Adam Bar to szek
Uni wer sy tet Ślą ski
KA PI TAŁ KUL TU RO WY A IDEN TY FI KA CJE NA RO DO WO -ET NICZ NE MŁO DYCH ŚLĄ ZA KÓW
Ar ty kuł pre zen tu je dia gno zę cech toż sa mo ści na ro do wo -et nicz nej, na przy kła - dzie mło dzie ży szkół po nad pod sta wo wych z wo je wódz twa ślą skie go. Ana li zu jąc da - ne z son da żu (3986 an kie to wa nych uczniów) po rów na no wa gi ze sta wów cech sta tu - so wych i in te rak cyj nych w róż ni co wa niu się au to iden ty fi ka cji Ślą za ków -Po la ków i Ślą za ków na tle Po la ków. Ce lem opra co wa nia jest roz wa że nie zna cze nia skład ni - ków ka pi ta łu kul tu ro we go dla de fi nio wa nia od ręb nej ślą skiej toż sa mo ści. Po wsta je py ta nie o in te rak cyj ny (J. Mu cha, P. Sta ro sta) i sie cio wy (W. Lu kow ski) oraz ko stiu - mo wy (A. A. Zię ba) cha rak ter ta kich iden ty fi ka cji et nicz nych. Od wo łu jąc się do teo - rii ka pi ta łu kul tu ro we go (P. Bo ur dieu) i kon cep cji toż sa mo ści re gio nal nej (M. S.
Szcze pań ski) uza sad nia się te zę o osła bie niu, ale nie o za ni ku zna cze nia zmien nych sta tu so wych dla au to iden ty fi ka cji na ro do wo -et nicz nych na Gór nym Ślą sku. Uza sad - nio ne oka zu je się roz róż nia nie toż sa mo ści Ślą za ków -Po la ków od Ślą za ków. Po ko - le nie mło dzie ży szkol nej przej mu je sta tu so wą toż sa mość od swo ich ro dzi ców oraz dziad ków i mo dy fi ku je ją w in te r ak cyj nych sie ciach ró wie śni czych. Po trzeb ne jest więc no we teo re tycz ne spoj rze nie na dy na mi kę two rze nia się pier wot ne go ha bi tu su et nicz ne go.
Głów ne po ję cia: toż sa mość et nicz na, ka pi tał kul tu ro wy, mło dzi Ślą za cy, od ręb - na ślą ska toż sa mość, dy na mi ka ha bi tu su pier wot ne go.
Pro blem i je go kon tekst
Opra co wa nie to jest pró bą dia gno zy pro ce sów po ko le nio wej trans mi sji toż - sa mo ści na ro do wo -et nicz nej, na przy kła dzie mniej szo ści ślą skiej. Głów ne py - ta nia ba daw cze – ja kie czyn ni ki kształ tu ją toż sa mość mło de go po ko le nia Ślą za ków i jak wy glą da ich po czu cie za ko rze nie nia kul tu ro we go – po wią że my z ideą zmian w ha bi tu sie spo łecz no -kul tu ro wym (ha bi tu sie et nicz nym) miesz - kań ców Gór ne go Ślą ska. Pro blem teo re tycz ny sta wia my na grun cie teo rii ka - pi ta łu kul tu ro we go i de fi niu je my ja ko roz po zna nie zmian w kształ to wa niu ha bi tu su et nicz ne go Ślą za ków. Ba da jąc me cha ni zmy trans mi sji ka pi ta łu kul tu - ro we go, chce my po rów nać zna cze nie dwóch grup czyn ni ków – zmien nych sta -
In sty tut So cjo lo gii Uni wer sy tet Ślą ski, e -ma il: ba mid@wp.pl
tu so wych i cech in te rak cyj nych – dla od czu wa nia swo jej przy na leż no ści et nicz nej przez mło de po ko le nie Ślą za ków.
Pod sta wą ana li zy za so bów ka pi ta łu kul tu ro we go i czyn ni ków ak ty wi zu ją - cych iden ty fi ka cje na ro do wo -et nicz ne uczy ni my uni ka to we da ne, po cho dzą ce z ba dań nad pa trio ty zmem i toż sa mo ścią mło dzie ży szkol nej wo je wódz twa ślą - skie go. Zre ali zo wa no je w grud niu 2008 ro ku na zle ce nie ka to wic kiej „Fun da - cji dla Ślą ska” w ra mach gran tu pt. „Ja Ślą zak, Ja Po lak, Ja Eu ro pej czyk”, fi nan so wa ne go głów nie z pro gra mu „Pa trio tyzm Ju tra” Na ro do we go Cen trum Kul tu ry. Szcze gól nie waż ny jest sze ro ki za sięg ba dań an kie to wych – wie lo - stop nio wa pró ba ba daw cza przy nio sła od po wie dzi 3986 uczniów z 23 lo so wa - nych po wia tów i 140 do bie ra nych kwo to wo szkół po nad pod sta wo wych. Ich de kla ra cje na ro do wo -et nicz ne po zwo li ły wy róż nić oprócz „Po la ków” (41,5%
ba da nych) dwie głów ne au to iden ty fi ka cje ślą skiej mło dzie ży, to jest „Ślą za - ków i Po la ków” – li czą cych w pró bie 1675 uczniów (42% ogó łu ba da nych), oraz 259 uczniów „Ślą za ków” (6,5% ca ło ści). Uzy ska no ob szer ny i ak tu al ny ma te riał em pi rycz ny. Je go wtór na ana li za po zwa la rze tel nie roz wią zy wać po - sta wio ne za gad nie nia po znaw cze. Pro wa dzo ne tu roz wa ża nia są nie za leż ne od opra co wań wy ko na nych wspól nie z au to ra mi ca łe go pro jek tu (Bar to szek, Na wroc ki i Ki jon ka -Nie za bi tow ska 2009).
Do mi nu ją ce w na szej li te ra tu rze przed sta wie nia ro dzi mych Ślą za ków, ja - ko tra dy cyj nej spo łecz no ści re gio nal nej (np. Gór ni kow ska -Zwo lak 2000;
Swadź ba 2001; Bu kow ska -Flo reń ska 2007, red. 1999; Li pok -Bier wia czo nek 2008) ide ali zu ją ślą skie hi sto rycz ne wzor ce kul tu ro we. Zmia ny we wzor cach ślą sko ści są za uwa ża ne przez wie lu ba da czy wię zi re gio nal nych (Ja ne czek i Szcze pań ski red. 2006; Wódz i Wódz 2006; Swadź ba 2008), ale wią żą je oni głów nie z in ten syw ną trans for ma cją eko no micz ną re gio nu, z re duk cją tra dy - cyj ne go prze my słu, z roz bu do wą po no wo cze snych struk tur usług i kon sump - cji, oraz ze wzro stem aspi ra cji edu ka cyj nych ślą skiej lud no ści ro dzi mej.
Bra ku je na to miast ana liz uwzględ nia ją cych dy na mi kę pro ce sów akul tu ra cji współ cze sne go mło de go po ko le nia do ślą skich tra dy cji i et nicz nej toż sa mo - ści. Czy ich ślą skość, poj mo wa na ja ko wie lo po ko le nio we dzie dzic two ce chu - ją ce lud ność ro dzi mą Gór ne go Ślą ska, ugrun to wa na w ha bi tu sie gwa ry, eto su pra cy i re li gij no ści, re pro du ku je się sa mo ist nie? Waż ną in spi ra cją do ana li zy pod no szo ne go tu taj pro ble mu są roz wa ża nia o przej ściu od tra dy cjo nal nych do po st tra dy cyj nych czyn ni ków kształ to wa nia sto sun ków et nicz nych i toż sa - mo ści lo kal nej (Mu cha 2006). To z kon cep cji Ja nu sza Mu chy, po stu lu ją ce go in te rak cyj ne po dej ście do sto sun ków et nicz nych, wy pro wa dza my in spi ra cję do za kwe stio no wa nia re pro duk cyj nej kon cep cji ha bi tu su et nicz ne go. Jak wska zu je ten au tor, „Sto sun ki et nicz ne po wią za ne by wa ją na ogół z ja ki miś in ny mi ty pa mi in te rak cyj nych, a tak że spe try fi ko wa nych form ży cia spo łecz - ne go” (Mu cha 2006: 259).
Otóż w mniej szo ści ślą skiej znaj du je my zna ko mi ty de sy gnat do we ry fi ka - cji in te re su ją cych nas py tań i teo re tycz nych hi po tez. Jest ona ka te go rią we - wnętrz nie się róż ni cu ją cą, któ rej re pre zen tan ci ma ją do wy bo ru kil ka na ro do wo -et nicz nych iden ty fi ka cji. Co wię cej, Ślą za ka mi mo gą się czuć rów - nież uro dze ni na Gór nym Ślą sku po tom ko wie tak zwa nych „re pa trian tów”
i „osad ni ków”. Ak ty wi za cja mniej szo ści nie miec kiej i ru chy zmie rza ją ce do re - je stra cji Związ ku Lud no ści Na ro do wo ści Ślą skiej wzmac nia ją na pię cia et nicz - ne w re gio nie. Na sze roz wa ża nia zy sku ją tym sa mym rów nież zna cze nie prak tycz ne, po zwo lą być mo że traf niej od no sić się ko men ta to rom do za cho - dzą cych tam pro ce sów.
