Wanda Puget
Liber geneseos illustris familiae
Schidloviciae : panegiryk czy także
źródło?
Ochrona Zabytków 52/1 (204), 73-76
1999
W anda Puget
LIBER GENESEOS ILLUSTRIS FAMILIAE SCHIDLOVICIAE
— PANEGIRYK CZY TAKŻE ŹRÓDŁO?
1. Szydłow iec. K ościół parafialny, p w . św. Z yg m u m a . Polichrom ia — „Droga na K a lw a rię”. Stan po odsłonięciu w l. 1 9 7 8 -1 9 8 0 . Fot. W. Puget 1996
1. S zydłow iec. Parish church o f St. Sigismund. P olych rom y “Road to C a lva ry”. State after uncovering in 1 9 7 8 -1 9 8 0 . Photo: W. Puget, 1996
Świetny, niem alże unikatow y panegiryk rodu Szyd- łow ieckich, a zarazem jedna ze znaczniejszych pozycji polskiego, renesansow ego m iniatorstw a, przypisyw a nego Stanisław ow i Sam ostrzelnikow i, Liber geneseos
illustris fam iliae Schidloviciae opisuje czyny i zasługi
rodu, a przede wszystkim — M ikołaja, dom n iem an e go inspiratora pow stania tej księgi1.
Tekst — obok gloryfikacji zalet poszczególnych członków rodzin — zaw iera też obszerne inform acje o ich udziale we w znoszeniu w łasnych siedzib, o fu n dacjach czynionych głów nie na rzecz kościołów lub działań z urzędu przy pow ierzonych im w a d m in istro w anie obiektach K orony Polskiej.
Lista w ym ienionych w panegiryku dokonań jest im ponująca, stąd nasuw ają się w ątpliw ości na ile jest ona w iarygodna, zwłaszcza biorąc pod uwagę bardzo k ró tką karierę Szydłowieckich, będącą udziałem w łaści wie tylko dw óch znaczących pokoleń. O kazało się jednak, że Liber geneseos jest źródłem w iarygodnych inform acji historycznych na tem at obiektów arch itek tonicznych zw iązanych z Szydłowieckimi.
W praw dzie najstarsze inform acje o Jakubie i Sław ku — „fratres et baereditates de Schidlovec” — p o ch o dzą z pierwszej ćwierci XV w.2, to Liber geneseos za czyna swoje relacje od Stanisław a (jednego z trzech synów Jakuba), w ysoko postaw ionego w hierarchii urzędniczej i intelektualnej królestw a, w ychow aw cy synów królew skich, a w śród nich W ładysław a później szego króla W ęgier i Z ygm unta I. Stanisław żył długo — od 1405 do 1495 r. O żeniony dw ukrotnie miał dw adzieścioro dzieci, z których głów nie synowie um ierali przedw cześnie.
Reliktem jego siedziby w Szydłowcu jest fragm ent ściany z końca XV w. Z nadw ieszonym łukiem i ślada mi polichrom ii odkryty w ew nątrz zam ku3.
Z pierw szego m ałżeństw a z Barbarą Starosielską herbu A bdank — znaczniejszą karierę zrobił syn Jakub młodszy, który istniejącą do dziś „św iątynię w S zyd
łow cu pośw ięconą św. Z y g m u n to w i w zniósł od fu n d a m entów , zabezpieczył ją żela zn ym i drzw iam i a w ka plicy po łu d n io w ej pochow ał ojca”, a następnie sam
także tam znalazł miejsce wiecznego spoczynku4.
1. L iber geneseos illustris fam iliae Schidloviciae. Rkps ilum inow a ny przed 1 5 3 2 r. Oryginał Biblioteka PAN w Kórniku, sygn. MK 3 6 4 1 - 3 6 5 1 , tłum. w edług tekstu D ziałyńskiego.
2. J. K ieszkow ski, Kanclerz K rzy szto f S zydłow iecki, t. II, Poznań 1 9 1 2 , s. 7 2 7 n. — odw ołując się do archiwum parafialnego w Szyd łow cu.
3. W. Puget, Z d zie jó w zam ku w Szydłow cu , „Rocznik M uzeum Św iętokrzyskiego”, t. IV, 1 9 6 6 -1 9 6 7 , Kraków 1 9 6 7 , s. 2 6 1 , ił. 5 - 6 . 4. Inwentarz z 1931 r. cytuje: „zw ło k i oglądano przy restauracji w 19 2 8 r.” Archiwum parafialne w Szydłowcu.
2. Szydłow iec. K ościół parafialny p.w . sw . Z ygm unta. Polichrom ia — „Jerozolim a” (częściow o zasłon ięta przez p óźn iejszy nagrobek). Stan p o odsłonięciu w l. 1 9 7 8 -1 9 8 0 . Fot. Ze zb io ró w A kadem ii Sztuk Pięknych w K rakow ie
2. Szydłow iec. Parish church o f St. Sigismund. Polychrom y Jerusalem ” (partially concealed by later to m b sto n e). State after uncovering in 1 9 7 8 -1 9 8 0 . Photo from the coll. o f the A cadem y o f Fine A rts in C racow
W śród licznych, w ym ienionych w Liber... obrazów, p a ram entów i argenteriów , na uwagę zasługuje w zm ian ka o zachow anym do dziś poliptyku ze sceną W n ieb o wzięcia NM R
Spośród synów z drugiego m ałżeństw a Stanisława z Z ofią z G ościkow a i Pleszowa herbu Łabędź — w y różnili się karierą polityczną, inwestycjami i fundacja mi — Piotr, Krzysztof i M ikołaj. W ychowywali się przy ojcu wraz z synami królew skim i, z którym i p o d ró ż o wali: do W rocławia, na Śląsk, do W iednia i na Węgry. Przebywali dłużej na dw orze W ładysław a w Budzie, co dało im możliwość poznania najwcześniejszych dzieł renesansow ych poza Italią, jak zam ek K orw inow ski w W yszehradzie i kaplica Bakóczego w O strzyhom iu.
