Ł
UKASZZ
ARZYCKI: Dylem a ty tł u m a cz a
Dylematy tłumacza
Zastosowanie pięciu typów ekwiwalencji Kollera oraz modelu bezpośredniego i pośredniego Vinay i Darbelnet w tłumaczeniu terminologii medycznej z języka angielskiego na polski
Łukasz Zarzycki
ISBN 9788365697103
Wydawnictwo Naukowe SILVA RERUM
K siążka skierowana jest do Czytelników zainteresowa- nych teorią, jak i praktyką tłumaczeń. Niektóre rozdziały w tej publikacji mogą służyć zarówno doświadczonym, jak i mniej doświadczonym tłumaczom, językoznawcom, dydaktykom przedmiotu, a także studentom przygoto- wującym się do egzaminu, testu czy kolokwium z przed- miotów takich jak wstęp do przekładoznawstwa lub teo- ria przekładu. Praca stanowi praktyczny, jak i teoretyczny wstęp do translatoryki.
ŁUKASZ ZARZYCKI
Dylematy tłumacza
Zastosowanie pięciu typów ekwiwalencji Kollera
oraz modelu bezpośredniego i pośredniego Vinay i Darbelnet w tłumaczeniu terminologii medycznej
z języka angielskiego na polski
Wydawnictwo Naukowe SILVA RERUM Warszawa 2016
Łukasz Zarzycki
prof. zw. dr hab. Janusz Karwat
© 2016 by Wydawnictwo Naukowe SILVA RERUM All rights reserved
ISBN
978-83-65697-10-3 /druk/ 2017-07-15 978-83-65697-11-0 /e-book/
Wydanie I: Wydawnictwo Naukowe SILVA RERUM www.wydawnictwo-silvarerum.eu
Poznań 2016
Redaktor prowadzący – Paulina Wiśniewska Korekta – Katarzyna Kędzierska Projekt okładki – Studio Graficzne SILVA RERUM
Skład i łamanie – Studio StrefaDTP
Ilustracja na I stronie okładki – ©karandaev/Depositphoto.com
Druk i oprawa
Zakład Poligraficzny Moś i Łuczak spółka jawna ul. Piwna 1, 61-065 Poznań
tel./fax 0-61 6337165 www.mos.pl
Skład ukończono w grudniu 2016
SPIS TREŚCI
Wstęp ... 9
I. Zawód tłumacz ... 13
1.1. Kim jest tłumacz? ... 15
1.2. Miejsce pracy oraz płace ... 16
1.3. Wymagania w zawodzie tłumacza ... 17
1.4. Tempo pracy ... 19
1.5. Rzetelność w pracy tłumacza ... 20
II. Kluczowe terminy ... 23
2.1. Język źródłowy (wyjściowy) i docelowy ... 25
2.2. Proces tłumaczenia ... 25
Modele procesu tłumaczeniowego ... 27
2.3. Podział tłumaczeń ... 29
2.4. Strategie tłumaczeniowe organizacyjne ... 34
Strategie tłumaczeniowe ukierunkowane kulturowo ... 39
2.5. Podstawowe teorie przekładu ... 44
2.5.1. Interpretacyjna teoria przekładu (teoria sensu) ... 44
2.5.2. Teorie funkcjonalistyczne ... 45
2.5.2.1. Teoria tłumaczeniowego działania Holz-Mänttäri .... 45
2.5.2.2. Teoria skoposu Vermeera ... 47
2.5.2.3. Teoria typu tekstów Reissa ... 48
2.5.2.4. Analiza tekstu Nord ukierunkowana na przekład ... 49
2.5.3. Teoria polisystemów ... 51
2.6. Pojęcie ekwiwalencji ... 52
2.7. Nieprzetłumaczalność ... 56
2.8. Metody rozwiązywania problemów dotyczących nieprzetłumaczalności ... 58
2.9. Błędy tłumaczeniowe ... 59
2.10. Technologie komputerowego wspomagania tłumaczenia ... 63
2.11. Tłumaczenia a kultura ... 70
2.12. Tłumaczenie terminów specyficznych dla danych kultur ... 73
III. Praktyki specjalistyczne ... 77
3.1. Tłumaczenie audiowizualne: dubbing oraz subtitling ... 79
3.2. Tłumaczenie dowcipu /poczucia humoru/ ... 86
3.3. Tłumaczenia prawne... 91
3.4. Przekład literatury ... 100
3.5. Przekład tekstów sakralnych ... 106
3.6. Tłumaczenie tekstów technicznych vs naukowych ... 108
3.7. Przekład tekstów medycznych ... 114
IV. Zastosowanie pięciu typów ekwiwalencji Kollera oraz modelu bezpośredniego i pośredniego tłumaczenia Vinay i Darbelnet w tłumaczeniu terminologii medycznej z języka angielskiego na polski ... 123
4. Wprowadzenie ... 125
4.1. Cel badań ... 126
4.2. Materiał badawczy ... 127
4.3. Metoda ... 127
4.4. Typ tekstu według modelu Reiss oraz jego funkcja w oparciu o kategoryzację Bühlera ... 128
5. Podłoże teoretyczne ...129
5.1. Ekwiwalencja Kollera... 129
5.2. Model Vinay i Darbelnet ... 131
6. Wyniki badań i analiza ...133
6.1. Aspekty kulturowe ... 133
6.2. Terminologia medyczna ... 136
6.2.1. Terminy angielskie ... 136
6.2.2. Synonimy ... 137
6.2.3. Eponimy ... 138
6.2.4. Terminologia grecka i łacińska ... 139
6.2.5. Nazwy organizacji oraz nazwy zawodów ... 139
6.3. Podsumowanie ... 140
Aneks ... 145
Spis literatury ... 203
Słowniki, encyklopedie i glosariusze ... 213
Źródła internetowe... 213
Spis rysunków ... 215
Spis tabel ... 217
„Głównym problemem w praktyce tłuma- czeniowej jest odnalezienie ekwiwalentu tłumaczeniowego w języku docelowym.
Głównym zadaniem teorii przekładu jest zdefiniowanie natury i formy ekwiwalentu tłumaczeniowego”.
(Catford 1965: 21)
WSTĘP
Pomysł na powstanie tej monografii zrodził się jeszcze podczas mojej pracy na polskich uniwersytetach, kiedy to wykładałem teorię i praktykę przekładu dla polskich studentów. Książka ta wywodzi się z poczucia zdumienia i niepokoju w kwestii braku systematyczności w działaniach polskich językoznawców oraz teoretyków w dziedzinie translatoryki zwanej także przekładoznawstwem lub traduktologią. Oczywiście, wydanych zostało wiele prac w języku angielskim, dotyczących wyżej wymienionej dziedziny, np. Translation and Translating: The- ory and Practice, R. T. Bell (1991); In Other Words: A Coursebook on Translation, M. Baker (1992); Introducting Translation Studies: Theories and Applications, J. Munday (2001); Beyond Descriptive Translation Studies A Routledge Encyclope- dia of Translation Studies, A. Pym, M. Shlesinger, I. D. Simeoni (2008); Routledge Encyclopedia of Translation Studies, M. Baker, G. Saldanha (2009); Translation:
Theory and Practice in Dialogue, A. Fawcett, K. L. Guadarrama Garcia, R. H. Par- ker (2010); Translation Studies Reader, L. Venuti (2012); Handbook of Translation Studies, Y. Gambier (2013); Translation Studies, S. Bassnett (2013) i wiele innych.
Jednakże, większość prac napisanych w języku polskim powstało ponad dekadę temu: Wstęp do teorii tłumaczenia, O. Wojtasiewicz (1957); Elementy przekłado- znawstwa ogólnego, H. Lebiedziński (1981); Vademecum tłumacza, K. Lipiński (2000); Podstawy przekładoznawstwa: od teorii do praktyki, J. Pieńkos (2003);
Zarys translatoryki, B. Z. Kielar (2003); Kognitywno-komunikacyjna teoria przekładu. Mity i rzeczywistość, K. Hejwowski (2004) oraz najnowsza pozycja P. Bukowskiego i M. Hydel pt. Współczesne teorie przekładu. Antologia (2009).
Ostatnia wymieniona praca, choć bardzo obszerna, porusza głównie zagadnie- nia teorii przekładu literatury. Nie ma w niej informacji na temat praktyk spe- cjalistycznych (rodzajów tłumaczeń), technologii tłumaczeniowych czy bardziej praktycznych wskazówek na temat samego zawodu tłumacza.
Książka została napisana w języku polskim, co istotnie zwiększa grono pol- skich odbiorców. Owa praca ma wiele zastosowań i skierowana jest do różnych czytelników zainteresowanych teorią, jak i praktyką tłumaczeń. Niektóre roz- działy w tej publikacji mogą służyć zarówno doświadczonym, jak i mniej do- świadczonym tłumaczom, językoznawcom, dydaktykom przedmiotu, a także studentom przygotowującym się do egzaminu, testu czy kolokwium z przedmio- tów takich jak wstęp do przekładoznawstwa lub teoria przekładu. Praca stanowi praktyczny, jak i teoretyczny wstęp do translatoryki. Chciałbym, aby ta książka zachęcała do refleksji, badania w zakresie przekładu, zastosowania teorii w prak- tyce oraz samej świadomości istnienia tej młodej dziedziny badań. Celem pu- blikacji jest zarysowanie umiejętności i wiedzy praktycznej, jak i teoretycznej, jaką musi posiąść tłumacz, który – taką mam nadzieję – zastosuje utrwaloną wiedzę w procesie tłumaczeniowym. Materiał w książce został zorganizowany w czterech rozdziałach, które obejmują praktyczną (rozdział 1), teoretyczną (rozdział 2), jak i specjalistyczną (rozdział 3 oraz rozdział 4) wiedzę, dotyczącą procesu tłumaczeniowego. Taka organizacja pracy odzwierciedla przekonanie, iż główną funkcją poszczególnych rozdziałów jest ‒ z teoretycznego, jak i praktycz- nego punktu widzenia – opis i wyjaśnienie procesu tłumaczeniowego.
