony osa­

dnik i zupełnie konsekw entnie zaliczają, go ogrodnicy do rum ianków ; ta k samo M atri­

caria exim ia ogrodników .

N iechęć botaników do zajęcia się k w ia­

tam i pełnem i m iała jeszcze i inny, bardziej praktyczny powód. O grody botaniczne trw o ­ niły (niektóre i teraz jeszcze trw onią) b ar­

dzo w iele pieniędzy i sił roboczych na

j w prow adzanie modnych nowości kw iato­

wych i ogrodniczych zabaw ek. Jednakże z druglój strony znaleźli się ju ż oddaw na

j

mężowie, ja k Batsch, M oąuin-T andon, G oe­

the, k tó rzy pojęli olbrzym ie znaczenie p e ł­

nych kw iatów dla nauki o uczłonkow aniu i porządku rozw ijania się organów roślin ­ nych. Bez bliższej znajomości zjaw iska pełnienia kw iatów G oethe nie m ógłby chy­

ba stworzyć swojej nauki o m etam orfozach roślin, do której pierw szą pobudkę d ała mu rozmowa z Batschem . C oraz bardziej p rz e­

bijały sobie drogę pojęcia o zasadniczym planie ustroju roślinnego, o prostych o rg a ­ nach pierw otnych, z których rozw inęły się wszystkie nieskończenie rozm aite form y o r­

ganów, ja k ie obecnie u wyższych roślin w i­

dzimy.

Schleiden, rozw ażając tę kw estyją ze sta­

now iska ściśle naukow ego i posiłkując się metodą rozwojową, doszedł do wniosku, że prototypam i wszystkich organów wyższych roślin są organy osiowe i organy liściowe.

Później okazało się, że i to uogólnienie nie je st we w szystkich wypadkach w ystarczają­

ce, pierw otny, zasadniczy plan budow y m u­

si być jeszcze ogólniejszy, jeszcze prostszy.

Cóż właściwie pojm ują pod pełnieniem kwiatów? Jeżeli chcemy dać możliwie n a j­

ogólniejszą, obejm ującą wszystkie poszcze­

gólne w ypadki, odpowiedź, musimy pow ie­

dzieć: P ełnien ie kw iatów jestto pom nożenie albo powiększenie tych delikatnych, często­

kroć jask raw o zabarw ionych, liściowych okółków kw iatów , które w pojęciu ogółu stanow ią k w iat właściwy.

Zjawisko to powstaje w sposób dw ojaki, albo przez proste powiększenie się ilości

j

i znaczny ro zrost płatków , albo też przez przeobrażenie się pew nych organów k w ia­

towych, bądź należących do system u płcio­

wego, bądź do kielicha, przykw iatków lub nawret sąsiednich liści.

Ze istotnie pom nożenie się ilości płatków ma miejsce, o tem każdy z łatw ością sam przekonać się może; w tym celu należy ty l­

ko wyjść na wiosnę na ja k ą łąk ę leśną, ze­

brać z tuzin egzem plarzy zawilca (A nem o- ne nem orosa) i porów nać je pom iędzy sobą.

W iększa część będzie w praw dzie posiadała

pięć płatków , niew ątpliw ie wszakże znajdą

się pom iędzy niem i sześcio-, siedmio-, ośmio-,

710 W SZECHŚW IAT. N r 45.

dziewięcio-, a naw et i dw unasto-płatkow e egzem plarze. N adto w śród zebranych kw ia­

tów znajdą się też egzem plarze o p łatk ach w iększych daleko, piękniej zabarw ionych i bardziej rzucających się w oczy, niż u in ­ nych. M am y już tutaj początek pełnienia, a m onstrualnością, dziw otw orem nazw ać t e ­ go w szak nie można.

P rz y k ła d y p rzeobrażania się w p ła tk i części kw iatow ych, leżących na w ew nątrz albo na zew n ątrz k orony, spotkać też m oż­

na zupełnie n orm alnie i w dość znacznej n a ­ w et ilości u dzikorosnących roślin. T a k np. p rzy k w iatk i (bracteae), bananow atych (M usaceae), paciorecznika (C anna), zapyl- cow atych (B rom eliaceae) są ta k delikatne, duże i pięknie zabarw ione, że profan bierze je zawsze za „k w iat”. K ielich ciem iernika (H elleb o ru s) jest podczas k w itn ien ia d ale­

ko większy i piękniejszy od korony; ta k sa­

mo u to jad u (A conitum ), ostróżki (D elphi- nium ), u niek tórych p ieprzow atych (P ap a- veraceae) i dym nicow atych (Fum ariaceae).

U kosaćca (Iris) w szystkie trz y ła ty znam ie­

nia p rz y b ie rają k sz ta łt p łatków ; jeszcze w y­

raźniej m a to samo miejsce u paciorecznika (C anna), gdzie się one p rz ek ształciły w dw u- w argow ą koronę.

N ie m am y p raw a uw ażać p rz eo b ra żan ia [ się tego za przypadkow ą m onstrualność;

przeciw nie, je stto zjaw isko u w ielu gatu n - j ków, rodzajów , a naw et i całych rodzin z u ­ pełnie norm alne. G dyby botanicy trochę

wcześniej za b rali się byli do studyjow ania [ porów naw czej organologii różnych g ru p roślinnych, n igdyby nie doszli do takich fałszyw ych poglądów. D aw niej p rz ek ształ­

cenia zachodzące w kw iatach badano b a r­

dziej ze strony m orfologicznej, zew nętrznej, m niej zw racano uw agę n a przyczyny ich pow staw ania. A le m etoda tak a nie we w szystkich w ypadkach je s t dostateczna. B a­

danie rozw oju, stadyjów pośrednich, musi p rzyjść w pom oc i w w ielu w ypadkach ty l­

ko p rzy tej pomocy m ożna dojść do ros- strzygających kw estyją w yników . W tym k ieru n k u wszakże m ało wogóle dotychczas robiono; w dzięczność należy się też G oeblo- wi, że zbadał dla wielu rodzin h isto ry ją ro z­

w oju pełnienia kw iatów .

N ajw cześniej i najbardziej zw róciły na siebie uw agę badaczów, n atu ra ln ie , te p eł­

ne kw iaty, k tó re najdaw niej są znane, ja k np. róża. P ełn e tulipan y poraź pierw szy opisuje dopiero R . J . C am erarius 1797 r.