Ślą za cy ja ko zbio ro wość et nicz na i ich mo bi li za cja
Sta tus Ślą za ków jest w Pol sce po strze ga ny am bi wa lent nie. Sta no wią wy ra - zi stą mniej szość re gio nal ną, funk cjo nu ją cą w po sta ci zmi to lo gi zo wa nych wzor - ców kul tu ry ro bot ni czo -lu do wej. Po sia da ona sze reg wy róż ni ków lo kal nej toż sa mo ści (gwa ro wy ję zyk, zwy cza je ku li nar ne i ry tu ały świą tecz ne, wzor ce ła du i pra co wi to ści, sil ne wię zi ro dzin ne zo rien to wa ne na eg zy sten cjal ne bez - pie czeń stwo, in dy fe ren tyzm iden ty fi ka cji na ro do wej). Rów no cze śnie jest to zbio ro wość nie jed no rod na we wnętrz nie, pod le ga ją ca pro ce som spo łe cz no -kul - tu ro wej mar gi na li za cji. Wy ni ka to mię dzy in ny mi z fak tu, że współ cze śnie mniej szość ta nie ma pod mio to we go by tu, ani w wy mia rze spo łecz nym, ani po - li tycz nym. Jej hi sto rycz na ro la, ja ko re gio nal nej wspól no ty spo łecz nej, zo sta ła in stru men tal nie zre du ko wa na do sta tu su prze my sło wej si ły ro bo czej (Bła - siak 1990; Swadź ba 2001).
Sym bo licz na prze moc kul tu ro wa, szcze gól nie wy raź na w sys te mie edu - ka cji oraz pa no wa nie po li tycz ne na pły wo wych elit i ich po lo no cen tryzm wy - two rzy ły po czu cie „ślą skiej krzyw dy” (Gerlich 1994; Bar to szek 2005).
Dzi siaj gwa ro wy ję zyk i ko re la ty kul tu ry ma te rial nej Ślą za ków po zo sta ją bez wspar cia i ochro ny pań stwo we go me ce na tu. Ślą za cy wy stę pu ją cy ze swo imi ra cja mi czu ją się nie ro zu mia ni przez miesz kań ców in nych re gio nów kra ju i igno ro wa ni przez pol skie eli ty po li tycz ne (Żem ła 2009; Pa pier niok 2009).
Na ro do wy Spis Po wszech ny z 2002 ro ku ujaw nił obec ność na Gór nym Ślą sku i w kra ju ogó łem 173.200 osób za de kla ro wa nych ja ko et nicz ni Ślą za cy. To oni de kla ru jąc na ro do wość ślą ską sta li się naj licz niej szą w Pol sce mniej szo ścią et nicz ną o po za for mal nym sta tu sie. W pol skim de mo kra tycz nym sys te mie praw nym nie ma prze sła nek do re je stra cji sto wa rzy sze nia Związ ku Lud no ści Na ro do wo ści Ślą skiej, chcą ce go re pre zen to wać aspi ra cje na ro do wo ścio we tej lud no ści. Wspie ra ją cy tę ideę Ruch Au to no mii Ślą ska, któ ry przy czy nił się do ak ty wi za cji po czu cia od ręb no ści et nicz nej Ślą za ków (Go rze lik 2004), jest
ety kie to wa ny ja ko ne ga tyw ny dla uni tar no ści pol skie go pań stwa nurt re gio - nal ne go se pa ra ty zmu1. O tych rosz cze niach róż no rod nie pi sze się w książ ce Nad cią ga ją Ślą za cy, czy ist nie je na ro do wość ślą ska? (2004) ne gu jąc ce chy na ro do we spo łecz no ści Ślą za ków (Ni ja kow ski, Szcze pań ski) lub po stu lu jąc oby wa tel ską mo der ni za cję et nicz no -re gio nal ną, któ rej mo że sprzy jać mo bi li - za cja Ślą za ków (tam że, s. 131), bądź też tyl ko neu tral nie, pi sząc o na pię ciach et nicz nych na Ślą sku (Mu cha 2006: 34).
Toż sa mość na ro do wa, ja ką de kla ru ją Ślą za cy, jest kon fron to wa na z ocze ki - wa ną przez pa nu ją cy ład po li tycz ny uni for mi za cją. Pra wo Ślą za ków do uzna wa - nia swej et nicz nej au to no mii by ło i jest ne go wa ne, po nie waż wy my ka ją się oni z ram słu żą cych afir ma cji pol skie go lub nie miec kie go pa trio ty zmu i ad mi ni stra - cyj nej kon tro li re gio nal nych spo łecz no ści. W prak ty ce ozna cza to, że et nicz no - -re gio nal na od ręb ność Ślą za ków nie zo sta ła upra wo moc nio na w po li tycz nym dys kur sie, cho ciaż sta ła się spo łecz nym fak tem i wy two rem ich spo łecz nej mo - bi li za cji.
Otwar te róż ni co wa nie się ślą skiej lud no ści ro dzi mej po 1989 ro ku i re kon - stru owa nie wła snej toż sa mo ści na ro do wo -et nicz nej uru cho mił ruch mniej szo - ści nie miec kiej na Opolsz czyź nie2. Ba da nia pro ble mów mniej szo ści nie miec - kiej okre śli ły no wy ob raz dy na mi ki sto sun ków et nicz nych (Ja cher 1993).
Opol scy so cjo lo go wie na py ta nie „Kim je steś? Kim się czu jesz?” uzy ski wa li no we od po wie dzi: „je ste śmy i czu je my się Gór no ślą za ka mi, tu tej szy mi” 62%;
„je ste śmy i czu je my się Niem ca mi” 15%; „je ste śmy Gór no ślą za ka mi i czu je - my się Niem ca mi” 11%; „je ste śmy Gór no ślą za ka mi i czu je my się Po la ka - mi” 8%; „je ste śmy i czu je my się Po la ka mi” 4% (Ber liń ska i in ni 1994: 35).
Wy ko na ne w 1997 ro ku re pre zen ta tyw ne ba da nia miesz kań ców wo je wódz twa ka to wic kie go ujaw ni ły struk tu rę zróż ni co wań na ro do wo -et nicz nych: Po la kiem czu ło się 63,8%, na to miast Po la kiem i Ślą za kiem 18,1%, Ślą za kiem 12,4%, Niem cem 1,1%, Niem cem i Ślą za kiem 2,4%, Za głę bia kiem 1,4%, kimś in - nym 0,8% (Bar to szek i Grusz czyń ski 1996: 21). Ta ka ka fe te ria w py ta niach o au to iden ty fi ka cje by ła wie lo krot nie sto so wa na przez obu au to rów, a ze bra - ne da ne po słu ży ły do zdia gno zo wa nia cech zbio ro wo ści Ślą za ków, ja ko spo - łecz no ści et nicz no -re gio nal nej, a nie na ro do wej w syn te tycz nym opra co wa niu z 2001 ro ku (Bar to szek 2001: 72 i n.). Rów nież in ni au to rzy w ślą skich i sub - re gio nal nych ba da niach wy ka zy wa li ist nie nie du żej gru py Ślą za ków dy stan su -
1 Je rzy Go rze lik, ja ko li der po wsta łe go w 1990 ro ku sto wa rzy sze nia Ruch Au to no mii Ślą ska wska zu je, że nie jest to or ga ni za cja et nicz na, a jej głów nym ce lem jest przy wró ce nie au to no mii Gór ne go Ślą ska i de cen tra li za cja pań stwa. RAŚ jest sta tu to wo otwar ty na oby wa tel skie uczest - nic two osób o róż nym po cho dze niu i za ko rze nie niu w ślą skiej kul tu rze.
2 Od 1989 ro ku po wsta wa ły lo kal ne Ko ła Lud no ści Nie miec kiej (DFK), a w stycz niu 1990 ro ku za re je stro wa no To wa rzy stwo Spo łecz no -Kul tu ral ne Mniej szo ści Nie miec kiej.
ją cych się od pol sko ści i nie miec ko ści. Przy kła do wo by ło ich 29% wśród gór - ni ków w ba da niach ze spo łu Ka zi mie ry Wódz (Wódz 1997: 80); na Opolsz - czyź nie w 2007 ro ku ja ko et nicz ni Ślą za cy zde kla ro wa ło się 9,1% uczniów kla sach ma tu ral nych (Soł dra -Gwiżdż i Gwiżdż 2007: 151) oraz 5,6% i 4,8%
gim na zja li stów i mło dzie ży li ce al nej z wy bra nych po wia tów te go re gio nu (Ko - sow ska -Ra taj i Nycz red. 2008: 79). W ba da niach (z 2008 ro ku) miast Gór ne - go Ślą ska ze spół pro fe so ra Mar ka S. Szcze pań skie go uzy skał zróż ni co wa ne de kla ra cje iden ty fi ka cji na ro do wo -et nicz nych, któ re przed sta wia ta be la 1.