Rozdział pierwszy (Zawód tłumacz) zawiera informacje praktyczne, doty- czące zawodu tłumacza, tak aby „wtajemniczyć” czytelnika w świat tłumaczeń.
W rozdziale zostały omówione takie aspekty, jak: zawód tłumacz, miejsce pracy oraz płace, wymagania w zawodzie, tempo pracy oraz rzetelność w zawodzie.
Jednakże, jak należy podkreślić, w miarę upływu czasu informacje na powyższe kwestie mogą stać się nieaktualne, np. ceny za usługi tłumaczeniowe.
Rozdział drugi skupia się głównie na omówieniu kluczowych terminów zwią- zanych z teorią tłumaczenia, poczynając od wyjaśnienia różnic pomiędzy języ- kiem źródłowym a docelowym, omówienia, na czym polega proces tłumaczenio- wy, po próbę podziału tłumaczeń oraz wyznaczenie strategii tłumaczeniowych.
Podrozdział 2.5. skupia się na omówieniu i podziale głównych teorii tłumacze- niowych. Drugi rozdział traktuje także o zjawisku ekwiwalencji oraz nieprzekła- dalności. W owym rozdziale zostały omówione także rodzaje błędów, jakie zdarza się popełnić podczas tłumaczeń oraz metody radzenia sobie z nieprzetłumaczal- nością zaproponowane przez Newmark. Ponadto, rozdział ten stanowi podział, omówienie oraz przegląd najnowszych technologii komputerowego wspomagania tłumaczenia (zarówno narzędzi, jak i systemów tłumaczeń maszynowych). Roz- dział kończy się analizą aspektów kulturowych w przekładzie oraz zgłębia tajniki związane z tłumaczeniem terminów specyficznych dla danych kultur.
11
Wstęp
Trzeci rozdział koncentruje się na praktykach specjalistycznych (rodzajach tłumaczeń). Analizuje charakterystyczne cechy poszczególnych tekstów, główne trudności dotyczące ich tłumaczenia oraz sposoby radzenia sobie z nimi.
Rozdział czwarty to rozdział badawczy, w którym poddano badaniu jedną wybraną praktykę specjalistyczną. Ten rozdział analityczny dotyczy trudności w tłumaczeniu tekstów medycznych z języka angielskiego na język polski i opie- ra się na przełożonych przeze mnie tekstach, które nigdy wcześniej nie zostały przetłumaczone na język polski, zaczerpniętych z następujących podręczników medycznych: Handbook for Brenner & Suddarth’s Textbook of Medical – Surgical Nursing (2010) autorstwa Janice L. Hinke oraz Kerry H. Cheever, Textbook of Natural Medicine (2013) autorstwa Josepha E. Pizzorno oraz Michaela T. Mur- ray oraz A Textbook of Clinical Pharmacology and Therapeutics (2008) autorstwa James M. Ritter, Lionel D. Lewis, Timothy Mant oraz Alberto Ferro. Problemy tłumaczeniowe w niniejszym rozdziale obejmują terminologię oraz aspekty kul- turowe w przekładzie medycznym. Analiza przeprowadzona w badaniu ukazuje, w jaki sposób powyższe problemy zostały rozwiązane za pomocą zastosowania teorii ekwiwalencji Kollera oraz modelu bezpośredniego i pośredniego tłuma- czenia Vinay i Darbelnet. Problemy tłumaczeniowe dotyczyły wyboru najbar- dziej odpowiednich terminów opisujących choroby, symptomy, diagnozy, części ciała, organizacje medyczne.
Mam szczególną nadzieję, że ta praca przyczyni się do dalszego rozwoju pol- skiego przekładoznawstwa poprzez zachęcenie nowych adeptów translatoryki do eksplorowania owej dziedziny.
I
ZAWÓD TŁUMACZ
1.1. Kim jest tłumacz?
Tłumacze to osoby, które zajmują się przekładem tekstów pisanych lub wy- powiedzi z języka rodzimego na obcy lub odwrotnie. Dla niektórych osób praca tłumacza może wydawać się nudna, żmudna i niewdzięczna. Tłumacz siedzi ca- łymi dniami przy komputerze, w sądzie lub w innych miejscach pracy, przekła- dając zdania z jednego języka na drugi. Niektórzy rezygnują z tej pracy, nudzą się i wyczerpują. Inni tłumaczą kilka godzin dziennie lub miesięcznie. Są to często pisarze, nauczyciele, którzy tej pracy poświęcają godzinę dziennie albo zajmują się nią jedynie w weekendy lub jeszcze rzadziej. Tłumaczą w celach zarobko- wych, czasami dla zabawy. Gdy otrzymają większe zlecenie, poświęcają mu cały weekend od rana do wieczora, a po jego zakończeniu wracają do swojej stałej pracy.
Pozostałe osoby tłumaczą na pełny etat i nie czują znużenia. Trudno okre- ślić, ilu jest dokładnie takich pracowników, ponieważ statystyki tego aspektu nie obejmują. Kim są te osoby, skoro potrafią być jednocześnie lekarzami, prawni- kami, poetami czy inżynierami. Tłumacze ucieleśniają nienasyconych czytelni- ków o niezwykle chłonnym umyśle, którzy potrafią zapamiętać słowo w języ- ku obcym, raz je tylko słysząc. Są to zarazem namiętni podróżnicy, uczący się wielu obcych języków, poznający inne kultury, a co najważniejsze – zwracający uwagę na to, w jaki sposób funkcjonuje język zarówno potoczny, jak i wysoce specjalistyczny. Tłumacze to często osoby, których kwalifikacje nie są związane z dziedziną tłumaczeń. Zatem, kim jest dobry tłumacz? Jakie cechy powinien posiadać?
Atrybuty dobrego tłumacza są równoznaczne z oczekiwaniami, jakie zle- ceniodawca ma wobec tłumaczenia. Dobry tłumacz powinien być niezawodny.
Wykonywać swoją pracę rzetelnie i szybko. Jednak, z perspektywy tłumacza, tempo tłumaczenia przynosi większy zysk finansowy, a niezawodność oznacza dla tłumacza wykonanie przekładu w najlepszy możliwy sposób, a nie tylko do- trzymanie terminu. Istotną cechą stanowi umiejętność skupienia swojej uwagi podczas długich tłumaczeń, a także jej podzielność podczas translacji ustnych.
Wiąże się to często z koniecznością wysłuchiwania kilku osób jednocześnie i rzetelnego przekładu wypowiedzi. Kolejny ważny przymiot w tym zawodzie to znakomita pamięć i umiejętność odtworzenia ciągów zdań. Ważna jest docie- kliwość, aby poszerzać swoją wiedzę z różnorodnych dziedzin. Istotny jest także dobry kontakt z ludźmi. Zleceniodawca nie chce przecież pracować z osobami, które narzekają. Tłumacz powinien także odznaczać się wysoką odpornością na stres spowodowany wyznaczanymi terminami, których realizacja wydaje się czę- stokroć niemal niemożliwa.
1.2. Miejsce pracy oraz płace
Tłumacz nie ma typowego miejsca pracy. Miejsce pracy zależy od typów tłu- maczeń, jakimi się zajmuje. Tłumacz pisemny pracuje zazwyczaj w domu lub w biurze. Tłumacz ustny natomiast w miejscu wyznaczonym przez zleceniodaw- cę: hale, biura lub na wolnym powietrzu. Z kolei tłumacz symultaniczny pracuje w kabinach dźwiękoszczelnych. Zagrożenia zdrowotne związane z zawodem tłu- macza obejmują choroby narządu słuchu i głosu. Tłumacz narażony jest na duży stres oraz na problemy ze wzrokiem z powodu długich godzin spędzanych przed komputerem oraz schorzenia kręgosłupa, wynikające z ciągłej pozycji siedzącej w przypadku tłumaczy pisemnych.
Zawód ten staje się coraz bardziej popularny. Powszechne jest samozatrud- nienie. Tłumacz może przyjmować zlecenia od osób indywidualnych, biur tłu- maczeniowych, wydawnictw oraz autorów książek, którzy chcą wydać swoją publikację, np. w języku angielskim. Tłumacz przysięgły znajduje zatrudnienie w sądach, urzędach czy wielkich korporacjach. Zarobki w tej profesji są zróżni- cowane i zależą od wielu czynników. Pracujący na umowę zlecenie zazwyczaj otrzymują wynagrodzenie uzależnione od liczby tłumaczonych stron. Stawki cenowe za stronę formatu A4 (1850 znaków ze spacjami) potrafią wahać się od 20 do 150 zł, podobnie jest ze stawkami godzinowymi za tłumaczenia ustne.