O d czasów L inneusza panow ał w nauce po gląd, że pełnienie kw iatów polega na p rzeo brażan iu się pręcików w p łatki, co je s t ja k n a jz u p e łn ie j słuszne np. dla tu lip a ­ na, m aku. P rzy tem L inneusz odróżniał flos m u ltip licatus, w którym pozostały je s z ­ cze nie przeobrażone pręciki, od flos plenus, w k tó ry m wszystkie pręciki przekształciły się w płatk i. A le L inneuszow skie obja­

śnienie nie w ystarcza; częstokroć inne zu ­ pełnie o rgany p rzyjm u ją udział p rzy p e ł­

nieniu. P. A . D e C andolle odróżnia trzy k ateg o ry je pełności: flores petaloidei, m ulti- plicati i p erm u tati.

D o pierwszój zalicza on te w ypadki, gdzie w szystkie albo przynajm niej n iektóre części kw iatów p odlegają płatkow em u przeo b ra­

żeniu. T a k np. u dzw onka (C am panula m edium ) i p ierw io sn k a (P rim u la calycan- them a) kielich, u hortensy i (H y d ran g ea hortensis) przyk w iatki, u róż — pręciki, u niek tórych w ietrznicow atych i niekiedy u m aku —owocki (carpellum ).

D ru g ą kateg o ry ją przedstaw iają te w y­

padki, gdzie ilość okółków albo ilość człon­

ków każdego okółka się zw iększa. P rz y ­ k ład y pierw szego zn ajdujem y u wielu je - dnoliścieniow ych (M onocotyledoneae), u bie­

lu n ia (D atu ra), u wielu goździków (D ian- thus); p rz y k ła d y ostatniego u pierw iosn­

ków (P rim u la), co Goebel też potw ierdza.

F lo s p erm utatu s, w reszcie,pow staje w sku­

tek zw yrodnienia pręcików lub owocków, a raczój dzięki ich zw yrodnieniu powstać może. P ro ces ten częściowo zupełnie n o r­

m alnie odbyw a się u w ielu dzikorosnących roślin. T a k np. w yradzają się pylniki w prom ieniow ych kw iatk ach tych roślin z rodziny złożonych, k tó re stanow ią L i n ­ neuszow skie „P o lygam ia superflua”; oszczę­

dzony w ten sposób m atery ja ł daje n iek tó ­ rym Senecionideae i A steroideae możność rozw inięcia dużych kw iatków języ czko ­ wych. U chabru (C entaurea) kw iatki p ro ­ mieniowe są zupełnie bespłciow e i „k w ia t”

w sku tek tego m a możność lepszego rozw i­

nięcia się; podobny stan rzeczy zn ajd ujem y

u k aliny (m ianow icie u hodow anej w o g ro ­

dach odm iany Y ibu rn um O pulus, znanej

N r 45. W SZECHŚW IAT. 711 powszechnie pod nazwą, „boule de neige”).

W pełnych złożonych, ja k np. gieorginije (D ahlia), wszystkie albo praw ie w szystkie kw iatk i w głów ce są bespłciow e, dlatego też może się u nich rozw inąć w spaniała k o ­ rona. W ścisłym zw iązku z tern znajduje się i wcześniejsze roskw itanie pełnych kw ia­

tów, niż zw yczajnych,np. u w ątrobnicy (H e- patica) i śnieguły (G alan th u s) — albowiem m atery ja ły zapasowe, jeżeli ap a rat płciowy się nie rozw ija, od samego początku są do rosporządzenia okryw kw iatow ych, m iano­

wicie korony.

Z a rty k u łu prof. E . H alliera tłum . Ju lija n Steinhaus.

I P R Ó B Y K O L O N I Z A C Y J N E

W A F R Y C E .

(Ciąg dalszy).

Y.

Osady francuskie i włoskie.

Starszem i kolonijam i francuzów w A fry ­ ce zajmiem y się o tyle tylko, o ile w n a­

szych czasach albo je rosszerzono, albo z re ­ organizow ano.— A lgier zajęli francuzi do­

piero w ro k u 1830, ale położenie jego w pobliżu F ran c y i i nad m orzem Sródziem - nem, po wsze czasy najw iększą z wszystkich m órz odgryw ającem ro lę w historyi, n ad a­

ło A lgierow i większe, niż innym kolonijom francuskim znaczenie. K ied y zaś w now ­ szym czasie konstelacyja państw eu ro p ej­

skich skazała F ra n c y ją na ro lę bierną w po­

lityce, zajęła się ona tem czynniej swetni kolonijam i. \Y roku 1880 w y d ał prezydent Gróvy orędzie reorganizacyjne, rosszerzono też zaraz potem granice A lgieru, w kracza­

ją c n a południe aż do S ahary i rospoczyna- ją c w alkę z dzikiem i plem ionam i T uareg, którzy ju ż nie jednego podróżnika z ra b o ­ w ali i zam ordowali.

O bszar A lgieru składa się z trzech re g i- jonów . N adbrzeżny zw any tell, ma glebę urodzajną, nadającą się do intensyw nego rolnictw a; warzywem tu hodow anem zao­

p a tru ją F ran c y ją i Niemcy południow e. N a płaskow zgórzach A tlasu, przepełnionych

j

szotami, hodują przew ażnie bydło, na su-

j

chych miejscach rośnie tu traw a alfa, w y­

wożona do F ra n c y i na fabrykacyją papieru;

w trzecim regijonie sąsiadującym z S aharą je s t k u ltu ra możebna tylko przy pomocy

studzien artezyjskich.