W su mie stwier dzo no w nich aż 16,8% sa mych Ślą za ków.
Ta be la 1.De kla ro wa na iden ty fi ka cja na ro do wa w ślą skich po wia tach (da ne w % osob - no dla każ de go po wia tu)
Źró dło: ba da nia Za kła du So cjo lo gii Roz wo ju In sty tu tu So cjo lo gii UŚ w ra mach pro jek tu wła sne - go „Mię dzy re gu la cją a spon ta nicz no ścią. Prze mia ny ła du spo łecz ne go w okre sie trans - for ma cji ustro jo wej. Przy pa dek wo je wódz twa ślą skie go” red. M.S. Szcze pań ski, Z. Za ga ła (w dru ku).
Pro wa dzo ne w ostat nich la tach pro jek ty ba daw cze po twier dza ją za tem obec ność i uży tecz ność ta kiej ka te go ry za cji grup et nicz no -re gio nal nych w świa do mo ści miesz kań ców oby dwu wo je wództw. Dla te go też w son da żu
„Fun da cji dla Ślą ska” na te mat pa trio ty zmu i toż sa mo ści na ro do wej po sta wio - no uczniom pół otwar te py ta nie:„Jak okre ślasz swo ją przy na leż ność na ro do - wo -re gio nal ną?” Od po wie dzi przed sta wia ta be la 2.
Ślą zak jest więc wy ra zi stą ka te go ria au to iden ty fi ka cji na ro do wo -et nicz nej, zdy stan so wa ną od opcji Ślą zak -Po lak oraz Ślą zak -Nie miec. Od wo łu jąc się do tej sze ro kiej pró by po pu la cji uczniów szkół po nad pod sta wo wych mo że my zba dać, ja kie czyn ni ki róż ni cu ją toż sa mość „Ślą za ka i Po la ka” od cech uczniów okre śla ją cych sie bie ja ko „Ślą za cy”.
Miasto – Gmina Narodowość
Gliwice Chorzów Pszczyna Piekary Śląskie
Suszec Świerkla- niec
Ogółem
Polak 88,0 69,2 66,8 64,8 65,5 58,7 70,9
Niemiec 1,7 - - 1,0 - - 0,5
Ślązak 6,0 21,0 16,3 18,6 15,5 30,1 16,8
Ślązak – Polak 2,7 7,1 15,4 12,4 18,3 8,4 9,6
Ślązak – Niemiec 1,0 1,0 - 1,9 - 1,4 0,9
Inna odp. 0,7 1,7 1,4 1,0 0,7 0,7 1,1
Brak danych - - - 0,5 - 0,7 0,2
Liczebność N 299 295 208 210 142 143 1297=100%
Ta be la 2.De kla ro wa na przy na leż ność na ro do wa uczniów wo je wódz twa ślą skie go (da - ne w %, N= 3986)
Źró dło: Bar to szek, Na wroc ki i Ki jon ka -Nie za bi tow ska 2009: 18.
Mo de le i hi po te zy o trans mi sji toż sa mo ści re gio nal no -et nicz nej Ba da cze ma ją świa do mość płyn no ści toż sa mo ści zbio ro wej oraz bra ku so - cjo lo gicz nej spój no ści grup et nicz nych w no wo cze snych spo łe czeń stwach (Ba - biń ski 2004: 189; Mu cha 2006: 258). Wi dać w li te ra tu rze wza jem ne kon se - kwen cje roz strzy gnięć me to do lo gicz nych i teo re tycz nych. Prze wa ga in ter pre ta cji ja ko ścio wych w ba da niach nad toż sa mo ścią spo łecz ną i et nicz ną pro wa dzi do roz bu do wy kul tu ro wych ich in ter pre ta cji. Szcze pań ski okre śla ope ra cyj nie, że toż sa mość spo łecz na to „toż sa mość zbio ro wa, opar ta na prze - ży wa nej i zin ter na li zo wa nej tra dy cji, te raź niej szo ści i wspól nym dla gru py de - fi nio wa niu przy szło ści” (2005: 128). Wy róż nia on tak że toż sa mość kul tu ro wą i toż sa mość re gio nal ną, któ ra z ide ami, prze ko na nia mi i wzo ra mi ak sjo lo gicz - no -nor ma tyw ny mi zbio ro wo ści łą czy kom po nen ty et nicz ne oraz te ry to rial ne (tam że). W na wią za niu do po staw lu dzi okre śla nych za Mi che lem No va kiem ja ko „nie dziel ni et ni cy” sfor mu ło wa no te zy o et nicz no ści, ja ko ko stiu mie do - bie ra nym przez ak to rów spo łecz nych (Zię ba 2008). „Et nicz ność ko stiu mo wa”
we dług in ter pre ta cji An drze ja A. Zię by jest sta le obec na w pro ce sie hi sto rycz - nym, np. ja ko przed in du strial na za sa da przyj mo wa nia et nicz no ści rzą dzo nych przez wład cę lub ja ko ko niunk tu ral ny czy opor tu ni stycz ny ko stium ochron ny.
Ta kie prak ty ki, su biek ty wi zu jąc toż sa mość et nicz ną, ro dzić mo gą kry zys toż - sa mo ści odzie dzi czo nej i nad uży wa nie jej do ce lów po li tycz nych (Zię ba 2008: 233–230). Au tor ten su ge ru je mo ty wy so cjo tech nicz ne w ma ni pu lo wa -
Autoidentyfikacja Powiaty województwa Ogółem
śląskie nieśląskie
Polak 36,2 68,4 45,1
Polak i Ślązak 50,3 20,3 42,0
Ślązak 8,5 1,1 6,5
Niemiec 0,9 0,4 0,8
Niemiec i Ślązak 1,8 0,4 1,4
Polak i Niemiec 0,2 0,2 0,2
Polak i Zagłębiak 0,5 7,4 2,4
Inne 0,9 0,8 0,9
Brak odpowiedzi 0,8 1,0 0,7
Razem 100 100 100
niu przez li de rów z po li tycz ny mi am bi cja mi et nicz no ścią osób am bi wa lent - nych toż sa mo ścio wo. Je go zda niem, to am bit ni li de rzy re gio nal ni są za in te re - so wa ni jak naj szer szym mo bi li zo wa niem et nicz no ści ko stiu mo wej dla po par cia re wi ta li za cji et nicz no ści, de fi nio wa nej błęd nie w kon wen cji dzie więt na sto - wiecz nych ru chów spo łecz nych ja ko pro ces od ro dze nia na ro do we go (tam że, s. 236). Nie za leż nie od wa gi i uza sad nie nia ta kiej „ko stiu mo wej” in ter pre ta cji czyn ni ków ak ty wi zu ją cych ślą ską toż sa mość, dys ku to wa ny me cha nizm wska - zu je na spo łecz ną dy na mi kę jej kon stru owa nia. Są dzi my, że róż ne re kom bi na - cje au to iden ty fi ka cji na ro do wo -et nicz nej ślą skiej mło dzie ży wy ni ka ją głów nie z in nych niż ide olo gicz ne mo ty wa cje. Dy na mi kę two rze nia się po ko le nio wych za so bów ka pi ta łu kul tu ro we go i spo łecz ne go czę ścio wo uwzględ nia po dej ście skon cen tro wa ne na wie lo kul tu ro wo ści spo łe czeństw re gio nal nych (Sa dow - ski 2008), czy na wie lo wy mia ro wo ści toż sa mo ści re gio nal nej (Szcze pań - ski 2005). Ma my za tem ogól ne mo de le, ak cen tu ją ce ja ko ścio wy i ko mu ni ka - cyj ny cha rak ter toż sa mo ści oraz wska zu ją ce na kul tu ro wo -sie cio wy pro ces jej kształ to wa nia się.
Szcze gól nie in te re su ją ce jest dla nas po dej ście, któ re wy cho dzi od sto sun - ków ro dzin no -to wa rzy skich i wią że je w układ in te rak cji w sie ciach re la cji za - wo do wych i oby wa tel skich sto wa rzy szeń. Ta kie sie cio we uję cia wię zi i toż sa - mo ści lo kal nych są do brze de fi nio wal ne w ka te go riach ka pi ta łu spo łecz ne go i kul tu ro we go (Ka zi mier czak i Her nik red. 2008; Sa dow ski 2008). Moż na je rów nież od na leźć w ana li zach wią zek trans ak cyj nych słu żą cych do in ter pre to - wa nia za cho wań ak to rów w prze strze ni lo kal nej. Ta kie po dej ście po zwo li po - szu ki wać no wych me cha ni zmów kon stru owa nia swej toż sa mo ści et nicz nej przez mło do cia nych ak to rów na le żą cych do wstę pu ją ce go po ko le nia Ślą za - ków, w wa run kach po no wo cze sne go spo łe czeń stwa.
Od no sząc się do śro do wi ska uczniów w wie ku 14–19 lat za kła da my, że po st tra dy cyj na trans mi sja kul tu ro wa ma głów nie cha rak ter in te rak cyj ny, a po - śred nio ide acyj ny. Prak ty ki ide acyj ne – mó wiąc za Flo rian Zna niec kim – ozna - cza ją wdra ża nie wy cho wan ków do ide ałów gru py i wzor ców kul tu ro wych.