Średnie miesięczne wynagrodzenie osób zatrudnionych na etacie waha się od 1 500 do 5 000 zł netto. Najwyższe dochody osiągają osoby zatrudnione w fir- mach prywatnych oraz w administracji publicznej. Ich pensje wynoszą kilka, a nawet kilkanaście tysięcy złotych. Przyjmując, że wolny tłumacz ma stałe zle- cenia i przetłumaczy dziennie 4 strony formatu A4 (1 850 znaków ze spacjami), a stawka wynosi 50 zł za przetłumaczone 4 strony dziennie to daje mu to 200 zł zarobku dziennie. Jeśli pracuje 6 dni w tygodniu nad tłumaczeniem to stawka
1.3. Wymagania w zawodzie tłumacza 17 tygodniowa wynosi 1200 zł, miesięcznie 4800 zł. Możliwość zarobku przyciąga coraz częściej osoby, które wcześniej nie zetknęły się z zawodem tłumacza.
Profesjonalni tłumacze wykonują swoją pracą, ponieważ to lubią i są z tego dumni, a także z powodów finansowych. Większość tłumaczy, podobnie jak spe- cjaliści z innych dziedzin, czuje, że nie zarabia wystarczająco dużo i pragną osią- gnąć wyższy pułap finansowy. Istnieją co najmniej trzy sposoby, aby zwiększyć swój dochód: tłumacząc szybciej, otwierając biuro tłumaczeniowe i zatrudniając wolnych tłumaczy oraz poprzez edukację, czyli działając w taki sposób, aby na- uczyć klientów i ogół społeczeństwa, że tłumaczenia są ważne i pracochłonne, zatem z tego powodu stawki tłumaczeniowe powinny być wyższe.
1.3. Wymagania w zawodzie tłumacza
Praca w zawodzie tłumacza może być zakwalifikowana do zawodów lekkich.
Jednakże wymaga dużego wysiłku fizycznego, a przede wszystkim – intelektual- nego. Na wydajność fizyczną wpływają indywidualne uwarunkowania tłumacza.
Jedna osoba potrafi spędzać długie godziny przed komputerem, nie odczuwa- jąc bólu oczu. Inna już po dwóch godzinach czuje dyskomfort. W przypadku tłumaczy ustnych dodatkowym atutem wydaje się być dobry słuch oraz mocny głos. Tłumacz nie powinien mieć wad wymowy. Wszystkie umiejętności, jakie powinien posiadać tłumacz, zaprezentowane są w tabeli 1 (Samuelsson-Brown 2004: 2).
Tłumaczem może być osoba, która ukończyła studia wyższe o kierunku filo- logia o dowolnej specjalności. Jednak najlepszą specjalnością byłaby specjalność tłumaczeniowa. Również osoby, które ukończyły studia podyplomowe o spe- cjalizacji tłumaczeniowej mogą podjąć pracę w zawodzie tłumacza. Poza tym, osoba chcąca zostać tłumaczem przysięgłym musi obecnie spełnić następujące wymogi zgodnie z przepisami ustawy o zawodzie tłumacza przysięgłego1:
• ma obywatelstwo polskie albo obywatelstwo jednego z państw członkow- skich Unii Europejskiej, państw członkowskich Europejskiego Porozumie- nia o Wolnym Handlu (EFTA) — stron umowy o Europejskim Obszarze Gospodarczym, Konfederacji Szwajcarskiej lub, na zasadach wzajemności, obywatelstwo innego państwa;
• zna język polski;
1 http://bip.ms.gov.pl, 23.01.2015
• ma pełną zdolność do czynności prawnych;
• nie była karana za przestępstwo umyślne, przestępstwo skarbowe lub za nie- umyślne przestępstwo przeciwko bezpieczeństwu obrotu gospodarczego;
• ukończyła wyższe studia i uzyskała tytuł magistra lub równorzędny w pań- stwie, o którym mowa w pkt 1;
• złożyła z wynikiem pozytywnym egzamin z umiejętności tłumaczenia z ję- zyka polskiego na język obcy oraz z języka obcego na język polski.
Ustawa nie przewiduje możliwości zwolnienia kandydatów z egzaminu lub odstąpienia od wymogu posiadania odpowiedniego wykształcenia. Powyższe dotyczy również osób, które uzyskały uprawnienia tłumacza przysięgłego w in- nych państwach. Zasady przeprowadzenia egzaminu określone są w rozpo- rządzeniu Ministra Sprawiedliwości z 24 stycznia 2005 r. w sprawie szczegó- łowego sposobu przeprowadzania egzaminu na tłumacza przysięgłego (Dz. U.
nr 15, poz. 129). Zgodnie z § 5 ust. 2 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z 24 stycznia 2005 r. w sprawie Państwowej Komisji Egzaminacyjnej do przepro- wadzania egzaminu na tłumacza przysięgłego (Dz. U. nr 15, poz. 127): „Przewod- niczący Komisji wyznacza termin egzaminu w zależności od liczby złożonych
Tab. 1. Wykaz umiejętności, jakie powinien posiadać tłumacz (opracowano na podstawie Samuelsson-Brown 2004: 2).
Umiejętność
Zrozumienie kulturowe Technologia informacyjna Podejmowanie decyzji Porozumiewanie Język oraz umie- jętności czytania i pisania Zarządzanie projektami
Wyjaśnienie Niebezpie- czeństwa stereoty- pów, to, co ma wpływ na rozwój języka źró- dłowego
Sprzęt i oprogra- mowanie używane podczas tłumacze- nia, elek- troniczne zarządzanie plikami, handel in- ternetowy
Konsulto- wanie, prze- myślanie, analizowa- nie i prze- myślanie, ustalanie faktów, roz- strzyganie
Jasność wy- powiedzi, ustalenie porozumie- nia, dawa- nie i prze- twarzanie opinii, słuchanie i przesłu- chiwanie, obserwowa- nie i spraw- dzanie zro- zumienia
Zrozumie- nie języka źródłowego, umiejętność pisania w języku docelowym, korekta i re- dagowanie
Admini- stracja, kontrola jakości, badania ter- minologii, zarządzanie zasobami
1.4. Tempo pracy 19 przez kandydatów wniosków, z tym, że egzamin nie może rozpocząć się później niż w terminie roku od dnia złożenia wniosku przez kandydata”. Przewodniczą- cy Komisji powiadamia kandydata na tłumacza przysięgłego o terminie i miej- scu egzaminu nie później niż na 21 dni przed dniem egzaminu. Koszt egzaminu to obecnie 800 zł. Egzamin składa się z dwóch części:
• tłumaczenia pisemnego, z języka polskiego na język obcy oraz z języka obce- go na język polski;
• tłumaczenia ustnego, z języka polskiego na język obcy oraz z języka obcego na język polski.
Takie przygotowanie do egzaminu można zdobyć na niektórych wydziałach filologicznych, wydziałach lingwistyki stosowanej lub na studiach podyplomo- wych. Specjalistyczne kursy organizowane są przez Polskie Towarzystwo Tłuma- czy Ekonomicznych, Prawniczych i Sądowych (TEPIS). Na stronie towarzystwa dostępny jest wykaz uczelni kształcących tłumaczy. Można także przygotowy- wać się samodzielnie, korzystając ze zbiorów tekstów z egzaminów na tłumacza przysięgłego.
1.4. Tempo pracy
Tempo pracy i dochód odnoszą się tylko do wolnych tłumaczy. Zasadniczo, jeśli tłumacz ma dużo zleceń i szybko tłumaczy, to jest w stanie uzyskać do- bry dochód. Większość tłumaczy pracujących w domach otrzymuje „sygnały”
przyspieszenia pracy poprzez ciągłe telefony lub wizyty zleceniodawców, któ- rzy nie mogą zrozumieć, dlaczego zlecenie jeszcze nie jest wykonane. Pracując i wykładając na uniwersytetach teorię tłumaczeń, przełożenie obszernego atlasu chorób drzew zajęło mi prawie trzy lata. Tempo tłumaczenia zależy od szeregu czynników:
• prędkości pisania na klawiaturze;
• trudności tekstu;
• znajomości danego rodzaju tekstu;
• użytych narzędzi wspomagających pracę tłumacza;
• osobistych preferencji i stylu związanych z tempem pracy;
• stresu i ogólnego stanu psychicznego.
Warto wspomnieć, iż niektórzy nie są w stanie dostosować swoich osobistych preferencji do wymagań rynku. Po prostu wolą oni tłumaczyć wolno, delektować się każdym słowem, tłumacząc jeden paragraf na godzinę. Prawdopodobnie nie
zarobią więc na życie jako wolni tłumacze. Jednak nie wszyscy to tłumacze wolni i nie każdy musi utrzymywać się w ten sposób. Ludzie, pracujący w ciągu dnia lub mający małżonków, którzy dobrze zarabiają, mogą pozwolić sobie na takie tempo tłumaczeniowe, jakie preferują.
1.5. Rzetelność w pracy tłumacza
Zleceniodawcy ufają tłumaczowi pod względem dotrzymywania terminów tłumaczeniowych. Od tłumaczy oczekuje się wszechstronności i elastyczności.
Występują dwa rodzaje rzetelności: rzetelność tekstowa oraz rzetelność samego tłumacza.