Ludność A lg ie ru składa się z tubylczych kabylów , arabów i europejczyków ; kabyla- mi nazyw ają francuzi w szystkich k rajow - I ców, niearabskiego pochodzenia, są to po­

tom kowie różnorodnych mieszkańców A f-

j

ry ki przed inw azyją arabską, byli oni da­

wniej chrześcijanam i, arabow ie zm usili ich

i

do przyjęcia islam u, którem u jed n ak ż e ty l­

ko przym usow o hołdują. A rabow ie znęca-

| li się przez długie wieki nad kabylam i, cho-

j

ciaż ci m oralnością i urządzeniem społecz- nem przew yższają swych daw nych ciemięs- ców: kabylow ie tru d n ią się rolnictw em , a ra ­ bowie najchętniój prow adzą życie koczują-

| ce. Rządow i francuskiem u czynią zarzut,

j

że nie o parł się dotąd przew ażnie na k aby - lach, którzy byliby go daleko wierniej po­

pierali, niż fanatyczni arabow ie, zawsze jeszcze pałający nienaw iścią do europejczy­

ków. Ci ostatni stanow ią m ałą tylko cząst­

kę ludności A lgieru, a i z nich nie wszyscy są francuzam i, lecz dużo tam hiszpanów , włochów i niemców. F ran c u zi u trzym ują bowiem w A lgierze ja k o załogę wojskową tak zw ane legije cudzoziemców, a w ysłużo­

nym legijonistom nadają własność, jeżeli m ają chęć na stałe osiedlić się w A lgierze.

W taki sposób pew nie i niejeden z naszych rodaków , któ rzy niegdyś licznie zaciągali się do legij cudzoziem skich, został koloni­

stą algierskim .

Rosszerzywszy koloniją algierską daleko na południe, zajm owali się francuzi p ro je­

ktem otw orzenia drogi handlow ej, a później pobudow ania kolei żelaznej z A lg ieru do T im buktu; w tym celu by ł w S aharze z po­

lecenia rządu czynnym porucznik P alat, aż znalazł w przeszłym ro k u śm ierć z ręki dzikich tuaregów .

B ardzo ważne następstw a dla A lgieru

712 w s z e c h ś w i a t . N r 45.

i F ran cy i m iało w roku 1881 rosszerzenie p ro te k to ra tu na T unezyją, gdzie i włosi chętnieby się byli usadow ili, bo T unis leży p raw ie na tem samem m iejscu, skąd n ie­

gdyś K a rta g in a k rólow ała n ad morzami.

K to posiada T unis, je s t niejako panem cie­

śniny łączącej w schodnią połow ę m orza Śródziem nego z zachodnią.

Pow iedzieliśm y na innem m iejscu, że Se- negam bija je s t n ajstarszą ko lo n iją francuską w A fryce, bo założoną ju ż w ro k u 1697; d a­

wniej rosszerzała się ona powoli, dopiero w ostatnich latach przekonali się francuzi, że ta ko lo n ija może mieć w ielką przyszłość i zaczęli z w ię k sz ą energiją rosszerzać jej granice n a wschód, aby jak n ajb liżej dostać się do T im buktu i zapew nić sobie rów no­

cześnie z zachodu i z południa zw iązek z tem naj ważniejszem ogniskiem handlow em A f­

ry k i północno-zachodnićj. P ośpiech i ener- g ija była tu tem więcćj nakazane, p onie­

waż i anglicy posiadający ju ż od dłuższego czasu ujście N igru, posuw ali swe panow anie coraz dalćj n ad tą rzeką i jój głów nym do­

pływ em Benuem , a naw et i niem cy k rz ą ­ tali się, aby w tych okolicach coś pozy­

skać.

W ro k u 1880 w ysłał rząd francuski k ap i­

tana G allieni z w ielką świtą i pod arunkam i do A hinada, su łtan a państw a Segu (Segu je s t jednem z m ahom etańskich państw zw a­

nych F ellata), aby A hm adow i zapropon ow ał p ro te k to ra t francuski. G allieni został w pra - wdzie złupionym przez dziki szczep Ban- b arra, stracił w ielu ludzi i całą św ietną w y­

praw ę, mimo to dostał się do su łtan a A h- m ada i zaw arł z nim pożądaną ugodę, przez co posiadłość francuska nad Senegalem ros- szerzyła się aż do górnego N igru. N atych­

m iast przenieśli francuzi n a N ig er kano- n ierkę, m ającą pośredniczyć pom iędzy T im ­ bu k tu i koloniją francuską.

Tym czasem i anglicy nie próżnow ali i bez najm niejszego rozgłosu posunęli swe pan o ­ wanie nad B enuem aż do Jo li (Yola), a nad N igrem do Gogo: tym czasowo zajęli oni tylko brzegi tych rzek, bo szło im przede- wszystkiem o zagarnięcie głów nój drogi handlow ej pom iędzy m orzem i k rajam i fel- latów. Z Gogo do T im b u k tu bliżćj, niż ze stacyi francuskiej w sułtanacie Segu, rzecz więc ciekawa, czy francuzi zdołają sprostać I

anglikom w posuw aniu etapów ku tem u m iastu. D la u łatw ien ia kom unikacyi po­

m iędzy górnym N igrem i Senegalem ma stanąć kolśj żelazna.

S tolicą Senegam bii je s t St. Louis, leżące na wyspie o dwie mile od ujścia Senegalu, z 15000 mieszkańców i znacznym handlem . K o m u n ik acy ja pom iędzy St. Louis a u j­

ściem Senegalu, k tórym spław iają tow ary z głębi k ra ju , je st n ader tru d n a, o kręty m u­

szą, chcąc się dostać na Senegal, p rz ep ły ­ wać ław icę piaszczystą, zm ieniającą wie­

cznie położenie i rozległość. Jeżeli to p rz e ­ płynięcie dla parow ców je s t tru dn e, staje się ono d la żaglowców wręcz niemożebne, skoro w miesiącach Styczniu, L utym i M a r­

cu stan wody się zm niejszy; o kręty za n u rza­

ją c e się w wodę głębićj niż na

stóp, nigdy do S enegalu nie mogą dopłynąć. Oprócz ław ic, straszliw e bałw any pow rotne tam ują żeglugę nadbrzeżną. C odzień rano muszą stern icy z St. L ouis w ytykać drogę przez b ary je rę piaszczystą, a głębokość wody trz e ­ ba m ierzyć długiem i żerdziam i, bo zw yczaj­

nej sondy dla silnych prądów użyć nie moż­

na; g u b e rn a to r w St. L ouis o trzym uje k il­

ka razy dziennie ra p o rty o stanie ław icy i ogłasza je dla u ży tk u żeglarzy.