Owe ide ały gru po we w po no wo cze snych wa run kach kul tu ro wych zna czą co kształ tu ją sie ci ró wie śni czych po wią zań. Two rzą one szcze gól nie sil ne za ko - rze nie nie na sto let niej mło dzie ży w te raź niej szo ści. Re la cje z prze szło ścią są ide acyj nie za wią zy wa ne po przez szko łę oraz spon ta nicz nie, w prze ka zach ro - dzin nych od wo łu ją cych się do jej hi sto rii i lo sów star szych po ko leń. Sie cio we re la cje są zde ter mi no wa ne dy na mi ką nie for mal nych in te rak cji uczniów z krę - ga mi ró wie śni czy mi i ro dzin ny mi. Szko ła po rząd ku je re la cje for mal ne, ale stwa rza licz ne płasz czy zny nie sfor ma li zo wa nej wy mia ny wzor ców. W tej sie - ci po wią zań do ko nu je się trans mi sja kul tu ro wa oraz kon stru owa nie wła snej toż sa mo ści spo łecz nej, na ba zie za sta nej ukła du lo kal ne go i ko dów pier wot nej so cja li za cji. We współ cze snych wa run kach zme dia ty zo wa nej, zin dy wi du ali -
zo wa nej kul tu ry po pu lar nej trze ba za kwe stio no wać mo del pro stej re pro duk cji ha bi tu sów et nicz nych i re gio nal nych. Je że li tak uczy ni my, to istot ne sta je się py ta nie o no we czyn ni ki ak ty wi zu ją ce po czu cie wię zi et nicz nych wśród mło - dych ge ne ra cji ro dzi mej lud no ści Gór ne go Ślą ska.
Od po wia da jąc na nie sfor mu łu je my ro bo czą hi po te zę o re duk cji zna cze nia sta tu so wych czyn ni ków trans mi sji toż sa mo ści spo łecz nej na rzecz czyn ni ków in te rak cyj nych i ide acyj nych. Za so by ka pi ta łu kul tu ro we go, za ko rze nio ne go w sta tu so wych wy mia rach po ło że nia spo łecz ne go, ule ga ją osła bie niu pod wpły wem iden ty fi ka cji jed nost ki z po st tra dy cyj ną kul tu rą mło dzie żo wych sie ci in te rak cyj nych. Ta ró wie śni cza kul tu ra ni we lu je wię zi jed nost ki z prze - strze nią sym bo licz no -hi sto rycz ną oraz ogra ni cza jej ro dzin ną pa mięć o et nicz - no -re gio nal nych tra dy cjach i lo sach wcze śniej szych po ko leń, wy twa rza jąc mul ti pli ko wa ną zbio ro wo toż sa mość po st no wo cze sną. Czyn ni ki ide acyj ne zwią za ne są ze szkol nym prze ka zem wie dzy, lecz mo dy fi ku je je swo bo da in - dy wi du ali za cji i pre sja mul ti me dial nej kul tu ry ma so wej. Pań stwo we pla ców - ki edu ka cyj ne są źró dłem sym bo licz nej do mi na cji toż sa mo ści na ro do wej nad toż sa mo ścią et nicz ną, co osła bia zna cze nie pier wot ne go sta tu su uczniów dla po czu cia ich wię zi ze zbio ro wo ścią re gio nal ną.
Kon ku ren cyj ną bę dzie hi po te za wska zu ją ca na utrzy my wa nie się zna cze nia sta tu so wych tre ści ro dzin ne go prze ka zu w okre śla niu toż sa mo ści spo łecz nej ślą skiej mło dzie ży. Utrwa la je wy ra zi sta od ręb ność et nicz no -re gio nal na lud no - ści au to chto nicz nej i przy pi sa ne im kul tu ro we dys po zy cje. W przy pad ku mniej szo ści na ro do wo -et nicz nej ze słab szym ka pi ta łem kul tu ro wym mo że ukształ to wać się re al na prak ty ka lub po czu cie spo łecz nej mar gi na li za cji.
Wów czas czyn ni ki sta tu so we bę dą jesz cze wy raź niej zak ty wi zo wa ne.
Czy obec nie po czu cie od ręb no ści et nicz nej sta no wi waż ny skład nik toż sa - mo ści spo łecz nej ro dzi mej ślą skiej mło dzie ży? Zgod nie z pierw szą hi po te zą jest ono słab ną cym ele men tem so cja li za cyj ne go tła. We dług dru giej hi po te zy funk cjo nu je na dal, ja ko waż ny sta tu so wy wy róż nik osób z czy sto ślą ski mi ko - rze nia mi. Ozna cza to, że et nicz ny ka pi tał kul tu ro wy bę dzie al bo swo bod nie na by wa ny w sie ci in te rak cyj nej, al bo jest ugrun to wa ną kul tu ro wo ba zą do two - rze nia tej sie ci sto sun ków i jej spo łecz nej roz bu do wy, głów nie w ra mach wła - snej gru py re gio nal no -et nicz nej. Toż sa mość re gio nal no -et nicz na wy ra żo - na za po mo cą ka te go rii ka pi ta łu kul tu ro we go bę dzie przy pierw szej hi po te zie su biek tyw nym, zin dy wi du ali zo wa nym wy bo rem ukła du war to ści i po staw, słu żą cych wzmoc nie niu swej gru po wej iden ty fi ka cji z pre fe ro wa ną sie cią spo - łecz ną. W przy pad ku dru giej hi po te zy ka pi tał kul tu ro wy zwią za ny jest z ha bi - tu so wo pier wot nym śro do wi skiem ro dzin nym oraz sta tu sem je go człon ków w śro do wi sku lo kal nym, kon fron to wa nym z prze strze nią ró wie śni czych war - to ści i prak tyk in sty tu cjo nal nych (szko ły oraz mass me diów ja ko czyn ni ków wtór nej trans mi sji war to ści na ro do wo -et nicz nych).
Ha bi tus et nicz ny a in te rak cyj ne czyn ni ki kształ to wa nia ślą skiej toż sa mo ści
W kon cep cji for mu ło wa nia ka pi ta łu kul tu ro we go Pier re’a Bo ur dieu tre ści ha bi tu su człon ków spo łecz no ści wią za ne są z ro dzin nym dzie dzi cze niem zwy - cza jów, na wy ków, przy zwy cza jeń (Bo ur dieu i Wa cqu ant 2001: 108), czy li wzor ców za cho wań zwią za nych ze sta tu sem spo łecz nym wła sne go śro do wi - ska. Bo ur dieu z Je an Clau dem Pas se ronem za kła da li bez po śred nią de ter mi na - cję ka pi ta łu kul tu ro we go uczniów w kla sie szkol nej przez stra ty fi ka cyj ne ich za ko rze nie nie w kla so wo okre ślo nej hie rar chii ko dów wie dzy i zdol no ści (2006: 166–167). Ten stan dar do wy mo del re pro duk cji toż sa mo ści ozna cza przej mo wa nie przez mło de po ko le nie od po ko le nia przod ków ich ha bi tu so wych ko dów toż sa mo ści gru po wej. Je że li na sy co ny kul tu ro wy mi wzor ca mi ha bi tus jest cen tral nym skład ni kiem toż sa mo ści spo łecz nej, to mo że my wy róż nić ze - staw cech okre śla ją cych ha bi tus et nicz ny. Bę dą to z za ło że nia ce chy sta tu so we, czy li w przy pad ku oma wia nych ba dań ce chy stra ty fi ka cyj ne i dys po zy cje przy - pi sa ne przez ro dzin ną przy na leż ność uczniów. Na to miast czyn ni ki in te rak cyj - ne w śro do wi sku mło dzie żo wym są wy twa rza ne przez au to no micz ne wo bec ro - dzi ny i szko ły po wią za nia uczniów z do mi nu ją cy mi wzor ca mi kul tu ry ofi cjal nej.
Zwią za ne z ni mi dys po zy cje kul tu ro we są na by wa ne spon ta nicz nie po za in sty - tu cja mi pe da go gicz ny mi, w szcze gól ny spo sób po przez kon sump cyj ną ry wa li - za cję, ak ty wi zo wa ną za po śred nic twem me diów ma so wej roz ryw ki i re kla my.
Pod wpły wem ich wtór ne go od dzia ły wa nia na ha bi tus et nicz ny (pier wot ne dys po zy cje ugrun to wa ne sta tu so wo) mo że na stę po wać je go zna czą ca mo dy fi - ka cja.
Ja kie więc czyn ni ki – te za ko rze nio ne – w sta tu sie ro dzin ba da nych uczniów bę dą dla nas źró dłem da nych po rów naw czych i ja kie zmien ne in te rak cyj ne uru - cha mia ne w sie ci kon tak tów ró wie śni czych po słu żą do prze te sto wa nia po sta - wio nych hi po tez?