Rzetelność tekstowa polega na chęci do podjęcia przyszłych działań w relacji pomiędzy oryginałem a tłumaczeniem. Na przykład, jeśli tłumaczony jest przetarg, to rzetelność w tym przypadku oznacza, że jego przekład przedstawia dokładne in- formacje na temat przetargu. Gdy klient przekazuje szczegółowe instrukcje tłuma- czowi, to może on streścić niektóre paragrafy o mniejszym znaczeniu, a starannie czytać inne paragrafy o kluczowym znaczeniu. Jeśli na przykład należy przełożyć reklamę, klient oczekuje, że tłumaczenie opisuje produkt szczegółowo. Klient ku- pując laptop, oczekuje, że spis elementów znajdujących się w opakowaniu zawiera wszystko, co jest niezbędne do uruchomienia komputera. Tekst, który utrzymuje rzetelność tekstową można nazwać tekstem dobrym i pomyślnie zakończonym.
Problem polega na tym, iż standardy i normy tłumaczeniowe odpowiednie dla jednych klientów, powinny być także podporządkowane drugim. Niektórzy ocze- kują dosłownego tłumaczenia, a jedna z koncepcji mówi, iż tłumaczenie dosłowne nie jest wcale tłumaczeniem, inni znowu spodziewają się ekwiwalencji znaczenio- wej (dosłownie: sens za sens); istnieje koncepcja, która mówi, że tłumaczenie, któ- re kreśli swoją ścieżkę znaczeniową, nie jest wcale tłumaczeniem.
Rzetelność tekstową dzielimy na:
1. Dosłowność – tłumaczenie następuje słowo w słowo lub tak blisko oryginału, jak to możliwe. Struktura składniowa tekstu źródłowego jest bardzo widocz- na w tłumaczeniu;
2. Zapożyczenie – tłumaczenie jest dość płynne, ale wydaje się obce. Da się określić, że jest to tłumaczenie, a nie oryginał;
3. Płynność – tłumaczenie jest tak zrozumiałe dla czytelnika, że wydaje się, iż jest oryginałem. Tłumaczenie nigdy nie powoduje, że czytelnik zatrzymuje się i rozmyśla, czy jest to oryginał czy tłumaczenie;
1.5. Rzetelność w pracy tłumacza 21 4. Podsumowanie – tłumaczenie obejmuje główne punkty oraz istotę oryginału;
5. Komentarz – tłumaczenie rozwija ukryte zawiłości oryginału wyjaśniając kwestie, które nie zostały niewyrażone w oryginale;
6. Podsumowanie-komentarz – tłumaczenie podsumowuje krótko niektóre fragmenty, a komentarze szczegółowo inne. Fragmenty w oryginale, któ- re najbardziej interesują użytkownika pozostają niewyjaśnione. Natomiast podsumowane są mniej istotne fragmenty;
7. Adaptacja – tłumaczenie różni się zasadniczo od oryginału i przekształca go tak, aby uzyskać pożądany wpływ na publiczność; tekst dla dorosłych za- adaptowany dla dzieci, tekst pisany zaadaptowany dla telewizji;
8. Szyfrowanie – tłumaczenie przekształca tak oryginał, aby ukryć znaczenie lub wiadomość dla jednej grupy, a jednocześnie sprawić, aby było zrozumia- łe dla innej (Robinson 2003: 10)2.
Jednakże rzetelność tekstowa nie jest jedyną istotną kwestią dla użytkow- nika. Sam tłumacz musi być także rzetelny. Klient, który otrzymuje poprawne i rzetelne tłumaczenie, nie nazwie tłumacza rzetelnym, lecz raczej profesjonal- nym. Rzetelność tłumacza można podzielić na:
Rzetelność w odniesieniu do tekstu:
1. Dbałość o szczegóły – tłumacz jest skrupulatny i dba o niuanse kontekstowe i kolokacyjne każdego słowa i frazy, którego używa;
2. Wrażliwość na potrzeby użytkownika – tłumacz słucha uważnie instrukcji zleceniodawcy, rozumie te instrukcje i stara się je wprowadzić;
3. Badania – tłumacz nie może po prostu obejść słów, których nie zna, za po- mocą niejasnej frazy. Nie może także pozostawiać znaku zapytania w miej- scu, gdzie powinno znajdować się słowo, ale powinien badać i wyszukiwać potrzebne informacje w książkach, Internecie, pytając innych tłumaczy;
4. Sprawdzanie – tłumacz wnikliwie sprawdza swoją pracę, a jeśli ma jakieś wątpliwości, powinien przedłożyć swoje tłumaczenie do sprawdzenia przez eksperta, zanim dostarczy je do klienta.
Rzetelność w odniesieniu do klienta:
5. Wszechstronność – tłumacz jest na tyle uniwersalny, że może tłumaczyć tek- sty spoza swojej dziedziny specjalizacji. Powinien wiedzieć, czy jest w stanie podjąć się tłumaczenia z nowej dziedziny, czy nie. Jeśli nie czuje się na siłach, powinien grzecznie odmówić;
2 Jeśli nie zaznaczono inaczej, wszystkie tłumaczenia obcojęzyczne zostały wykonane przez autora.
6. Obietnice – tłumacz zna swoje własne możliwości i harmonogram pracy i jest w stanie obiecać klientowi dotrzymywanie terminów. Jeśli z pewnych względów nie jest w stanie wywiązać się z podjętych zobowiązań, powinien poinformować agencję tłumaczeniową i wynegocjować dłuższy czas na re- alizację zadania lub przekazać zlecenie innej osobie;
7. Uprzejmość – tłumacz jest przyjazny i pomocny, gdy rozmawia osobiście lub przez telefon, ma poczucie humoru i potrafi doradzić (wie, kto może pomóc, jeśli ma do przetłumaczenia, np. jedną stronę w języku estońskim lub urdu).
8. Poufność – tłumacz nie ujawnia spraw poufnych osobom trzecim, które po- znał poprzez proces tłumaczenia.
Rzetelność w odniesieniu do technologii:
9. Sprzęt i oprogramowanie – tłumacz posiada nowy model komputera, najle- piej przenośny laptop, najnowszą wersję programu Microsoft Word, szybkie połączenie internetowe, adres email, faks i używa regularnie oprogramowa- nia wspomagającego tłumaczenie (darmowego lub zakupionego), (ibid., 12).
Klienci i agencje chcą tłumaczy, tworzących rzetelne teksty na czas i odpisu- jących szybko na maile. Chcą pracować z ludźmi, którzy są mili, profesjonalni i pomocni w rozmowach telefonicznych oraz podejmują szybko decyzje.
II
KLUCZOWE TERMINY
2.1. Język źródłowy (wyjściowy) i docelowy
Język źródłowy, jak sama nazwa wskazuje, jest to język, w którym otrzymu- jemy tekst do tłumaczenia na inny język. Język źródłowy powinien być językiem, którego wyuczyliśmy się, niekoniecznie jest to nasz język ojczysty. Jest to język, który nasi klienci rozumieją bardzo dobrze, więc nasza biegłość w tym języku może być na poziomie umiarkowanym. Jeśli rozumiemy dobrze ten język, ale nie potrafimy myśleć w tym języku, to nie stwarza to problemu.
Język docelowy to język, na który będziemy tłumaczyć dokument. Należy być ekspertem lub rodzimym użytkownikiem tego języka. Otrzymujemy zlece- nie od klienta tylko dlatego, iż jesteśmy ekspertami w języku docelowym i potra- fimy myśleć w tym języku.
Bywa i tak, że tłumacze mogą stać się „językowymi schizofrenikami”. Ich mózg staje się bardzo biegły w obu językach i nie zauważa, że struktura, którą utworzył w języku docelowym, jest poprawna tylko w języku źródłowym. Taka utrata języka docelowego stanowi jeden z większych problemów, z jakim bory- kają się tłumacze, którzy pracują w swojej przybranej ojczyźnie. Są tak wrośnięci w język i kulturę, że tracą swoje językowe granice. Zaczynają myśleć jak rodowici użytkownicy języka.
2.2. Proces tłumaczenia
Istnieje wiele definicji tłumaczenia jako procesu. Poniżej zostało przedsta- wionych sześć przykładowych definicji:
Definicja 1: R. R. K. Hartman i F.C. Stork: „Zastąpienie tekstu w jednym języku poprzez zastąpienie go równoważnym tekstem w drugim języku” (Hart- man i Stork 1972: 713).
Definicja 2: J. R. Ladmiral: „Tłumaczenie oznacza każdą postać mediacji międzyjęzykowej, pozwalającej na wymianę informacji między użytkownikami różnych języków” (Ladmiral 1979: 50).
Definicja 3: E. Nida: „Tłumaczenie polega ma odtworzeniu w języku prze- kładu komunikatu zawartego w języku źródłowym za pomocą najbliższego i naj- bardziej naturalnego odpowiednika, nade wszystko w odniesieniu do sensu, na- stępnie odnośnie do stylu” (Nida 1969: 12).
Definicja 4: R. Jacobson: „Tłumaczenie może odbywać się nie tylko w dwóch różnych językach, ale także pomiędzy językiem i niewerbalnym systemem zna- ku, a także w tym samym języku” (Jacobson 1959: 232-239).
Definicja 5: D. Crystal: „Proces, w którym znaczenie i wyrażenie w jednym języku (źródłowym) są dopasowane ze znaczeniem w innym języku (docelowym), czy to w sposób pisemny, ustny czy za pomocą znaków” (Crystal 1991: 346).
Definicja 6: D. Gouadec: „Proces tłumaczenia w szerszym znaczeniu to seria tłumaczeniowych czynności składająca się z trzech faz: faza przedtłumaczenio- wa, faza tłumaczeniowa i faza potłumaczeniowa” (Gouadec 2007: 297).