R zeka Senegal rów nież w ielkie staw ia że­

gludze zapory; podczas okresu suszy w ięk­

sze statk i mogą posuwać się tylko do M a- fou, w czasie deszczów aż do B akel i M edi- ne, cały dalszy tra n sp o rt tow arów u sk u te­

czniają m ałe łodzie zwane pirogam i. W y ­ wóz sk ład a się ze złota, drzew a hebanow e­

go, indyga, piór strusich, baw ełny, żelaza, kości słoniow ej, a głów nie z g u taperk i, któ­

rej rocznie do trzech m ilijonów kilogram ów ek sp o rtu ją.

G ien e rał F aid h erb e, od ro ku 1852—1865 g u b ern ato r Senegam bii, wielkie około u lep ­ szenia stosunków kom unikacyjnych położył zasługi, p rzy sam ym przy ląd k u Zielonym założył on osadę D a k e r i rospoczął tam bu­

dowy po rtu, k tó ry je s t obecnie na ukończe­

niu, a da schronienie najw iększym okrętom ; z stolicą St. L ouis je s t D a k er połączony k o ­ leją żelazną.

G leba Senegam bii je s t urodzajna, ale k li­

mat dla europejczyków niezdrow y, b aw ią­

cy tam więc kupcy francuscy starają się

w ja k n a jk ró tsz y m czasie zbogacić i pow ró-

N r 45.

cić do ojczyzny; wogóle białych w Sene­

gam bii je s t niewielu, a pom iędzy niem i znaczna część urzędników i wojska.

N ad zatoką gw inejską m ają francuzi jesz­

cze kilka innych osad, podobnie j a k anglicy i niemcy; osady te m ają m niejsze, poczęści nieoznaczone jeszcze rozległości, nie bę­

dziemy ich więc szczegółowo wym ieniali.

Pom ijam y rów nież tam tejsze kolonije p o r­

tugalskie i hiszpańskie, gdyż nie jesteśm y w stanie zanotow ać ja k ie jk o lw ie k w now ­ szym czasie pow stałej zm iany.

O K ongu francuskiem była ju ż mowa, po­

zostają więc jeszcze dwie kolonije francu­

skie, je d n a na M adagaskarze, d ru g a przy cieśninie B ab el M andeb.— M adagaskar od­

k ry ł w roku 1506 A ulao Gonęalves i n a ­ zw ał go San Lourenęo; wybrzeża tej w y­

spy są płaskie, bez dogodnych przystani, dlatego om ijały ją okręty płynące do Indyj i była przez długi czas nieznaną. W n o ­ wszym czasie zwriedził ją w latach 1877—78 d r R u tenberg w różnych k ierunkach i zo­

stał zabitym przy B eraw i, po nim baw ili na M adagaskarze: d r H illeran d , d r K e ller i inni, a na podstaw ie ich opisów znam y dziś dokładnie topograficzne i klim atyczne stosunki M adagaskaru.

O d dosyć daw na zajęli w praw dzie fran ­ cuzi najw iększe w yspy około M adagaskaru, ja k R eunion, St. M arie, Nossi Bó i K om ory, jednakże na samym M adagaskarze u trw alili swój w pływ dopiero w skutek wojny z ple­

m ieniem H ow a, ukończonej pokojem 17 G ru ­ dnia 1885 r. Na własność zajęli francuzi tylko kilka m niejszych okolic, reszta pozo­

stała własnością panującego plem ienia H o- wasów, ale pod protekcyją F ran c y i. Ho- wasi są pochodzenia m alajskiego i zam iesz­

k u ją całe w schodnie wybrzeże, którego k l i ­ mat, bogata fauna i flora przypom inają o j­

czyznę m alajów , wyspy australsko-azyja- tyckie. R eszta plem ion, pochodzenia afry ­ kańskiego, zam ieszkuje płaskow zgórza za­

chodniego brzegu, suche i m iejscam i zupeł­

nie pozbawione wegietacyi; plem iona m u­

rzyńskie są pod zw ierzchnictw em H ow a- sów. F ran c u zi posiadają więc pośrednio p ro tek to ra t nad całą wyspą, k tó ra je st zna­

cznie większą niż F ran c y ja , ale ma tylko trzy m ilijony mieszkańców.

Co do wielkości zajętych obszarów posia-

713 dłości francuskie nad Bab el M andeb są ze w szystkich najmniejsze, bo obejm ują tylko jed n ę znaczniejszą osadę O bok i część w y­

brzeża zatoki T adżury; znaczenie ich pole­

ga głów nie na bliskości ważnej cieśniny m orskiej, przez którą prow adzi droga do In d y j, dlatego też i anglicy zajęli w je j środku wyspę P erim , a w pobliżu miasto portow e A d en, włosi zaś z tych samych po­

wodów usadowili się na północ cieśniny Bab el M andeb nad przystanią Assab i na wysepce M assaua.

O bok stał się w roku 1862 koloniją fra n ­ cuską, około jeg o urządzenia zasłużył się podróżnik francuski P . Soleillet podczas swych podróży nad zatoką T ad ż u rą i w k ró ­ lestw ie abisyńskiem Szoa, a śród tych zajęć naukow ych u m arł on w A fryce we W rz e ­ śniu 1886 roku. Oprócz w yłuszczonych celów politycznych Obok ma w ażny cel h an ­ dlowy, do niego chcą bowiem francuzi skie­

row ać handel z Szoą i z m iastem H a ra r, ogniskiem handlow em w k ra ja c h gallasów.

K ra je gallasów należą do n aju ro d z ajn iej­

szych w A fryce, stąd też. miasto H a ra r p ro ­ wadzi znaczny handel, jego ludność wynosi 38000 m ieszkańców a roczny bilans han d lo ­ wy dochodzi do 30 m ilijonów franków , w dniach targow ych grom adzi się np. w H a - rarze około 400 0 gallasów. A le i Szoa, niegdyś część Abissynii, od X V I stulecia samodzielne królestw o, je st bogata w różne płody przydatne na wywóz, ja k kaw a i kość słoniowa, w k tó rą się szoańczycy za o p atru ­ ją na sw ych w ypraw ach w ojennych; dowóz

europejski składa się z broni i ubiorów.

P odróżnicy u trzy m u ją n aw et, że klim at Szoy i A bisynii wogóle jest bardzo zdrow y i zbliżony do włoskiego, europejczycy mo­

gliby się tam n a stałe osiedlać.