Z ogó łu zmien nych, z kwe stio na riu sza an kie ty uży tej w ba da niu uczniów, wy od ręb ni my dwa ze sta wy wskaź ni ków ka pi ta łu kul tu ro we go. Pierw szy obej - mu je na stę pu ją ce czyn ni ki sta tu so we ja ko ko rela ty dzie dzi czo ne go przez nich ha bi tu su et nicz ne go: płeć; wy kształ ce nie ich oj ca i mat ki; po cho dze nie re gio - nal ne dziad ków (ze stro ny oj ca i mat ki); de kla ro wa ną przy na leż ność na ro do - wo -et nicz ną w ro dzi nie; zna jo mość gwa ry ślą skiej; po sia da nie w ro dzi nie osób, któ re bra ły udział w waż nych wy da rze niach hi sto rycz nych; po sia da ne pa miąt ki hi sto rycz ne w ro dzi nie; za in te re so wa nie ro dzin ną prze szło ścią i tro - ska o jej prze ka zy wa nie przez ko goś z człon ków ro dzi ny; za miesz ki wa nie na te re nie ślą skich i nie ślą skich oraz miej skich i wiej skich po wia tów; za miesz - ki wa nie przez człon ków ro dzi ny i naj bliż szych krew nych w RFN; su biek tyw - ną oce nę sy tu acji ma te rial nej ro dzi ny.
Dru gi ze staw zmien nych – okre ślo nych ja ko wskaź ni ki in te rak cyj ne go i ide - acyj ne go ka pi ta łu kul tu ro we go w śro do wi sku ró wie śni czym oraz in sty tu cjo nal - nym ucznia – obej mu je: ro dzaj szko ły; po ziom ocen szkol nych; de kla ro wa ny po ziom re li gij no ści; de kla ro wa ne wła sne za in te re so wa nie hi sto rią Pol ski; wła - sne za in te re so wa nie hi sto rią Ślą ska; po słu gi wa nie się w co dzien nych in te rak - cjach gwa rą ślą ską; zna jo mość po sta ci i wy da rzeń hi sto rycz nych z prze szło ści Gór ne go Ślą ska; zna cze nie dla ucznia wie dzy o hi sto rii wła snej ro dzi ny; po byt za gra ni cą na nie tu ry stycz nym wy jeź dzie; pra ca za wo do wa ro dzi ca lub ro dzeń - stwa za gra ni cą; wska za nia na ro dzi nę, na ró wie śni ków i zna jo mych, na ra dio i te le wi zję ja ko waż ne źró dło in for ma cji o oto cze niu spo łecz nym; udział w do - dat ko wych za ję ciach szkol nych; po ziom de kla ro wa ne go pa trio ty zmu.
Prze pro wa dzi my ana li zę ko re la cyj ną zna cze nia wy róż nio nych zmien nych dla okre śla nia swej toż sa mo ści et nicz nej przez ślą ską mło dzież. Sche mat tej ana li zy bę dzie po le gał na po rów na niu wa gi współ czyn ni ków ko re la cji z ze sta - wu zmien nych sta tu so wych i in te rak cyj no -ide acyj nych. Ze sta wi my ta be la rycz - nie współ czyn ni ki opi su ją ce sta ty stycz ne róż ni co wa nie się od po wie dzi uczniów bę dą cych Po la ka mi, Po la ka mi -Ślą za ka mi i Ślą za ka mi (mo del 1) oraz róż ni ce wy stę pu ją ce po mię dzy sa my mi Ślą za ka mi -Po la ka mi a Ślą za ka mi (mo - del 2). Po zwo li nam to na uza sad nio ną oce nę ran gi skła do wych tych ze sta wów w for mo wa niu się po czu cia od ręb no ści na ro do wo -et nicz nej Ślą za ków. Do dat - ko wym ce lem te go po stę po wa nia bę dzie usta le nie, ja kie ce chy ka pi ta łu kul tu - ro we go ba da nych uczniów w istot ny sta ty stycz nie spo sób wy róż nia ją zde kla - ro wa nych Ślą za ków od Ślą za ków -Po la ków. Przyj mu je my bo wiem za ło że nie, że te dwie ka te go rie toż sa mo ścio we po wsta ją na ba zie róż ne go ze sta wu spo - łecz no -kul tu ro wych dys po zy cji.
Zna cze nie cech sta tu so wych i in te rak cyj nych dla toż sa mo ści i pa trio ty zmu Ślą za ków
Ze sta wy wska za nych zmien nych po rów na my po przez ich ko re la cyj ne wskaź ni ki dla wy od ręb nio nych dwóch mo de li au to iden ty fi ka cji et nicz nej.
W pierw szym mo de lu na stę pu ja co ozna czo no ce chy: by cie Po la kiem, kod – 1, Po la kiem -Ślą za kiem – kod 2, Ślą za kiem – kod 3. W dru gim mo de lu, słu żą cym do te stu istot no ści czyn ni ków in te rak cyj nych i sta tu so wych w róż ni co wa niu się cech sa mych Ślą za ków, ich au to iden ty fi ka cje opi sa no ko da mi: Ślą zak -Po lak – kod 1, a Ślą zak – kod 2. Wła sno ści pierw sze go mo de lu osza co wa no w pra gra - mie Sta ti sti ca za po mo cą nie pa ra me trycz ne go te stu rang Kru ska la -Wal li sa (Sta - nisz 1998: 276) oraz war to ścia mi V Cra me ra.
Dla te sto wa nia istot no ści róż nic po mię dzy war to ścia mi zmien nej z dru gie - go mo de lu wy bra no V Cra me ra oraz rho Spe ar ma na (te sto wa ne w pa kie cie
SPSS). Wy ni ki tej ana li zy pre zen tu je my w osob nych ta be lach. W ta be li 3 ze - sta wio ne są war to ści ko re la cyj ne czyn ni ków sta tu so wych a w ta be li 4 war to - ści czyn ni ków in te rak cyj nych.
Ta be la 3.Sta tu so we ko re la ty ka pi ta łu kul tu ro we go ja ko czyn ni ki róż ni co wa nia się toż sa mo ści et nicz nej pol skiej i ślą skiej mło dzie ży w po rów na niu dwóch mo - de li au to iden ty fi ka cji
Wy tłusz czo no war to ści sta ty stycz nie róż ni cu ją ce, * – ko re la cja istot na na po zio mie p = 0,01 (dwu stron nie), ** – ko re la cja jest istot na na po zio mie 0,05 (dwu stron nie)
Statusowe źródła kapitału kulturowego
Model 1
1 = Polacy 2= Ślązacy-Polacy 3 = Ślązacy
Model 2 0 = Ślązacy-Polacy
1 = Ślązacy Wartość
V Cramera
p = w teście rang Kruskala-Walisa
Wartość V Cramera
wartość rho Spearmana
1 Powiaty grodzkie – ziemskie 0,219 0,0000 0,076 -0,076*
2 Płeć ucznia 0,011 0,0009 0,084 0,084*
3 Wykształcenie ojca 0,370 0,2774 0,370 0,018
4 Wykształcenie matki 0,430 0,0526 0,061 0,025
5 Miejsce zamieszkania 0,119 0,0000 0,097 0,050**
6 Ocena sytuacji materialnej
swojej rodziny 0,068 0,0030 0,108 -0,038
7 Znajomość gwary śląskiej 0,490 0,0000 0,137 0,132*
8 Region pochodzenia dziadka
ze strony matki 0,247 0,0000 0,101 -0,100*
9 Region pochodzenia babci
ze strony matki 0,236 0,0000 0,117 -0,112*
10 Region pochodzenia dziadka
ze strony ojca 0,230 0,0148 0,070 -0,069*
11 Region pochodzenia babci
ze strony ojca 0,264 0,0000 0,129 -0,125*
12 W rodzinie są deklaracje bycia
Ślązakiem 0,398 0,0000 0,252 0,209*
13 Ktoś z rodziny brał udział
w wydarzeniach historycznych 0,042 0,0035 0,059 0,051**
14 Ktoś w rodzinie zajmuje się
jej przeszłością 0,035 0,0324 0,095 -0,056**
15 Pamiątki z przeszłości w
posiadaniu rodziny 0,010 0,4570 0,035 0,025
16 Ma w RFN członków
najbliższej rodziny 0,092 0,0000 0,007 -0,007
17 Ma w RFN dalszych krewnych 0,191 0,0000 0,133 -0,133*
Ta be la 4. In te rak cyj ne i ide acyj ne ko re la ty ka pi ta łu kul tu ro we go ja ko źró dła róż nic toż sa mo ści et nicz nej pol skiej i ślą skiej mło dzie ży w po rów na niu dwóch mo - de li au to iden ty fi ka cji
Wy tłusz czo no war to ści sta ty stycz nie róż ni cu ją ce, * – ko re la cja istot na na po zio mie p = 0,01 (dwu stron nie), ** – ko re la cja jest istot na na po zio mie 0,05 (dwu stron nie)
Interakcyjne i ideacyjne źródła kapitału kulturowego:
Model 1
1 = Polacy 2= Ślązacy-Polacy 3 = Ślązacy
Model 2 0 = Ślązacy-Polacy
1 = Ślązacy
V Cramera
p = w teście rang
Kruskala-Walisa V Cramera
wartość rho Spearmana
1 Rodzaj szkoły 0,065 0,6344 0,470 -0,009
2 Poziomu uzyskiwanych ocen
szkolnych 0,149 0,0000 0,248 -0,190*
3 Wiara i stosunek do praktyk
religijnych 0,102 0,0000 0,174 0,120*
4 Zainteresowanie historią
Polski 0,072 0,0029 0,098 0,022
5 Zainteresowanie historią
Śląska, regionu 0,152 0,0000 0,104 0,033
6 W jakich sytuacjach mówi po
śląsku? 0,463 0,0000 0,116 0,116*
7 Wskazanie cenionych postaci
z przeszłości Śląska 0,162 0,0000 0,150 -0,150*
8 Wskazanie wydarzeń z
przeszłości Śląska 0,110 0,0000 0,073 -0,073*
9 Czy wiedza o losach rodziny
jest dla nich ważna? 0,023 0,3656 0,021 -0,021
10 Czy był za granicą ponad
tydzień (bez turystyki)? 0,082 0,0000 0,116 0,091*
11 Ktoś z rodziny pracuje
pracował za granicą? 0,053 0,0012 0,071 0,061*
12 Rodzina, jako źródło wiedzy 0,069 0,0001 0,056 -0,056*
13 Czy wiedza o losach rodziny
jest dla nich ważna? 0,023 0,3656 0,021 -0,021
14 TV i Radio, jako źródło
wiedzy 0,027 0,2590 0,037 -0,037
15 Koledzy i znajomi, jako
źródło wiedzy 0,032 0,1457 0,011 -0,011
16 Udział w dodatkowych
zajęciach pozaszkolnych 0,084 0,0000 0,063 -0,063*
17 Poziom patriotyzmu 0,260 0,0485 0,370 -0,035
W obu ta be lach wy tłusz czo no war to ści wska zu ją ce na istot ne sta ty stycz nie róż ni ce po mię dzy Ślą za ka mi -Po la ka mi a Ślą za ka mi (mo del 2) oraz V Cra me - ra, je śli jest ono wyż sze dla mo de lu 1 z trze ma ka te go ria mi cech et nicz no -re - gio nal nych lub dla mo de lu 2.