Próbując podsumować różne spojrzenia na definicje tekstu, można je po- dzielić na definicje, które:
1) pośredniczą w relacji między dwoma językami;
2) opisują tłumaczenie jako proces oraz współtworzenie;
3) traktują tłumaczenie jako gotowe dzieło;
4) niejasność i nieścisłość pojęć (treść, forma).
Tłumaczenie jest skomplikowanym procesem, które obejmuje szereg dzia- łań, czerpiąc z innych dziedzin związanych z językiem, pisarstwem, językoznaw- stwem i kulturą. Ten wielodyscyplinarny proces zawiera się w trzech głównych działaniach jednocześnie (Darwish 2003):
• transfer danych z języka źródłowego do języka docelowego;
• synchronizująca analiza tekstu, tłumaczenia i badanie przedmiotu;
• ciągła praca nad sobą, uczenie się i rozwijanie umiejętności.
Warto zadać sobie pytanie: „Jak ten cały proces przebiega?”. Odpowiedź na nie można zilustrować na przykładzie prostego wykresu (rys. 1).
Ten prosty rysunek przedstawia przekształcenie tekstu w języku źródłowym w tekst w języku docelowym za pomocą procesu, który zachodzi w naszej pamię- ci. Zachodzi analiza pewnego danego tekstu w języku źródłowym i przechodzi w niejęzykową uniwersalną reprezentację znaczeniową, a synteza tej semantycz- nej reprezentacji w tekst w języku docelowym. Tłumaczenie to zawiły proces.
Im lepszy i bardziej doświadczony tłumacz, tym szybciej przechodzi przez cały proces przekładu.
2.2. Proces tłumaczenia 27
Modele procesu tłumaczeniowego
W tłumaczeniu wykonywanym przez człowieka można wyróżnić ogólny dwuetapowy model procesu tłumaczeniowego, który obejmuje etap zrozumie- nia tekstu źródłowego oraz etap formułowania tekstu docelowego. Taki dwueta- powy proces można zilustrować następująco:
Analiza
Synteza Tekst w języku
żródłowym
Reprezentacja znaczeniowa
Tekst w języku docelowym Pamięć
Rys. 1. Rysunek obrazujący proces tłumaczenia, rysunek własny
Rys. 2. Dwuetapowy model procesu tłumaczenia
Nida i Taber ([1969] 1982: 484) zaproponowali po raz pierwszy trzyetapowy model związany z procedurą tłumaczenia. Nida i Taber (ibid.) opisują ten model jako proces tłumaczenia, w którym „tłumacz najpierw analizuje przesłanie w ję- zyku źródłowym w jej najprostszej i strukturalnie najczystszej formie, przenosi
FORMUŁOWANIE TEKSTU DOCELOWEGO ZROZUMIENIE TEKSTU
ŹRÓDŁOWEGO
wiadomość w tej formie, a następnie zmienia ją do poziomu w języku receptora, który to jest najbardziej odpowiedni dla docelowego odbiorcy”. Ów model skła- da się z trzech faz, tj. analizy, transferu oraz restrukturyzacji:
FORMUŁOWANIE TEKSTU DOCELOWEGO ZROZUMIENIE TEKSTU
ŹRÓDŁOWEGO
ANALIZA TRANSFER RESTRUKTURYZACJA
Rys. 3. Trzyetapowy model procesu tłumaczenia zaproponowany przez Nida i Taber (1964)
Jeszcze innym dwuetapowym modelem posłużył się Wolfram Wills (1982), który uznaje procedurę tłumaczenia za proces językowy obejmujący dekodowa- nie, transfer oraz szyfrowanie. Jego model zamieszczono poniżej:
Rys. 4. Trzyetapowy model zaproponowany przez Wolframa Willsa (1982)
Rys. 4. Trzyetapowy model zaproponowany przez Wolframa Willsa (1982).
Inny trzyetapowy model został zaproponowany przez Rogera Bella.
Podzielił on procedurę tłumaczenia na trzy fazy. Pierwszą fazę nazwał zrozumieniem i analizą tekstu źródłowego, drugą fazę – procesem tłumaczenia a trzecią – przeformułowaniem tekstu (zob. rys. 5). W ostatniej fazie brane są pod uwagę trzy czynniki: intencje pisarza, oczekiwania czytelnika oraz normy języka docelowego.
TRANSFER
SZYFROWANIE DEKODOWANIE
2.3. Podział tłumaczeń 29 Inny trzyetapowy model został zaproponowany przez Rogera Bella. Podzie- lił on procedurę tłumaczenia na trzy fazy. Pierwszą fazę nazwał zrozumieniem i analizą tekstu źródłowego, drugą fazę – procesem tłumaczenia a trzecią – prze- formułowaniem tekstu (zob. rys. 5). W ostatniej fazie brane są pod uwagę trzy czynniki: intencje pisarza, oczekiwania czytelnika oraz normy języka docelowego.
Rys. 5. Trzyetapowy model procesu tłumaczenia wg Rogera Bell (1991)
2.3. Podział tłumaczeń
Tłumaczenia możemy podzielić ze względu na następujące aspekty ich użycia:
1. Aspekt historyczny: ustne, pisemne, maszynowe (historyczna rola tłuma- czeń, czyli udział oraz wpływ na:
– Rozwój kultury ludzkiej (np. handel, dyplomacje, transfer wytworów kultury);
– Cywilizację;
– Poszczególne języki;
2. Typy: literackie i nieliterackie;
3. Rodzaje tłumaczeń ustnych: symultaniczne (inaczej kabinowe, jednoczesne, równoległe) i konsekutywne, często zwane tłumaczeniami konferencyjnymi;
ZROZUMIENIE I ANALIZA
TEKSTU ŹRÓDŁOWEGO
PROCES TŁUMACZENIA
PRZEFORMUŁOWANIE TEKSTU INTENCJE
PISARZA
NORMY JĘZYKA DOCELOWEGO
OCZEKIWANIA CZYTELNIKA
1 3
2
4. Forma: ustne (zawsze nieliterackie) i pisemne;
5. Sposób wyrażenia tłumaczenia: wspomagane komputerowo lub procesy tworzone w mózgu człowieka;
6. Tematyka/dziedzina: ze względu na przedmiot badań.
Poniżej podział tłumaczeń zaprezentowany jest w formie wykresu:
Rys. 6 . Podział tłumaczeń (opracowano na podstawie Shastri 2011: 25)
Obecnie tłumaczy można sklasyfikować na ustnych i pisemnych. Tłumacz ustny realizuje przekład słowa mówionego. Są dwa rodzaje tłumaczeń ustnych:
konsekutywne i symultaniczne. Tłumaczenie konsekutywne to tłumaczenie w częściach jedno- lub kilku zdaniowych, w odstępach wypowiedzi mówiące- go. Tłumacz notuje przemówienie mówcy i z pomocą notatek tłumaczy w ję- zyku docelowym. Takie tłumaczenie nie może trwać dłużej niż oryginał oraz nie powinno trwać krócej niż ¾ czasu w porównaniu do oryginału. Dużo zale- ży od predyspozycji tłumacza i umiejętności robienia notatek. Każdy tłumacz
TŁUMACZENIA
TŁUMACZENIE MECHANICZNE
TŁUMACZENIE WYKONANE PRZEZ
CZŁOWIEKA
PISEMNE
NIELITERACKIE LITERACKIE
USTNE
NIELITERACKIE
KONSEKUTYWNE SYMULTANICZNE
W ZASIĘGU WZROKU
KOMPUTEROWE WSPOMAGANIE
TŁUMACZA
2.3. Podział tłumaczeń 31 używa innych symboli, które pomagają mu przypomnieć sobie informacje. Nie istnieje jedna ustalona norma sposobu notowania. Tłumaczenie symultanicz- ne to tłumaczenie na bieżąco, bez wcześniej przygotowanego tekstu (nazywane często równoległym, jednoczesnym lub kabinowym). Tłumacz śledzi przebieg zebrania przez szybę lub na monitorze. Przez słuchawki otrzymuje informacje, które bezzwłocznie przez mikrofon przekazuje odbiorcom. Przekazanie tłuma- czonego tekstu następuje za pomocą słuchawek, jakie mają odbiorcy. Tłumacze- nie symultaniczne to najtrudniejsze tłumaczenie. Podczas takiego tłumaczenia trzeba uwzględnić kilka aspektów: kontekst wypowiedzi, znajomość tematu oraz socjolekty. Tłumacz pisemny dokonuje tłumaczenia pisemnego. Tekst, jaki ma przełożyć, może pochodzić z różnych dziedzin. Głównym narzędziem pracy jest wówczas komputer. Obecnie dużym atutem zawodu jest możliwość korzystania z poczty elektronicznej, gdyż większość przekładanych tekstów przekazywana jest za pomocą e-maili. Są to teksty od indywidualnych klientów, firm i innych instytucji. Jeżeli tłumaczenie ma służyć jedynie celom prywatnym, informa- cyjnym, reklamowym itp., wykonuje się je bez poświadczenia przez tłumacza przysięgłego (np. list, artykuł naukowy, oferta, zapytanie itp.). Jeżeli jednak ma być ono przedstawione w urzędzie, sądzie, na policji lub w innym organie ad- ministracji publicznej w celu potwierdzenia treści zawartej w dokumencie spo- rządzonym za granicą, wówczas należy się zwrócić do tłumacza przysięgłego, który sporządza tłumaczenia uwierzytelnione (tłumaczenia poświadczone, nie- poprawnie określane też jako tłumaczenia przysięgłe). Tłumaczenie uwierzytel- nione stanowi dokument uznawany w kraju i za granicą. W przypadku tłumaczy pisemnych rozróżnia się w tym zawodzie tyle specjalizacji, ile dziedzin ludzkiej działalności. W pewnym uproszczeniu można ich podzielić na tłumaczy litera- tury fachowej i pięknej, choć podział ten nie zawsze jest jednoznaczny. W tłu- maczeniach literatury fachowej stylistyka jest sprawą drugorzędną w stosunku do zawartości merytorycznej. Jednak, w przypadku literatury pięknej ważne są zarówno stylistyka, jak i treść. Nie oznacza to, że styl jest dla tłumaczenia fa- chowego bez znaczenia, ale odgrywa znacznie mniejszą rolę niż w przypadku tłumaczenia literatury pięknej. Tekst fachowy jest bowiem z reguły wykorzysty- wany do celów technicznych, poznawczych, naukowych czy handlowych. Litera- tura fachowa to także książki naukowe, referaty, protokoły czy inne dokumenty.