Niedaw no odkryli francuzi w pobliżu swego w ybrzeża n ad T adżurą bogate po­

kłady soli przy jezio rze B ahr Assal, oddalo- nem na 17 km od brzegu; krajow cy ju ż da­

wno tam sól w ydobyw ali i rozw ozili po ca­

łej północno-w schodniej A fryce. W ydoby­

wanie je s t nadzwyczaj łatwe, żeby zaś tę sól tanio dostawiać do brzegu, potrzebna jest k ró tk a kolej żelazna, dla której teren nie przedstaw ia żadnych trudności. D a ­ wniejsze pom iary półko wnika C hristop hera w ykazały, że A ssal leży o 174 m poniżej

W S Z E C H Ś W I A T .

714 N r 45.

pow ierzchni m orza, byłaby to po brzegach m orza M artw ego najgłębsza depresyja na ziemi. P ono w ne b adania i pom iary je z io ra A ssab prow adzi z polecenia rz ąd u inżynier Sunis.

P ierw sza koloniją w łoska w A fryce i w ła­

ściwie jed y n a ko lo n iją tego państw a p o ­ w stała nad zatok ą Aasab; zak upiona w ro ­ ku 1869 przez tow arzystw o żeglugi p arow śj R ubattin o od rz ąd u egipskiego, w r. 1882 uzn an ą została przez rz ąd włoski za jeg o własność. N ad okolicam i n a północ od A ssab p rz y ję li włosi tylko p ro tek to ra t, M assaua zaś i w yspy D ah lak są je d y n ie a d ­ m inistrow ane przez rząd włoski, poniew aż należą do E gip tu . R ząd egipski za p ro te­

stow ał w praw dzie przeciw tem u sam ow ol­

nem u w zięciu w adm inistracyją jego w ła­

sności, ale pro test nie odniósł skutku; je st- t.o zresztą ta sama form a zajęcia, jak ićj użyli anglicy na C yprze, a au stry jacy w B o ­ śni i H ercogow inie.

J a k francuzi ta k i włosi, oprócz polity cz­

nego celu, m ieli przy zak ład an iu kolonii głów nie h an d el z A bisyniją n a oku, p ier-

wsi jednakże więcój w tym względzie m ają powodzenia. M assaua je s t w praw dzie n a j- | bliższym portem A bisynii północnej, ale ta nie je s t tak bogata, ja k południow a, skąd

do kolonij francuskich najbliższa droga, A ssab leży dalej n a południe, ale i on n ie­

m a w edług znaw ców przyszłości. Do nie­

pow odzenia włochów przyczyn ia się nie­

m ało ich stosunek do abisyńczyków , k tó ry p rzed niedaw nym czasem naw et w w e­

w nętrzn ej polityce W łoch ważną o d egrał rolę.

Nie podobało się abisyńczykom , że włosi stali się panam i w ybrzeża i chcieli im się narzu cić za pośredników w h an d lu z E u r o ­ pą, być też może, że i inne pań stw a n ie­

sprzy jające włochom w płynęły na abisyń­

czyków; w S tyczn iu r. b. uderzyli oni pod dow ództw em R as A lu li znienacka na od ­ dział w łoski, po dążający w sile 540 ludzi na odsiecz zagrożonej forteczce S aati. S iły abisyńskie m iały w ynosić około 8000 ludzi, oddział więc włoski został praw ie cały w pień w ycięty mimo dzielnej obrony, bo, ja k opow iada k ap itan M ich e lin i, je d e n z n ie­

w ielu u rato w an y ch , sami abisyńczycy p rz y ­ znali z podziwem , że włosi stali, ja k b y

w ziemię wrośli, opierając się „jak u p arte w ielbłądy , których z miejsca nie można r u ­ szy ć” . K lęska włochów zachw iała całą ieh kolonizacyją, bo przyszłość kolonii nad m o­

rzem C zerw onem polega n a dobrych sto­

sun kach z A bisyniją.

O prócz zajść politycznych m ają kolonije włoskie, a p raw ie tak samo i francuskie, dw ie in ne trudności do pokonania: b arb a­

rzyńskie usposobienie plem ion m ieszkają­

cych pom iędzy brzegiem i A bisyniją, oraz k lim a t w ybrzeża. Jak ie trudności n apo ty ­ ka podróżny u tych plem ion, w ynika ju ż stąd , że włosi przez jedenaście la t nie szczę­

dzili ofiar, aby zbadać k ra je leżące na wschód i południe od A bisynii, a jed n ak celu nie dopięli. W roku 1876 w ysłali oni w ielką w ypraw ę naukow ą pod dowódz­

tw em m arkiza A n tin o ri i odtąd coraz nowi w ystępow ali tam pracow nicy, a wielka ich część poległa z rą k dzikich mieszkańców.

Jeszcze przed w łocham i poległ w roku 1875 niedaleko jezio ra A ssal sław ny p o ­ dróżnik, a ówczesny g u b ern ato r egipski w M assaua, M unzinger, szw ajcar, z całym oddziałem wojskowym ; dalej na północ zgi­

n ęli włosi, G iulietti w ro k u 1881, a B ianchi w r. 1884, in ny podróżnik, k ap itan Cecchi w trącony został przez królow ę k ra ik u G e­

ra do więzienia i tylko królow i Szoy, Me- nilekow i I I zaw dzięcza swe uw olnienie.

M enilek w ystępow ał ju ż daw niej zab or­

czo, uw ięzienie Cecchiego dało pożądany powód do zaw ojow ania n ietylko G ery, ale i w ielu in ny ch państew ek na południe od

i

Szoy leżących, niedaw no zaś doszła do E u ­ ro p y wiadomość, że zdobył on także miasto H a r a r i złu p ił j e podobno do szczętu, a na tro n ie H a ra ru chce osadzić oddanego sobie naczelnika. Chociaż przez to handel tego em poryjum znacznie ucierpi, spodziew ają się z drugiej stro ny , że rosszerzenie p a n o ­ w ania abisyńczyków nad dzikiem i szezepa-

| mi gallasów poskrom i je i odda kom uni- kacyi handlow ćj i badaniom naukow ym

| w ielkie przysług i.