In te re su ją ce jest, że test ANO VA rang Kru ska la -Wal li sa wska zu je na od rzu - ce nie hi po tez o bra ku róż nic po mię dzy ana li zo wa ny mi zbio ro wo ścia mi dla więk szo ści czyn ni ków włą czo nych w oby dwa mo de le. Nie co wię cej cech sta tu - so wych niż zmien nych in te rak cyj nych ujaw nia sta ty stycz nie zna cza cą róż ni cę w tej kla sy fi ka cji war to ści ran go wych.
Uzy ska ne wskaź ni ki do ku men tu ją wy so ki po ziom ko re la cji po czu cia wła snej od ręb no ści et nicz nej uczniów za rów no z ce cha mi sta tu so wy mi, jak i in te rak cyj no -ide acyj ny mi. Dla peł ne go zin ter pre to wa nia za cho dzą cych związ ków prze ana li zu je my szcze gó ło we róż ni ce roz kła du tych cech.
Jest oczy wi ste, że nie któ re sta tu so we ce chy ko re lu ją jed no znacz nie ze ślą - sko ścią ba da nych. Uwzględ nie nie ich mia ło uła twić roz po zna nie wa gi in nych cech dla róż ni co wa nia się au to iden ty fi ka cji ro dzi mej mło dzie ży na „Po la ków - -Ślą za ków” i sa mych „Ślą za ków” na tle „Po la ków”.
Oka za ło się, że naj więk sze zna cze nie dla róż ni co wa nia się pol skiej i ślą - skiej iden ty fi ka cji uczniów ma ją na stę pu ją ce zmien ne sta tu so we: po wia ty grodz kie i ziem skie; za miesz ki wa nie w mia stach lub wsiach; Gór ny Śląsk lub in ne re gio ny po cho dze nia babć i dziad ków; wy kształ ce nie oj ca; zna jo mość gwa ry ślą skiej. Na to miast zróż ni co wa nie w ob rę bie sa mych Ślą za ków na by - cie „Ślą za kiem”, a nie „Ślą za kiem i Po la kiem” ko re lu je zna czą co ze: skła da - niem w bli skiej i dal szej ro dzi nie ucznia de kla ra cji by cia Ślą za kiem; z do brą zna jo mo ścią gwa ry ślą skiej; udzia łem ko goś z człon ków ro dzi ny w hi sto rycz - nych wy da rze niach oraz z po sia da niem miesz ka ją cych w RFN na sta łe dal - szych krew nych.
Prze pro wa dzo na ana li za wskaź ni ków V Cra me ra i rho Spe ar ma na nie da je pod staw do wnio sku o wy łą cze niu sta tu so wych czyn ni ków w wy bo rach toż - sa mo ści et nicz nej po mię dzy Ślą za ka mi -Po la ka mi a Ślą za ka mi (mo del 2).
Stwier dza my utrzy ma nie istot no ści róż nic sze re gu cech, jed nak z ten den cją do osła bie nia ich wa gi w te ście V Cra me ra w sto sun ku do mo de lu 1, obej mu - ją ce go rów nież ce chy Po la ków.
Dla po czu cia by cia „czy stym” Ślą za kiem ma szcze gól nie wi docz ne zna cze - nie „ślą skość” bab ki ze stro ny oj ca; ro śnie też ro la bab ki ze stro ny mat ki oraz ma zna cze nie udział człon ków ro dzi ny w wy da rze niach hi sto rycz nych i zaj mo - wa nie się ko goś z jej człon ków utrwa la niem pa mię ci o lo sach ro dzi ny. Wskaź - ni ki rho Spe ar ma na do ku men tu ją istot ność i kie ru nek róż nic war to ści cech po - mię dzy ty mi dwie ma ślą ski mi ka te go ria mi toż sa mo ści et nicz no -re gio nal nej.
Po mi mo ni skie go po zio mu istot no ści nie któ rych zmien nych oka za ło się, że ucznio wie Ślą za cy sto sun ko wo naj czę ściej miesz ka ją w mia stach 51–100 ty -
się cy; ma ją nie co gor szy su biek tyw ny sta tus ma te rial ny w swo ich ro dzi nach, czę ściej ma ją dal szych krew nych miesz ka ją cych na sta łe w RFN i nie co czę - ściej by wa li tam na nie tu ry stycz nych wy jaz dach.
Za uważ my, że wy kształ ce nie oj ca i mat ki nie wpły wa zna czą co na czę stość de kla ro wa nia się ja ko Ślą zak -Po lak i Ślą zak. Oso bli wo ścią roz kła du cech sta - tu so wych oka zu je się wy raź nie róż ni cu ją cy wpływ płci na wy bór by cia Ślą za - kiem lub Ślą za kiem -Po la kiem. W pierw szym mo de lu wpływ płci za zna cza bar dzo sła bo swo ją obec ność, ale w mo de lu dru gim róż ni cu ją ca ran ga płci jest już istot na sta ty stycz nie. Otóż wśród 259 uczniów zde kla ro wa nych ja ko „Ślą - za cy”, aż 60,2% sta no wią chłop cy, a tyl ko 39,8% dziew czy ny, na to miast w gru pie Ślą za ków -Po la ków jest to 47,9% do 52,1% (róż ni ca za le d wie o 1,7%
w sto sun ku do ogól nej struk tu ry płci w tej pró bie). Ta ki wy nik dla płci – ce - chy o ge ne ral nie pro por cjo nal nym roz kła dzie war to ści – świad czy o kul tu ro - wych czyn ni kach de ter mi nu ją cych au to iden ty fi ka cję et nicz ną chłop ców, czu - ją cych się czę ściej od dziew cząt Ślą za ka mi. Ka te go ria płci jest za tem sil nie za nu rzo na w kul tu ro wym kon tek ście. Wy da je się, że ta de kla ro wa na „ślą - skość” chłop ców czę ściej jest et nicz no ścią ko stiu mo wą.
Głów ne róż ni ce wskaź ni ków ko re la cyj nych wzmac nia ją na sze usta le nia o ro sną cej ro li czyn ni ków in ter ka cyj no -ide acyj nych. Otóż „Ślą za cy” ma ją wy raź nie gor sze oce ny szkol ne od „Ślą za ków i Po la ków” i od Po la ków. Ślą - zak -Po lak to au to de kla ra cja nie co rzad sza w gim na zjach, a wy raź nie czę ściej spo ty ka na w li ce ach ogól no kształ cą cych, pod czas gdy „czy stych” Ślą za ków nie co czę ściej spo tka my w tech ni kach i szko łach za sad ni czych za wo do wych (ta be la 4).
Mło dzi Ślą za cy wy ka zu ją wy raź nie niż szy po ziom ocen w szko le oraz słab - sze za an ga żo wa nie re li gij ne; pod czas gdy Po la cy -Ślą za cy tyl ko nie wie le prze - wyż sza ją Po la ków w re li gij no ści i nie co ustę pu ją im w śred niej ocen szkol nych.