Tłumacz literatury pięknej, podobnie jak tłumacz literatury fachowej, pracuje nad słowem pisanym. Jego zadaniem jest jednak dokonanie przekładu, który nie tylko odda treść oryginału, ale także odzwierciedli walory stylistyczne, poetyc- kie i intelektualne dzieła. Zajmuje się on przekładem tekstów reprezentujących
różne gatunki literatury, tzn. beletrystykę (powieść, nowela, opowiadanie), po- ezję, eseistykę i dramaturgię (dramaty sceniczne, programy telewizyjne i filmy), z których każdy rządzi się innymi regułami. Musi zatem nie tylko te reguły znać, ale też umieć je zastosować w praktyce. Sukces odnosi wtedy, kiedy jego praca jest odbierana jako dzieło artystyczne. Dlatego, tak jak pisarz czy poeta, obcuje ze sztuką.
Odrębną kategorię tłumaczy stanowią tłumacze przysięgli. Tłumacz przysię- gły to osoba zaufania publicznego. Specjalizuje się w przekładzie dokumentów procesowych, urzędowych i uwierzytelnianiu obcojęzycznych odpisów takich dokumentów, a także może poświadczać tłumaczenia i odpisy wykonane przez inne osoby. Do poświadczania tłumaczeń oraz poświadczania odpisów pism tłumacz przysięgły używa pieczęci, zawierającej w otoku jego imię i nazwisko, a w środku wskazanie języka, w zakresie którego ma uprawnienia oraz pozycję na liście tłumaczy przysięgłych (do wglądu w Ministerstwie Sprawiedliwości).
Na wszystkich poświadczonych dokumentach, które wydaje tłumacz przysięgły, wymienia się pozycję, pod którą tłumaczenie lub odpis są odnotowane w reper- torium. Jest to system elektronicznej ewidencji czynności tłumacza przysięgłego.
Całkiem odmienny podział dziedziny tłumaczeń zaproponował Roman Ja- kobson (1959) w swoim opracowaniu pt. On Linguistic Aspects of Translation.
Wyróżnił on trzy formy tłumaczeń:
1. Tłumaczenia interlingwalne – tłumaczenie z jednego języka na inny lub re- interpretacja wiadomości w innym kodzie językowym. Obejmuje odtworze- nie znaków słownych jednego języka za pomocą znaków słownych drugiego języka;
2. Tłumaczenia intralingwalne – tłumaczenie w języku, którego wyjaśnienie może odbywać się w tym samym języku. Obejmuje parafrazę lub zamienia- nie poszczególnych słów;
3. Tłumaczenia intersemiotyczne – tłumaczenie z jednego systemu językowe- go na drugi, co oznacza przenoszenie znaczenia z werbalnego do niewerbal- nego systemu. Inaczej obejmuje przenoszenie wiadomości z jednego sym- bolicznego systemu do drugiego np. zamiana wiadomości składającej się ze znaków werbalnych w kod Morse’a.
Jakobson wskazuje, jak trudno osiągnąć pełną ekwiwalencję z powodu zło- żoności kodów. Nawet w tłumaczeniu intralingwalnym trzeba skorzystać z po- łączenia kodów, aby zinterpretować znaczenie. Nawet synonimy nie gwarantują pełnej ekwiwalencji. Komplikuje się to jeszcze bardziej, kiedy język źródłowy
2.3. Podział tłumaczeń 33 i docelowy różnią się. Nie dość, że istnieje różnica pomiędzy tymi dwoma ję- zykowymi systemami, to jeszcze różnice kulturowe utrudniają tłumaczenie. Jak zauważa Eugene Nida w swoim opracowaniu pt. Principles of Correspondence:
„Nie ma dwóch identycznych języków, a zatem nie mogą istnieć dwie absolutnie identyczne wersje tego samego tekstu, czy to w znaczeniach opisujących wła- ściwe symbole ani kiedy te symbole są ułożone w zdania. Oznacza to, że nie ma całkowitej zgodności pomiędzy językami. Stąd nie istnieją w pełni dokładne tłumaczenia” (Nida [1964] 2000: 126).
Kolejny podział to kategoryzacja ze względu na dziedzinę lub przedmiot ba- dań, np.:
1. Tłumaczenia dzieł literackich (powieści, opowiadań, poezji itd.). Można je podzielić na takie podkategorie, jak:
1.1. Tłumaczenia teatralne;
1.2. Tłumaczenia poezji;
1.3. Tłumaczenia literatury dziecięcej;
2. Tłumaczenia dokumentów technicznych tzw. tłumaczenia techniczne;
3. Tłumaczenia dokumentów medycznych (np. dokumenty farmaceutyczne), to tzw. tłumaczenia medyczne;
4. Tłumaczenia dokumentów ekonomicznych: tłumaczenia ekonomiczne;
5. Tłumaczenia dokumentów związanych z bankowością i finansami: tłuma- czenia finansowe;
6. Tłumaczenia dokumentów zawierających treści prawnicze lub dokumenty tłumaczone dla prawników: tłumaczenia prawnicze;
7. Tłumaczenia dokumentów z zakresu teleinformatyki.
Można także dokonać podziału tłumaczeń ze względu na rodzaje tłumaczo- nych dokumentów np. tłumaczenia polis ubezpieczeniowych, tłumaczenia spra- wozdań, tłumaczenia instrukcji obsługi, katalogów, wykazów części, przewod- ników, prezentacji, kursów online (e-learningowe) oraz tłumaczenia patentów.
Jeszcze innym podziałem jest kategoryzacja tłumaczeń według ich końcowe- go wykorzystania, przeznaczenia czy funkcji:
1. Tłumaczenia sądowe – przeznaczone do użytku w lub w odniesieniu do po- stępowań sądowych;
2. Tłumaczenia medyczne – przeznaczone dla lekarzy i pracowników służby zdrowia;
3. Tłumaczenia komercyjne – stosowane w sprzedaży i marketingu;
4. Tłumaczenia redakcyjne – jakikolwiek rodzaj tekstu przeznaczony do publi- kacji;
5. Tłumaczenia marketingowe i reklamowe – stosowane w marketingu oraz kampaniach reklamowych.
Ostatnia klasyfikacja tłumaczeń to podział według środków masowego prze- kazu wymagających zastosowania określonych narzędzi i procedur. Należą do nich następujące typy tłumaczeń:
1. Tłumaczenia multimedialne – tłumaczenia dokumentów obejmujących ob- razy, dźwięk oraz tekst, np. strony internetowe lub płyty kompaktowe;
2. Tłumaczenia audiowizualne – napisy, dubbing, głos lektora;
3. Umiejscowienie (tzw. lokalizacja) – adaptacja stron internetowych, gier, oprogramowania oraz dokumentacji, tj. wirtualny doradca, dokumentacja użytkownika, instrukcje obsługi itp. do konkretnego lokalnego środowiska językowego lub kulturowego (zob. Gouadec 2007: 12).
Tłumacze stosują powyższe podziały i kategorie, odnosząc się do swoich prac. Jednak często owe kategorie krzyżują się i zachodzą na siebie, np. strony internetowe zawierające narzędzia testujące lub diagnozujące stan techniczny pojazdu poprzez zamontowanie jednostki mobilnej do złącza OBD pojazdu, co zapobiega poważniejszym usterkom pojazdu. Tłumaczenia takiej strony nazy- wane są tłumaczeniami multimedialnymi. Z kolei tłumaczenia wyników dia- gnostycznych, czyli odczytów błędów z urządzenia monitorującego nazywane są tłumaczeniami technicznymi, a tłumaczenie owych dokumentów w celach prawniczych (np. aby sądowo uzyskać odszkodowanie z polisy od ubezpieczy- ciela pojazdu) to tłumaczenia prawniczo-techniczne.
2.4. Strategie tłumaczeniowe organizacyjne
W niniejszej pracy starano się zaznaczyć, iż zgodnie z Newmark (1988a) me- tody tłumaczeniowe różnią się od strategii (procedur) tłumaczeniowych. Owe terminy nie są traktowane zatem jako synonimy. Toteż metody tłumaczeniowe zostaną omówione w kolejnych rozdziałach. Niniejszy rozdział omawia najlep- sze sposoby organizacyjne radzenia sobie z zadaniami, jakie ma do wykonania tłumacz. Zanim pomyśli o strategiach tłumaczeniowych i otrzyma tekst do prze- łożenia, powinien zadać sobie kilka podstawowych pytań:
2.4. Strategie tłumaczeniowe organizacyjne 35
Kilku autorów (Beaton, Bombardier, Guillemin, & Ferraz, 2002; United Sta- tes Census Bureau, 2001; Weeks, Swerissen, & Belfrage, 2007) zaproponowało ogólne etapy związane z procesem tłumaczenia: (1) określenie znaczenia i kon- tekstu, (2) tłumaczenie na język docelowy, a jego język powinien być rodzimym językiem docelowej kultury, (3) tłumaczenie z języka docelowego na źródłowy, (4) kontrola przetłumaczonego znaczenia zarówno w języku źródłowym, jak i docelowym oraz (5) ponowne podjęcie się całego procesu w celu uzyskania podobnych tłumaczeń.