K lim a t południow ej części wybrzeża nad m orzem C zerw onem je s t gorący i suchy, deszcze p ad ają nadzw yczaj rzadko i krótko, dopiero wyżej wznoszące się k raje abisyń­

skie i gallasów m ają opady atm osferyczne

przez ro k cały. F ran cu ski O bok ma naj-

N r 45. WSZECHŚWIAT. 715 więcej wody słodkiej, więcej naw et niż a n ­

gielski A den i włoski Assab, ale nie dosyć, żeby m ógł w nią, zaopatryw ać reg u larn ie okręty płynące do In d y j, ziemia zaś w oko­

licy O boka je st nieurodzajna. W ysokość tem p eratu ry nie została dotąd system aty­

cznie zbadana; po dróżnik au stry jac k i P au- litschke, k tó ry zw iedził w ro k u 1885 okoli­

cę pom iędzy brzegiem i H a rarem , zanoto­

w ał wysokość term om etru n a wybrzeżu, w południe, w Styczniu 30°—32° C, latem podnosi się tem peratu ra bezw ątpienia zn a­

cznie wyżej.

Skończyw szy p rzegląd kolonij francu­

skich i włoskich, zapiszem y jeszcze n a j­

nowszy nab ytek w tych okolicach; w P a ź ­ dzierniku m ianow icie 1886 ro k u zajęli a n ­ glicy na własność w yspę S okotrę p rzy p rzy ­ lądku G uardafui, zam ieszkałą przez

arabów i sław ną ze sw ych aloesów.

(dok. nast.).

D r N adm orski.

CZERWONE ZABARWIENIE

Z A C H O D Z Ą C E G O S Ł O Ń C A .

P isząc niedaw no o udziale p y łu w o b ja­

wach elektrycznych atm osfery (W szec h ­ św iat z r. b. str. 658), wspomnieliśmy, że i zjaw iska barw ne w górnych w arstw ach a t­

m osfery przez p y ł są powodowane. W szcze­

gólności, co się tyczy czerw onego zabarw ie­

n ia słońca, gdy ono się blisko poziomu z n a j­

duje, tłum aczą to bardzo w yraźnie teorety­

czne badania lorda R ay leig h a i dośw iad­

czenia kap itan a A bneya. G dy m ianowicie prom ienie słoneczne przechodzą przez ciecz bezbarw ną lub gaz bezbarw ny, w którym zawieszone są cząsteczki tak drobne, że w y­

m iary ich zestawiać można z długością fal św iatła, to prom ienie przez podobne środki m ętne przechodzą tem łatwiej, im znaczniej­

sze są długości ich fal. P rom ienie przeto czerw one, które polegają n a falach n ajd łu ż­

szych, przeb iegają je w stosunku najw yż­

szym, niebieskie natom iast u legają p rz e­

w ażnie odbiciu i rosproszeniu. Szczegól­

niej przekonyw ające są niektóre dośw iad­

czenia A bneya. Prom ienie słoneczne p rz e­

chodzące przez szczelinę pi-zepuszczają się przez pryzm at i w ydają na zasłonie widmo;

następnie um ieszcza się przed szczeliną ros- tw ó r wodny podsiarczanu sodu, do którego kroplam i dopuszcza się kw as solny; tym sposobem siark a wydziela się w postaci n ad ­ zwyczaj drobnych cząsteczek, skąd ciecz otrzym uje w ejrzenie mętne, mleczne.- W te ­ dy, w m iarę ja k zm ętnienie w zrasta, niknie n ajpierw koniec fijoletowy widm a, n astę­

pnie część jeg o niebieska, zielona i t. d., aż wreszcie gaśnie i barw a czerwona. D o ­ świadczenie to łatw o daje się wykonać, a podobnąż ciecz m ętną można też o trzy ­ mać, w prow adzając zw olna do wody ros- tw ór alkoholowy m astyksu; m astyks bowiem je st w wodzie nierospuszczalny i w ydziela się także w drobniutkich cząsteczkach. Do doświadczeń tych posługiw ał się naw et A bney dym em tytuniow ym .

G rubość w arstw y takiego środka m ętne­

go ma oczywiście w pływ na ilość przecho­

dzących prom ieni czyli na jasność różnych części widm a, — ilość wszakże gasnących prom ieni nie je s t do grubości w arstw y p ro - porcyjonalną. Zachodzi tu mianowicie p r a ­ wo podobne, ja k i przy zw ykłem pochła­

nianiu św iatła; jeżeli, dajm y, w arstw a g ru ­ bości

cm zm niejsza jasność pewnój oko­

licy widma do % , to w arstw a

cm p rz e ­ puszcza tylko '/o, a w arstw a 3 cm tylko 'A i jasności pierw o tn ej. Możemy tu sobie w y ­ obrażać, że przy w arstw ie n a

cm grubej ju ż pierw szy centym etr zm niejsza natężenie do 'l3, a przechodząca dalej ta trzecia część św iatła przez dru g i centym etr znow u w tym ­ że samym osłabia się stosunku, w ogólności przeto pozostaje tylko '/o pierw otnego n a ­ tężenia światła.

Zasady te obejm ują wyjaśnienie czerw o­

nego blasku słońca, przy jego wschodzie lub zachodzie. W iadom o dobrze, że atm osfera w ypełniona je s t drobnem i cząsteczkam i p y ­ łu, pęcherzykam i wodnemi lub też za ro d ­ kam i organicznem u m aleńkie te ciałka nie m ogą się z pod działania siły ciężkości u su ­ nąć, dlatego w w arstw ach dolnych pow ie­

trz a są one obfitsze, aniżeli w górnych. G dy

słońce je s t blisko poziomu, prom ienie jego

716 W SZECHŚW IAT. N r 45.

przebiegają, dłuższą drogę w atm osferze i to właśnie przez w arstw y dolne, obfitujące najw ięcej w drobne cząsteczki; prom ienie zatem czerw one słabiej u leg ają rosprasza- niu aniżeli niebieskie, p rz ed zierają się przez pow ietrze łatw iej i n adają słońcu zab arw ie­

nie czerw one. P odobnież i w zim ie słońce, z powrodu niższego swego na niebie stan o ­ w iska i p rz y po w ietrzu w ogólności silniej zamąconem, nadsyła nam stosunkow o więcej prom ieni czerw onych a m niej niebieskich, aniżeli w lecie.