Mło dzi Ślą za cy od sta ją rów nież od ró wie śni ków Ślą za ków -Po la ków i Po la ków w uczest nic twie w do dat ko wych za ję ciach po zasz kol nych, ale nie co czę ściej de kla ru ją swo je za in te re so wa nie hi sto rią re gio nu. Ślą za cy wy raź nie rza dziej od Ślą za ków -Po la ków i Po la ków wska zu ją ja kieś po sta ci i hi sto rycz ne wy da - rze nia zwią za ne ze Ślą skiem. Rów nież wie dza o lo sach wcze śniej szych po ko - leń wła snej ro dzi ny jest naj mniej waż na dla sa mych Ślą za ków, a sto sun ko wo naj bar dziej istot na dla mło dzie ży de kla ru ją cej się ja ko Ślą za cy -Po la cy.
Wnio ski i su ge stie teo re tycz ne
W szer szym ukła dzie po rów naw czym, uwzględ nia ją cym Po la ków (mo - del 1), sta tu so we ko re la ty ka pi ta łu kul tu ro we go nie co sil niej sta ty stycz nie róż - ni cu ją de kla ra cje et nicz no ści, od czyn ni ków in te rak cyj nych i ide acyj nych.
W ze sta wie niu róż nic ist nie ją cych po mię dzy Ślą za ka mi -Po la ka mi i Ślą za ka mi (mo del 2) część zmien nych sta tu so wych wy ka zu je tak że zna czą co wyż sze związ ki sta ty stycz ne. Da ne z te go mo de lu po twier dza ją od ręb ność dys po zy cji kul tu ro wych ce chu ją cych mło dych Ślą za ków. Wią że się ona czę ścio wo z niż - szy mi wskaź ni ka mi sta tu su spo łecz ne go ro dzin „czy stych” Ślą za ków oraz z mniej szą ak tyw no ścią tych uczniów w sie ciach in te rak cyj nych oraz słab szym po zio mem osią gnięć szkol nych.
Ana li za wskaź ni ków ko re la cyj nych po zwa la nam za sad nie wnio sko wać o osła bia niu ran gi, ale nie o za ni ku zna cze nia zmien nych sta tu so wych dla au - to iden ty fi ka cji na ro do wo -et nicz nych na Gór nym Ślą sku. W okre śla niu toż sa - mo ści „Ślą za ków” za zna cza się prze wa ga in te rak cyj no -ide acyj nych czyn ni ków nad ce cha mi sta tu so wy mi. Jed nak sta tu so we wy znacz ni ki ka pi ta łu kul tu ro we - go nie utra ci ły zna cze nia w okre śla niu róż nic po mię dzy Ślą za ka mi -Po la ka mi a Ślą za ka mi. Ozna cza to dla nas sła be prze słan ki em pi rycz ne do przy ję cia pierw szej hi po te zy wska zu ją cej na mo dy fi ko wa nie zna cze nia cech sta tu so wych przez czyn ni ki in te rak cyj ne i ide acyj ne. Mło dzież ślą ska róż ni cu je swo je iden - ty fi ka cje na ro do wo -et nicz ne pod zna czą cym wpły wem śro do wi ska ró wie śni - cze go oraz świa do mo ścio wych ko re la tów po ło że nia spo łecz ne go, zwią za nych z for mu ją cym od dzia ły wa niem tre ści kul tu ro wych prze ka zy wa nych w ro dzi - nie, szko le i przez mass me dia. Mło dzi Ślą za cy oka zu ją się ka te go rią swo istą, po nie waż w wie lu aspek tach sta tu so wo, jak i in te rak cyj nie, istot nie róż nią się od swo ich ró wie śni ków Ślą za ków -Po la ków.
Au to iden ty fi ka cje na ro do wo -et nicz ne ba da nej mło dzie ży kształ tu ją zna czą - ce zróż ni co wa nie in nych ba da nych cech. Przy kła do wo u uczniów z trzech ana - li zo wa nych ka te go rii in te re su ją co zmie nia się de kla ro wa ny pa trio tyzm. Otóż naj sła biej swój pa trio tyzm od czu wa ją mło dzi Po la cy, a ucznio wie Ślą za cy de - kla ru ją nie wie le niż szy je go po ziom od naj bar dziej pa trio tycz nie zo rien to wa - nych Ślą za ków -Po la ków. Sto su nek do pa trio ty zmu róż ni cu je tak że po ziom szkol nych ocen (po za ka te go rią uczniów ce lu ją cych, któ rzy dzie lą się na obo - jęt nych wo bec na ro do wej toż sa mo ści i na sil nie ak cen tu ją cych orien ta cję na czyn ni ki pa trio tycz ne). We wszyst kich ka te go riach jest to jed nak pa trio - tyzm de kla ra tyw ny i opar ty na czyn ni kach sym bo licz nych, bez szer sze go za - ko rze nie nia w sła bo roz wi nię tych pro oby wa tel skich po sta wach tej mło dzie ży.
Ka pi tał spo łecz ny, mie rzo ny wskaź ni kiem uogól nio ne go za ufa nia do lu dzi, jest naj niż szy u Ślą za ków 6,0%, przy 11% wśród Ślą za ków -Po la ków i 11,1%
wśród mło dych Po la ków. Nie co le piej wy pa da za an ga żo wa nie w po moc wspie ra ją cą in nych, z któ rą naj sła biej jest u Po la ków – 10,5% ak tyw - nych, 11,6% u Ślą za ków, a naj ak tyw niej si są Ślą za cy -Po la cy 15,9%. Po rów - nu jąc te da ne do wy ni ków ba dań ogól no pol skich moż na stwier dzić, że mło - dzież prze ja wia po sta wy spo łecz ne bar dzo zbli żo ne do wy bo rów i orien ta cji swo ich do ro słych opie ku nów.
Przed sta wio na ana li za do wo dzi me to do lo gicz nej traf no ści i teo re tycz nej uży tecz no ści za sto so wa nej ka te go ry za cji ży ją cych na Gór nym Ślą sku grup na - ro do wo -et nicz nych. W za kre sie teo re tycz nym na le ży pro wa dzić dal sze stu dia nad czyn ni ka mi dy na mi zu ją cy mi tre ści ha bi tu sów et nicz nych mło de go po ko - le nia. Po twier dza się, że we współ cze snych pol skich wa run kach bar dzo sła bo funk cjo nu ją ele men ty tra dy cji ro dzin nych oraz tra dy cji spo łecz nych. Ro dzi ny nie po sia da ją wie lo po ko le nio we go do rob ku, a szkol na edu ka cja nie po tra fi na - kło nić mło dzie ży do za in te re so wa nia się hi sto rią za miesz ki wa ne go re gio nu.
Rów nież po ję cie ha bi tu su et nicz ne go wy ma ga ło by po głę bie nia na po zio mie teo rii. W ze bra nym ma te ria le em pi rycz nym uwi dacz nia się zin dy wi du ali zo - wa ne, bo su biek tyw nie mo ty wo wa ne i wy raź nie nie za leż ne od wy bo rów swo - ich ro dzi ców, de fi nio wa nie wła snej na ro do wo -et nicz nej toż sa mo ści. Ozna cza to ist nie nie sil nych pro ce sów wtór nej so cja li za cji, ale sła bość szkol nej ide owej pa trio tycz nej for ma cji po staw su ge ru je nam wzrost zna cze nia ró wie śni czych sie ci in te rak cyj nych. Mło dzie żo we sto sun ki ró wie śni cze wcho dzą w za kres pro ce sów od dzia łu ją cych na ha bi tus pier wot ny. Za sad ny wy da je się więc po - stu lat przede fi nio wa nia czyn ni ków ak ty wi zu ją cych ha bi tu s spo łecz ny i dy na - mi zu ją cych je go kształ to wa nie się po za tra dy cyj ną for mu łą kla so wo -ro dzin nych sta tu sów Pier re’a Bo ur dieu.
Li te ratu ra
Ba biń ski, Grze gorz. 2004. Me to do lo gia a rze czy wi stość spo łecz na. Dy le ma ty ba dań et nicz nych. Kra ków: No mos.
Bar to szek, Adam. 2001. Czy ist nie je na ro do wość ślą ska mię dzy re gio na li zmem a et - nicz no ścią. W: W. Ja cher (red.). Ese je so cjo lo gicz ne. Ka to wi ce: Wy daw nic two Uni wer sy te tu Ślą skie go.
Bar to szek, Adam. 2005. Ka pi tał kul tu ro wy Gór ne go Ślą ska – prze strzeń krzyw dy czy roz wo ju? W: J. Ku rek i K. Ma li szew ski (red.). Śląsk – miej sce spo tka nia. Cho - rzów: Miej ski Dom Kul tu ry „Ba to ry”.
Bar to szek, Adam i Le szek A. Grusz czyń ski. 1995. Per spek ty wy sto sun ków pol sko -nie - miec kich w opi nii miesz kań ców wo je wódz twa ka to wic kie go: szan se i za gro że nia.
Ka to wi ce: To wa rzy stwo Za chę ty Kul tu ry.
Bar to szek, Adam i Le szek A. Grusz czyń ski. 1996. Wo je wódz two ka to wic kie ‘96: ob - raz ży cia i je go wa run ków w świa do mo ści miesz kań ców: ra port o roz wo ju spo łecz - nym. Ka to wi ce: UNDP ONZ i To wa rzy stwo Za chę ty Kul tu ry.