Nida (1964: 241-245) podaje procedury radzenia sobie z tłumaczeniem: (1) analiza języka źródłowego i docelowego, (2) dokładne przeanalizowanie języka tekstu źródłowego przed rozpoczęciem tłumaczenia. Podaje on także procedury
Rys. 7. Wykres pytań, na jakie tłumacz powinien odpowiedzieć przed podjęciem się zlecenia NOWE
ZLECENIE
CZY TEKST JEST CZYTELNY?
CZY DOBRZE ORIENTUJĘ SIĘ
W TEJ DZIEDZINIE?
CZY POSIADAM WYSTARCZAJĄCY ZASÓB JĘZYKOWY, ROZSZYFROWAĆ ABY
NIEZNANE SŁOWNICTWO?
CZY TEKST JEST KOMPLETNY, CZY
MOŻE CZEGOŚ BRAKUJE?
CZY JESTEM W STANIE DOKONAĆ
TŁUMACZENIA NA CZAS?
CZY MAM DOBRY POWÓD, ABY
PODJĄĆ SIĘ TŁUMACZENIA?
organizacyjne: (1) ciągłe ocenianie swojego tłumaczenia, (2) porównywanie swojego tłumaczenia z innymi istniejącymi tłumaczeniami dokonanymi przez innych tłumaczy, (3) monitorowanie komunikatywnej efektywności tekstu po- przez zapytanie docelowych czytelników o bezbłędność tekstu (ibid. 246-247).
Według Krings (1986: 18) strategie tłumaczeniowe to „świadome plany tłu- macza, mające na celu rozwiązanie konkretnych problemów tłumaczeniowych w ramach konkretnego zadania tłumaczeniowego”. Newmark (1988a: 81) roz- różnia metody tłumaczeniowe od procedur tłumaczeniowych: „metody tłuma- czeniowe dotyczą całych tekstów, a procedury tłumaczeniowe odnoszą się do zdań i mniejszych jednostek języka”. Przedstawia on następujące procedury tłu- maczeniowe (1998a: 82-114):
1. Przeniesienie – jest to proces przenoszenia słowa z języka źródłowego do tekstu w języku docelowym. Obejmuje ona transliterację;
2. Naturalizacja – dostosowuje ona najpierw słowo z języka źródłowego do nor- malnej wymowy, a następnie do normalnej morfologii języka docelowego;
3. Ekwiwalencja kulturowa – oznacza ona zastępowanie słowa kulturowego w języku źródłowym słowem z języka docelowego. Jednak nie są one zawsze dokładne;
4. Ekwiwalencja funkcjonalna – wymaga ona zastosowania słowa kulturalnie neutralnego;
5. Ekwiwalencja opisowa – w tej procedurze znaczenie tekstu kulturowego wy- jaśniane jest w kilku słowach;
6. Analiza składowa – oznacza ona porównywanie słowa z tekstu źródłowego ze słowem z tekstu docelowego, które ma podobne znaczenie, ale nie jest oczywistym ekwiwalentem typu jeden do jednego, wykazując najpierw ich wspólne, a następnie odmienne składniki znaczeniowe;
7. Synonimia – jest to niemalże ekwiwalent tekstu docelowego. Tutaj ekonomia dominuje nad dokładnością;
8. Tłumaczenie bezpośrednie – jest to dosłowne tłumaczenie wspólnych ko- lokacji oraz nazw organizacji. Jest także nazywane kalką lub tłumaczeniem zapożyczonym;
9. Transpozycja – wiąże się ze zmianą gramatyczną z tekstu źródłowego na tekst docelowy, na przykład, zmiana z liczby pojedynczej na mnogą; zmiana, która jest wymagana, kiedy struktura języka źródłowego nie występuje w ję- zyku docelowym;
10. Modulacja – występuje, gdy tłumacz odtwarza wiadomość zawartą w tek- ście oryginalnym w języku docelowym zgodnie z obowiązującymi normami
2.4. Strategie tłumaczeniowe organizacyjne 37 tekstu docelowego, ponieważ tekst źródłowy i docelowy mogą się różnić ze względu na różne punkty widzenia;
11. Tłumaczenie uznane – występuje, gdy tłumacz używa oficjalnego lub ogól- nie przyjętego terminu instytucjonalnego;
12. Kompensacja – występuje, gdy utrata znaczenia w jednej części zdania jest rekompensowana w innej części zdania;
13. Parafraza – w tej procedurze wyjaśniany jest tekst kulturowy. W parafrazie wyjaśnienie przybiera dużo bardziej szczegółową formę niż w przypadku ekwiwalentu opisowego;
14. Kuplety – zachodzi, gdy tłumacz łączy dwie różne procedury;
15. Uwagi – są dodatkową informacją w tłumaczeniu.
Seguinot (1989) zauważa, iż istnieją przynajmniej trzy globalne strategie sto- sowane przez tłumaczy: (1) tłumaczenie bez przerw tak długo jak to możliwe, (2) natychmiastowe korygowanie błędów powierzchniowych oraz (3) pozosta- wienie nadzorowania błędów jakościowych i stylistycznych w tekście aż do eta- pu powtórnych poprawek. Loescher (1991: 8) definiuje strategię tłumaczeniową jako „potencjalnie świadomą procedurę rozwiązywania problemu napotkanego podczas tłumaczenia tekstu lub jego części”. W tym przypadku istotny jest aspekt świadomości w odróżnianiu strategii używanych przez uczących się i tłumaczy, dlatego Cohen (1998: 4) wskazuje, iż „element świadomości jest tym, co odróż- nia strategie od tych procesów, które nie są strategiczne”.
Gallagher (1996: 31) uważa, że procedury tłumaczeniowe to „urządzenia techniczne służące do przenoszenia znaczenia tekstu pochodzącego z jednego języka do tekstu z innego języka”, tj.: (1) dodawania strukturalnych i leksykal- nych elementów do tych obecnych w języku źródłowym lub odejmowanie od nich tych elementów, (2) eliminowania elementów obowiązkowych w języku źródłowym, ale zbędnych w języku docelowym lub niemających odpowiednika w języku docelowym, (3) gdzie dysproporcja pomiędzy dwoma mediami wykra- cza poza wzorce językowe, dostosowując tekst wiadomości tak, aby tekst w ję- zyku docelowym był tak podobny, jak to tylko możliwe, do zawartości tekstu w języku źródłowym.
Z kolei Venuti (1998: 240) twierdzi, iż strategie tłumaczeniowe „dotyczą podstawowego zadania tłumaczenia obcego tekstu i opracowania metody jego przetłumaczenia”
Flaherty et al. (1998) zasugerowali podejście w czteropunktowej skali, któ- re może być zastosowane podczas tłumaczenia w celu zapewnienia znaczenia
w treści: (1) semantyczne (podobieństwo znaczenia), (2) techniczne (metoda zbierania danych jest podobna), (3) kryterium (przetłumaczone wyrażenia są zgodne z normami każdej kultury) oraz (4) ekwiwalencja pojęciowa zwana tak- że kulturową (posiadająca to samo znaczenie w odniesieniu do dwóch różnych kultur) (zob. np. Beck, Bernal i Roman, 2003; Wang, Lee and Fetzer, 2006). Bell (1998: 1988) rozróżnia między strategiami globalnymi (tymi dotyczącymi całych tekstów) oraz lokalnymi (tymi dotyczącymi części tekstów) i potwierdza, iż owe rozróżnianie wynika z różnego rodzaju problemów tłumaczeniowych. Jaaske- lainen (1999: 71) rozpatruje strategię jako „serię kompetencji, zestaw etapów i procesów, które sprzyjają nabyciu, przechowywaniu i/lub wykorzystaniu infor- macji” oraz utrzymuje, iż „strategie są heurystyczne i elastyczne z natury, a ich zastosowanie pociąga za sobą decyzję, na którą mają wpływ zmiany w celach tłu- macza. Biorąc pod uwagę proces i produkt tłumaczeniowy, Jaaskelainen (2005) dzieli strategie na dwie główne kategorie: niektóre kategorie odnoszą się do tego, co dzieje się w tekście, podczas gdy inne dotyczą przebiegu samego procesu.
Strategie odnoszące się do produktu, jak pisze Jaaskelainen (2005: 15), obejmują podstawowe zadania dotyczące dokonywania wyboru tekstu źródłowego i opra- cowania metody tłumaczenia. Z drugiej strony twierdzi ona, że strategie związa- ne z procesem to „luźno sformułowane zasady, których tłumacz używa do osią- gnięcia celów określonych przez sytuację tłumaczeniową. Ponadto, Jaaskelainen (2005: 16) dzieli je na dwa typy – strategie globalne i strategie lokalne: „strategie globalne odnoszą się do ogólnych zasad i sposobów działania, a strategie lokalne dotyczą konkretnych działań w odniesieniu do rozwiązywania problemów przez tłumacza oraz podejmowania decyzji przez niego”.