P o tw ie rd za to zestaw ienie obserw acyj, dokonanych przez k ap itan a A bney w p ra ­ cow ni jego w S outh K e nsing ton w lecie i w zimie, z obserw acyjam i prow adzonem i na szczycie Riffel w S zw ajcaryi, w znoszą­

cym się do wysokości

500 m. W p ra ­ cowni, dokąd przybyw ały prom ienie po przejściu w arstw dolnych pow ietrza, w szyst­

kie części składow e św iatła słonecznego były osłabione, ale w stosunku zgo ła innym w zim ie aniżeli w lecie. W porze p o łu ­ dniowej m ianow icie 21 L ip ca skład św iatła słonecznego w pracow ni okazał, w p o ró ­ w naniu ze składem św iatła słonecznego na górze Riffel 15 W rześnia,

prom ieni fijo- letow ych,

zielonych i

czerw onych;

w dniu zaś 23 G ru d n ia w pracow ni o trzy ­ m ano zaledw ie

część prom ieni fijoleto- wych,

zielonych a 3/ i czerw onych tych ilości, ja k ie św iatło słoneczne zaw ierało na górze. O kazuje to, o ile uboższem je st w prom ienie fijoletow e św iatło zimowe w po­

rów naniu z letniem .

P rom ienie niebieskie św iatła słonecznego ro sp raszają się silniej aniżeli czerw one, ale to m a miejsce, ja k w idzieliśm y, głów nie w w arstw ach dolnych atm osfery; stąd to pochodzi, że w górach niebo ma zab arw ie­

nie p raw ie ciem nobłękitne, co m u n ad aje w ejrzenie bardziej ponure, aniżeli z po­

w ierzchni ziem i. W krajo b razach górskich dalśj cień je s t czarniejszy, aniżeli w okoli­

cach niższych, o d g ranicza się daleko ostrzej od m iejsc św iatłem słonecznem oblanych;

cień ten bowiem ośw ietlony być może je d y ­ nie przez św iatło odbite od przedm iotów otaczających, gdy bliżćj pow ierzchni ziemi, gdzie nie dochodzą bespośrednie prom ienie słoneczne, w dziera się obficie św iatło ros- proszone, co łagodzi sprzeczność m iędzy

cieniem a jasnością. O koliczność ta należy do względów optycznych, na k tóre m alarze uw agę zw racać winni.

T. R .

SPRAWOZDANIE.

R. Zuber. Skaty wybuchowe z okolic Krzeszowa.

A u to r uw aża zgodnie ze zdaniem R om era i A ltha skały krzeszow ickie za należące do epoki perm - skiej ')• S kala w M iękini leży na łu p k u w ęglo­

w ym , w stro p ie zaś m a m artw ice porfirowe, a d a ­ lej w apień tryjasow y i ju rajsk i. W Zalasie obna­

żenie n ie je s t dość w yraźnem —w spągu łu p k i wę­

glowe, w stropie ju ra . Na Tenczyńskiej górze Z am kow ej m elafir p rzeb ił łupki węglowe. Z me- lafiru sk ład a się rów nież pasm o wzgórz pom iędzy R egulicam i, Kwaczałą, i Alwerniją,. — W arstw a m elafiru leży n a piaskach, k tó re d r Z. do perm - skiej form acyi zalicza. W Porębie m elafir po k ry ­ w ają m artw ice. Pod względem petrograficznym skały krzeszow ickie należą do dw u typów : porfi­

r u syjenitow ego (Zalas, M ięk in ia2) i melafiru (Ten- c z y n , R eg u lice, K w aezała, A lw ernija, P oręba).

A nalizy chem iczne dały rezu ltaty następujące:

Zalas. M iękinia. T enczynek. Poręba.

i. ir.

S k ała świeża, Skała zw ietrza- zielonkowo- ła, szara, z czer- szara w onem i p lam ­

k am i

C. wł. 2,G6 C.w. 2,68 C.w. 2,79 C.w.2,78 SiO, — 59,82 - 68,45 — 65,82 — 54,93 — 50,63 A12Ó3 — 17,89 — 12,40 — 15,94 — 17,73 — 15,59 F e 20 3 — 4,43 — 4,20 — 5,06 — 13,55 — 10,37 CaO — 3,81 — 1,53 — 1,65 — 4,85 — 6,62 MgO — 1,74 — 0,67 — ślady — 0,80 — 3,03 MnO — śla d y — ślady m ocny ślad 2,92 K 20 — 6,21 — 5,91 — 6,17 — 2,89 — 4,98 N a20 — 4,27 — 4,36 - 3,54 — 4,94 — 4,96 w ody — 2,01 — 1,24 — 1,85 — 0,96 —

100,18 98,76 100,03 100,15 99,10 W porfirze Nr II z Zalasu i z Migkini p rodukty ro sk ład u skał zwykłe: kw arc, opal (podług autora k ao lin ) h em aty t, lim onit.

J . S.

') D r Bieniasz m niem a przeciw nie, że skały te p rzeciu ają skały try jaso w e, a są slarszem i od b ru ­ n atn ej ju ry (R ospr. i sprawozd. A kad. Um. t. X II, str. 231 i 238;.

2) i R ybna. (Przyp. spr.).

N r 45. w s z e c h ś w i a t . 717

K B G H fK A H A tIK G W A ,

FIZY KA .

— Okonit — jestto nazw a nowej substancyi cdo- sobniającej, którą, sig obecnie silnie zajm u ją w Ame­

ryce. Używano jej już daw no na tk a n in y nieprze­

m akalne, lubo po długiem w ystaw ieniu na działa­

nie w ody, w reszcie ją przepuszcza. P. J. J. 0.

Sm ith z Passaic (New - Jersey ) zbadał bliżej te n m a te ry ja t i otrzym ał po w ielu usiłow aniach p ro ­ d u k t zupełnie nieprzem akalny, k tó ry je s t zarazem dobrym izolatorem elektryczności. Skład okonitu je s t tajem nicą w ynalascy, w iadom o jed n ak , że za­

wiera 0,38 kauczuku i 0,62 węglowodorów n a tu ­ raln y ch , oraz tlenków i krzem ianów . Otacza się nim d ru ty w postaci pochwy; opór jego e le k try ­ czny m aleje w raz z te m p e ra tu rą , ale jeszcze w te m ­ p eratu rach stosunkow o wysokich dosyć je s t zna­

czny. (Rev. Scient.).

T. II.

FIZYKA KULI Z IE M SK IE J.