Bar to szek, Adam i Leszek A. Grusz czyń ski. 1998. Pol ska i Re gion w Unii Eu ro pej skiej.
Stu dium świa do mo ści miesz kań ców wo je wódz twa ka to wic kie go. Ka to wi ce.
Bar to szek, Adam, To masz Na wroc ki i Ju sty na Ki jon ka -Nie za bi tow ska. 2009. Toż sa - mość mło dych Ślą za ków. Mię dzy pa trio ty zmem lo kal nym a eu ro pej sko ścią. Ka to - wi ce: Fun da cja dla Ślą ska.
Ber liń ska, Danuta, Franciszek Jonderko i Brygida Maj. 1994. Stosunki etniczne i posta- wy polityczne mieszkańców Śląska Opolskiego. Opole: Instytut Śląski.
Bła siak, Woj ciech. 1990. Ślą ska zbio ro wość re gio nal na i jej kul tu ra w la tach 1945–
1956. W: M. Błasz czyk, W. Bła siak i T. Na wroc ki. Gór ny Śląsk. Szcze gól ny przy - pa dek kul tu ro wy. Kiel ce: Wy daw nic two Na uko we Jan Szu ma cher.
Bo ur dieu, Pier re i Loïc J. D. Wa cqu ant. 2001. Za pro sze nie do so cjo lo gii re flek syj nej.
War sza wa: Ofi cy na Na uko wa.
Bo ur dieu, Pier re i Je an -Clau de Pas se ron. 2006. Re pro duk cja. Ele men ty teo rii sys te mu na ucza nia. War sza wa: WN PWN.
Bu kow ska -Flo reń ska, Ire na. 2007. Ro dzi na na Gór nym Ślą sku. Ka to wi ce: Wy daw nic - two Uni wer sy te tu Ślą skie go.
Bu kow ska -Flo reń ska, Ire na (red.). 1999. Kul tu ry re gio nal ne i po gra ni cza kul tu ro we a świa do mość et nicz na. „Stu dia Et no lo gicz ne i An tro po lo gicz ne” Tom 2. Ka to wi ce.
Gerlich, Marian Grzegorz. 1994. „Śląska krzywda” – przejaw zbiorowego poczu cia poniżenia wśród górnośląskiej ludności rodzimej (okres między wojnia). „Etnogra- fia Polska” t. XXXVIII, z. 1–2: 5–24.
Go rze lik, Jerzy. 2004. Ruch śląski – między nacjonalizmem i i regionalizmem. W: L. M.
Nijakowski (red.). Nadciągają Ślązacy. Czy istnieje narodowość śląska? Warszawa:
Scholar.
Gór ni kow ska -Zwo lak, Elż bie ta. 2000. Szkic do por tre tu Ślą zacz ki. Ka to wi ce: Wydaw- nictwo „Śląsk”.
Ja cher, Wła dy sław (red.). 1993. Sy tu acja spo łecz no -kul tu ro wa mniej szo ści nie miec - kiej na Gór nym Ślą sku. Kiel ce: Wydawnictwo Szu ma cher i Gór no ślą ska Ma cierz Kul tu ry dla PAN O/Katowice.
Ja ło wiec ki, Boh dan i Wojciech Łu kow ski (red.). 2006. Spo łecz no ści lo kal ne. Te raź - niej szość i przy szłość. War sza wa: Scho lar, Aca de mia.
Ja ne czek, Ja nusz i Ma rek S. Szcze pań ski (red.). 2006. Dy na mi ka ślą skiej toż sa mo ści.
Ka to wi ce: Wy daw nic two Uni wer sy te tu Ślą skie go.
Kaź mier czak, To masz i Ka mi la Her nik (red.). 2006. Spo łecz ność lo kal na w dzia ła niu.
Ka pi tał spo łecz ny, po ten cjał spo łecz ny, lo kal ne go ver nan ce. War sza wa: Wydaw- nictwo ISP.
Ko sow ska -Ra taj, Ja dwi ga i Edward Nycz (red.). 2008. Pod mio to wość i to le ran cja w spo łecz no ściach lo kal nych po gra ni cza pol sko -cze skie go. Opo le: Wy daw nic two Uni wer sy te tu Opol skie go.
Li pok -Bier wia czo nek, Ma ria. 2008. Świat naj bliż szy. Ty chy: ŚWN WSZ i NZ.
Mu cha, Ja nusz. 2006. Sto sun ki et nicz ne we współ cze snej my śli so cjo lo gicz nej. War sza - wa: WN PWN.
Ni ja kow ski, Lech M. (red.). 2004. Nad cią ga ją Ślą za cy. Czy ist nie je na ro do wość ślą - ska? War sza wa: Scho lar.
Pa pier niok, Adam. 2009. Za ka za no god ka – za ka za ny ję zyk. „Ja skół ka Ślą ska” z 28 lip - ca 2009 – (http://www. ja skol ka sla ska. eu/805/za ko za no -god ka -za ka za ny -je zyk).
Sa dow ski, An drzej. 2008. Uwa run ko wa nia kon wer sji zróż ni co wa nia kul tu ro we go miesz kań ców du że go mia sta po gra ni cza w ka pi tał spo łecz ny i kul tu ro wy. W: M. S.
Szcze pań ski, K. Bier wia czo nek i T. Na wroc ki (red.). Ka pi ta ły ludz kie i spo łecz ne a kon ku ren cyj ność re gio nów. Ka to wi ce: Wy daw nic two Uni wer sy te tu Ślą skie go.
Soł dra -Gwiżdż, Teresa i Olgierd Gwiżdż. 2007. Aspiracje edukacyjne i zawodowe, plany i dążenia życiowe młodzieży szkół ponadgimnazjalnych województwa opol-
skiego. W: T. Sołdra-Gwiżdż i K. Szczygielski (red.). Rynek pracy a aspiracje zawodowe i edukacyjne młodzieży województwa opolskiego. Opole: Wydawnic- two PIN–Instytut Śląski.
Sta nisz, An drzej. 1998. Przy stęp ny kurs sta ty sty ki w opar ciu o pa kiet Sta ti sti ca Pl.
Kra ków: Stat Soft Pol ska.
Swadź ba, Ur szu la. 2001. Ślą ski etos pra cy. Stu dium so cjo lo gicz ne. Ka to wi ce: Wy daw - nic two Uni wer sy te tu Ślą skie go.
Swadź ba, Ur szu la (red.). 2008. Ślą ski świat war to ści. Z ba dań em pi rycz nych w Ryb - ni ku. Ka to wi ce: Wydawnictwo Gnome.
Szcze pań ski, Ma rek S. 2005. Spo łecz no ści lo kal ne i re gio nal ne a ład kon ty nen tal ny i glo bal ny. W: W. We so łow ski i J. Wło da rek (red.). Krę gi in te gra cji i ro dza je toż - sa mo ści. War sza wa: Scho lar.
Wódz, Ka zi mie ra (red.). 1997. Gór ni cy wo bec wy zwań re struk tu ry za cji. Ka to wi ce:
UNDP ONZ i Towarzystwo Zachęty Kultury.
Wódz, Ka zi mie ra i Ja cek Wódz. 2006. Di men sions of Si le sian Iden ti ty. Ka to wi ce: Wy - daw nic two Uni wer sy te tu Ślą skie go.
Zię ba, An drzej A. 2008. Et nicz ność ja ko ko stium. W: M. Szme ja (red.). Et nicz ność – o prze mia nach spo łe czeństw na ro do wych. Kra ków: No mos.
Żem ła, Ma rek. 2009. Pol sko -ślą skie woj ny w ko men ta rzach. „Ja skół ka Ślą ska” z 29 lip - ca 2009 – (http://www. ja skol ka sla ska. eu/807/pol sko -sla skie -woj ny -w -ko men ta rzach).
Cultural Capital and Ethnic National Identification of Young Silesians
Summary
This article presents the diagnosis of the national-ethnic identitiy features among the students of secondaryschools in Silesian province. It compares the significance of two sets of social features (status and interactivity) based on the data from latest survey (3986 pupils questionnaired) for the differentiation of the Silesian-Polish and Silesian identity on background of the Poles’ self-identification. The purpose of this paper is to estimate the meaning of the cultural capital components for defining separate Silesian identity. The question emerges about the interactive (J. Mucha, P. Starosta), social networks (W. Lukowski) or costume (A. A. Zięba) character of such ethnic identifications. Referring to the theory of cultural capital ( P. Bourdieu) and the concept of regional identity (M. S. Szczepański), the main thesis about attenuation, but not decline, of the social status factors' significance for the national-ethnic Silesian self- identificationis substantiated. Apparently, the distinguishing of the Silesian-Polish and Silesian identity is reasonable. The young school generation takes after the status identity partially from their partents and grandparents but modifies it in interactive peer relations. Therefore, we need a new theoretical outlook on the dynamics of the primary etnic habitus formation.
Key words: etnic identity, cultural capital, young Silesians, separate Silesian identity, the primary habitus dynamics.