Całkiem niedawno bardzo ciekawą strategię zaproponowała Halai (2007:
344-355). Twierdzi ona, iż badacz powinien sprawdzić, czy słowa źródłowe po- siadają jakiś ekwiwalent w standardowych słowach angielskich. Powinno za- stosować się angielskie słowa w tłumaczeniu niektórych wywiadów, używając odnośników wtedy, kiedy słowa lub wyrazy nie mają bezpośredniego odpowied- nika lub są trudne do przetłumaczenia bądź interpretacji. Jednak wydaje się, że dobrą, lecz kosztowną praktyką dla tłumacza byłoby zatrudnienie przynajmniej dwóch kompetentnych i dwujęzycznych tłumaczy: jednego, aby tłumaczył na język docelowy i drugiego, przekładającego z języka docelowego bez wcześniej- szego zapoznania się z tekstem (Brislin 1970).
2.4. Strategie tłumaczeniowe organizacyjne 39
Strategie tłumaczeniowe ukierunkowane kulturowo
Inny typ strategii reprezentują strategie radzenia sobie z tekstami ukierun- kowanymi kulturowo. Terminy ukierunkowane kulturowo odnoszą się do „po- jęć, instytucji i osób, które są specyficzne dla danej kultury języka źródłowego”
(Graedler 2000: 2). Harvey (2000: 2-6) zasugerował techniki dotyczące tłuma- czenia tekstów kulturowych:
1. Ekwiwalencja funkcjonalna – oznacza użycie odsyłacza w kulturze docelo- wego języka, którego funkcja jest podobna do odsyłacza języka źródłowego;
2. Ekwiwalencja formalna lub językowa – oznacza tłumaczenie słowo w słowo;
3. Transkrypcja lub zapożyczenie – oznacza reprodukcję lub, w razie potrzeby, transliterację oryginalnego terminu. Znajduje się na samym końcu strategii ukierunkowanych na język źródłowy. Jeżeli termin jest formalnie zrozumiały lub jest zrozumiały w kontekście, to może on być użyty samodzielnie. W in- nych przypadkach, szczególnie gdy czytelnik nie dysponuje wiedzą o języku źródłowym, transkrypcji towarzyszy tłumaczenie lub uwaga tłumacza;
4. Tłumaczenie opisowe lub niewymagające wyjaśnienia – to używanie pojęć ogólnych do przekazania tłumaczenia. Ma zastosowanie w wielu sytuacjach, w których formalna ekwiwalencja uważana jest za niedostatecznie jasną.
W tekście, który ukierunkowany został na wyspecjalizowanego czytelnika, może być pomocne dodanie oryginalnego terminu tekstu źródłowego, aby uniknąć niejasności.
Graedler (2000: 3) także przedstawia kilka procedur radzenia sobie z teksta- mi kulturowymi:
1. Tworzenie nowego słowa;
2. Wyjaśnienie znaczenia wyrazu w języku źródłowym zamiast tłumaczenia go;
3. Nienaruszone zachowanie terminu języka źródłowego;
4. Decydowanie się na słowo w języku docelowym, które wydaje się być podob- ne lub które ma takie samo znaczenie jak termin w języku źródłowym.
Bardzo kłopotliwym obszarem tłumaczeń jest występowanie aluzji. Wszel- kiego rodzaju aluzje, zwłaszcza aluzje kulturowe i historyczne nadają szczegól- ną spoistość oryginalnemu językowi. Jak wskazuje Albakry (2004: 3) „aluzje są częścią wcześniejszej znajomości kultury przez tłumacza”. Aby nadać najbliższe przybliżenie języka źródłowego trzeba zdecydować się na „tuszowanie” lub uży- wanie przypisów wyjaśniających”. Z drugiej strony Albakry (2004: 4) wskazuje,
iż „przypisy mogą być dość uciążliwe i dlatego ich zastosowanie zostało maksy- malnie zminimalizowane”. Nazwy własne, które są zdefiniowane przez Richardsa (1985: 68) jako „nazwy poszczególnych osób, miejsc i rzeczy pisane z dużej litery odgrywają istotną rolę w dziele literackim”.
Ciekawy model radzenia sobie z tłumaczeniem nazw osobowych przedsta- wili Hervey i Higgins (1986: 29). Prezentują oni dwa modele, w którym pierwszy ma na celu przejęcie niezmienionej nazwy z tekstu źródłowego do tekstu docelo- wego, a drugi dotyczy przejęcia i dostosowania fonicznych/graficznych konwen- cji tekstu docelowego. Hervey i Higgins (1986: 29) odnoszą się do pierwszego modelu jako „egzotyzmu”, który jest równoznaczny z tłumaczeniem dosłow- nym i nie obejmuje kulturowej transpozycji. Drugi model obejmuje translitera- cję. Proponują oni inną procedurę lub alternatywę mianowicie tzw. kulturową transplantację. Kulturowa transplantacja traktowana jest jako „skrajny stopień kulturowej transpozycji” i uważana jest za procedurę, w której nazwy w języku źródłowym zastępowane są przez rodzime nazwy w języku docelowym, które to z kolei nie są ich dosłownymi odpowiednikami, ale mają podobne konotacje kulturowe. Newmark (1988b: 214) twierdzi, iż „zwykle pierwsze imiona są prze- noszone, zachowując tym samym obywatelstwo, zakładając, że ich nazwy nie mają konotacji w tekście”. Newmark (1988b: 215) podaje następującą procedurę dotyczącą tłumaczenia nazw: „najpierw przetłumacz na język docelowy słowo, które leży u podstaw prawidłowej nazwy w języku źródłowym, a następnie zna- turalizuj przetłumaczone słowo z powrotem do nowej prawidłowej nazwy w ję- zyku źródłowym”.
Leppihalme (1997: 79) proponuje inny zestaw strategii tłumaczeniowych odpowiedzialnych za przekładanie nazw (rys. 8).
Leppihale (1997: 82) prezentuje także dziewięć strategii tłumaczeniowych aluzji:
1. Użycie standardowego tłumaczenia;
2. Minimalna zmiana, tj. tłumaczenie dosłowne, bez względu na konotacyjne lub kontekstowe znaczenie;
3. Dodatkowa aluzyjna wskazówka dodana do tekstu;
4. Użycie przypisów, uwag tłumacza i innych wyraźnych wyjaśnień niezawar- tych w tekście, ale wyraźnie podanych jako dodatkowa informacja;
5. Stymulowana poufność lub wewnętrzne oznakowanie, czyli dodawanie we- wnętrznych aluzji;
6. Zastąpienie elementem języka docelowego;
2.4. Strategie tłumaczeniowe organizacyjne 41
Strategie tłumaczenia nazw wg Leppihalme
Zachowanie nazwy:
używając nazwy jako takiej;
używając nazwy, ale dodając pewne wskazówki;
używając nazwy, ale dodając szczegółowe wyjaśnienie, na przykład przypis.
Zastąpienie nazwy inną:
zamieniając nazwę inną nazwą w języku źródłowym;
zamieniając nazwę nazwą w języku źródłowym.
Pominięcie nazwy:
opuszczając nazwę i przenosząc sens w inny sposób np. za pomocą pospolitego rzeczownika;
opuszczając równocześnie nazwę oraz aluzję.
Rys. 8. Strategie tłumaczenia nazw wg Leppihalme, opracowanie własne na podstawie Leppihalme (1997:79) 7. Uproszczenie aluzji do sensu za pomocą przeformułowania;
8. Ponowne tworzenie za pomocą pewnych technik: twórcza konstrukcja frag- mentu, który wskazuje na konotację aluzji;
9. Pominięcie aluzji.
Nie istnieje jedna skuteczna strategia tłumaczeniowa i z czasem każdy musi sam rozwinąć techniki, które przyspieszą proces i jakość własnej pracy. Dostępne są techniki i metody, które mogą wspomóc tę twórczość. Zostaną one omówione w kolejnych rozdziałach. Na samym początku trzeba odpowiedzieć na pytanie, ja- kiego sprzętu używa się w procesie tłumaczenia. W dzisiejszych czasach tłumacz całkowicie zależy od komputerów, ponieważ (1) są one obecnie najlepszym na- rzędziem w procesie przetwarzania tekstu; (2) stwarzają możliwość modyfikowa- nia i przechowywania tekstu na dysku twardym; (3) klienci przyzwyczajeni są do otrzymywania tłumaczenia na dysku; (4) jeśli przy tłumaczeniu pracuje więcej niż jeden tłumacz, to redaktor jest w stanie edytować tekst. Po zaakceptowaniu tekstu tłumacz powinien zapoznać się z nim i zadać sobie następujące pytania (rys. 9).
Tłumacz może dokonać oceny szybko szacując długość dokumentu, obli- czając średnią ilość słów w wierszu, potem na całej stronie lub używając funkcji statystyki wyrazów w Microsoft Word. Wie, ile czasu zajmie mu tłumaczenie strony. Taka ocena jest bardzo istotna, gdyż klienci też mają swoje terminy. Tłu- macz zanim podejmie się zlecenia powinien przyjrzeć się bliżej jakości tekstu. Na rysunku 10 został przedstawiony przykład tekstu zamazanego i nieczytelnego.
Narzędzia referencyjne to wszelkie elementy, które odnoszą się do tematu tłumaczonego tekstu. Jeśli jest on z dziedziny elektroniki, to każdy powinien