— Gęstość ziem i. W spom inaliśm y niedaw no o no- w em oznaczeniu gęstości ziem i przez W ilfinga, w astroflzycznem o bserw atoryjum w Potsdam ie.

Z najdujem y teraz w iadomość, że podobneż b ad a­

nia prow adzą obecnie K onig i R ic h a rtz w jednej z kazam at w Spandau w edług m eto d y , którą uw a­

żać m ożna za zm ienioną nieco m etodę Jollyego.

N a jed n em z ram ion wagi zawieszone są dwa t a ­ lerze tak , że pom iędzy niem i um ieszczoną być może znaczna b ry ła ołowiana. Jed en i te n sam ciężarek um ieszcza się naprzem ian n a talerzy k u górnym i dolnym: w pierw szym razie w pływ m a­

sy ołowiu w spółdziała z przyciąganiem ziemi, w drugim razie działa w kierunku przeciw nym , różnica oba objawów pozwala ocenić przyciąganie tej b ry ły ołow ianej, k tó rej ciężar je s t znany, a da­

ne te, w sposób w iadom y, pozw alają masę ziemi obliczyć. B adania te dotąd ukończone nie zostały.

S. K.

METEOROLOGIJA.

— Ruch cyklonów. J a k wiadomo, z n an y a stro ­ nom francuski F aye, w brew poglądom ogółu m e­

teorologów, u trzy m u je, że trą b y , to rn a d y i cyklo­

ny ch arak tery zu ją się ruch em zstępującym , nie zaś w stępującym . K w estyją tę porusza on często na posiedzeniach ak ad em ii nauk, a o statn io m iał też sposobność k ilk ak ro tn ie o n ią p o trącać. Do­

wodzi on, że to pozornie tylko w ydaje się św iad­

kom naocznym , jak o b y w oda w tr ą b ie wznosiła się w górę, w iru jąc w m glistej rurze; że to je s t rzecz niem ożliwa, ab y r u r a z m gły je d y n ie utw o­

rzona m ogła w przejściu przez jezioro pompować tysiące to n wody, pociągać ją w szybkim swym ru c h u i z ładunkiem ty m biedź rów nie prędko ja k poprzednio. T rą b a otoczona m głą nieprzezroczy­

stą nie dozwala nic widzieć, co się w je j w nętrzu dzieje, w oda zaś nie wznosi się w górę ku chm u­

rom , ale przeciwnie, je st gw ałtow nie w około t r ą ­ by rozlew ana. Z łudzenie to, w edług p. F aye p o ­ chodzi stąd, że obserw ator odnosi do w nętrza t r ą ­ by ruchy, które rzeczyw iście są zew nętrzne w zglę­

dem niej. T ak samo gdy szrubę pionową, w spar­

tą na podstaw ie poziomej, szybko obracam y, w y ­ daje się, jak b y jej skręty ciągle się wysuwały;

skręcony pręcik szklany, ożywiony ruchem o bro­

towym, m a zupełnie w ejrzenie w ypływ ającej wo­

dy. Dosyć wszakże um ieścić d robny znaczek na którym kolw iek skręcie, aby się przekonać, że tu zachodzi tylko obrót, a nie przesuw anie. P rz y ­ czyna tego złudzenia zresztą je s t prosta, każdy półskręt przed n i p rzy obrocie szruby zastępuje się p ó łsk rętsm tylnym , k tó ry p rzypada nieco wyżej;

półskręty tedy, w idziane zosobna i razem , m ają pozór wznoszenia się w górę.

Dla odtw orzenia sztucznego tr ą b y zbudow ał pan Colladon p rzy rząd , składający się z walca w ypeł­

nionego wodą, w której zanurzone je st koło o ło ­ patk ach poziom ych; skoro koło to zostaje w pra­

wione w obrót, ru ch pyłu, umieszczonego na dnie naczynia, w ykazuje, że w osi w alca istnieje ru c h w stępujący z lekkim obrotem . P. Colladon w no­

si stąd, że trą b y posiadają istotnie ru ch w stępu­

jący-

P. Faye, uznając pomysłowość dośw iadczenia te ­ go, przytacza jed n ak , że p. Bezold, d y re k to r ob­

serw atoryjum meteorologicznego berlińskiego w sze­

regu ciekawych dośw iadczeń w ytw orzył przeciw ­ nie ru ch zstępujący w k ierunku o s i,— je d n ak o ­ woż ani je d e n ani d rugi z ty ch e k sp ery m en tato ­ rów nie zdołał urzeczyw istnić trą b y , której ko­

nieczny w arunek stanow i przesuw anie s'ę z m iej- ca na m iejsce, zatem ru ch , którego w gabinecie fizycznym urzeczyw istnić nie można. T eoryją zaś swoję, mówi F aye, o p arł on na objaw ach rzeczy­

wiście zachodzących w atm osferze i dających się zaobserwow ać w p rą d a c h wody. T rą b y i cyklo­

n y w irują przy posuw aniu się; bez złudzenia wi­

dzim y, że schodzą aż do pow ierzchni ziemi i w y­

w ierają na n ią swe działanie, a te o ry ja zupełnego cyklonu, poruszającego się w p rądzie, który go w y ­ tw orzył, w raz ze wszystkiemi dodatkam i, jak ie się w koło niego tw orzą, daje klucz do całej m eteoro­

logii, zwanej dynam iczną.

Doświadczenia zresztą zarówno Colladona, ja k i podane niedaw no w piśm ie naszem W cyhera (str. 321 r . b ) kw estyi wirów zgoła n ie rosstrzy- gają, a p. Boillot, zm ieniw szy nieco urządzenie ty ch aparatów , otrzym ał zapomocą nich w iry z s tę ­ pujące. W przyrządzie Colladona w ystarcza opu­

szczenie koła łopatkow ego na dno naczynia n a p e ł­

nionego wodą, której pow ierzchnię pokryw a się w arstw ą lżejszej od niej cieczy, oliwą lub alkoho­

lem zabarw ionym ; ciecz zabarw iona schodzi w te­

dy w postaci trą b y rzeczyw istej, z częścią węższą zwróconą ku dołowi. Gdy koło znajduje się w śro d ­ ku zbiornika, tw orzą się dwie trą b y , je d n a scho­

dząca, druga wznosząca się w górę, któ re się ł ą ­