Piotr — podkom orzy i burgrabia krakow ski — był fundatorem głów nie param en tó w kościelnych, d zw o nów, argenteriów oraz ksiąg liturgicznych. Pochow any został w raz z m atką i siostrą Barbarą w „chórze” (prez biterium ) fary szydłowieckiej po stronie połu d n io w ej5. O pisane w Liber... działania braci Krzysztofa i M i kołaja w zakresie rozbudow y własnych siedzib znajdu ją realne potw ierdzenie. Relikty założenia zam kow ego Krzysztofa w Ćm ielow ie istnieją do dziś, choć „k u n szt
artystyczny i różnorodność m a lo w id eł”, jakim i był
5. Potwierdza to inwentarz z 1951 r., odw ołując się do wizji lokalnej z 1942 r. Tamże.
6. W . Puget, Z dziejów...-, taż, Przyczynek do działalności Stanisław a Sam ostrzelnika. M alarstw o ścienne w budow lach fundacji Szydło-wieckich, (w:) Renesans. Sztuka i ideologia, W arszawa 1 9 7 6 , s. 4 8 7 -5 0 4 .
ozdobiony, nie są już dziś czytelne. Z am ek w Szydłow cu przetrw ał burze dziejowe, był praw ie bez przerw y (choć w ró żn o ro d n y sposób) użytkowany, a jego ro z budow a przez M ikołaja „stosownie do swej godności
i zam ożności fa m ilii tak zew nątrz jak i w ew nątrz roz koszny i p iękn y zarów no w pom ieszczeniach jak i por tyka ch oraz rozm aitych m alow idłach”, została p o
tw ierdzona w czasie przeprow adzonej w latach sie dem dziesiątych konserw acji (fryzy heraldyczne i orna- m entacyjne, stropy kasetonow e)6. Po fundow anym k o ściele szpitalnym w Szydłowcu pozostał dość szczegó łow y opis z pocz. XIX w.7 W zam kach starościańskich rem o n to w an y ch z urzędu (N ow e M iasto Korczyn, G o styń, Łuków, Krzepice, O lsztyn, O święcim , Z ato r) p o zostały herby satrostów , a w ykonane prace mają p o tw ierdzenie w inw entarzach.
Najwyżej p ostaw iony w hierarchii państw ow ej K rzy szto f— kanclerz wielki koronny, od 1515 r. zd o biący swój herb także w izerunkiem sm oka z nadania m u przez M aksym iliana tytułu hrabiow skiego, fu n d o w ał kilka w ym ienionych przez Liber... obiektów dla kościoła w Szydłow cu, w tym „spiżowe [?] m auzoleum
w kaplicy dla ojca i brata Ja ku b a ”8. Z pierw otnego
w ystroju zachow ały się zw ornik i w sporniki z
herba-7. „O pisanie kościoła szpitalnego w M ieście S zydłow cu (...) i rzeczy do niego n ależących ” (ok. 1825 r.), Archiwum parafialne w Szyd łow cu.
mi. Podziem ie zniszczono (w związku z instalacjami c.o.). D om niem aną fundacją Krzysztofa jest nagrobek dla M ikołaja w prezbiterium fary szydlowieckiej, z któ reg o zachow ała się płaskorzeźbiona płyta z w ę gierskiego tard o szu 9.
M ikołaj, podskarbi koronny, w ykończył kościół far- ny w Szydłowcu zdobiąc jego szczyty herbam i kutym i w piaskow cu. „Su fit w ysoko o dpow iednim i koloram i
i zlo te m w ym a lo w a ć ka za ł” (przem alow any przez
L udw ika K onarzew skiego w X X w.), ufundow ał o ł tarz głów ny (przerobiony z w ykorzystaniem bocznych kw ater), stalle (zachow ane niew ielkie fragm enty), chór dla śpiew aków (przerobiony) z podniebieniem w ypeł nionym kasetonam i z m otyw em w irujących rozet (rów nież przerobionym i) i wiele innych przedm iotów d o k um entow anych herbam i. N a szczególną uwagę za sługuje sform ułow anie w Liber...: „przy drzwiach pier
w szych od wejścia (od strony północnej) Chrystusa obciążonego krzyżem z orszakiem żało b n ym (...) idą cym na Kalwarię, tam że w środku św iątyni w izerunek C hrystusa zaw ieszonego na krzyżu p om iędzy ło tra m i”.
M alow ane na tynku w yobrażenia „ło tró w ” zachow ały się na podłuczu tęczow ym , także krucyfiks pierw otnie um ieszczony na belce tęczow ej. S form ułow ania te
za-3. Szydłowiec. Kościół parafialny p .w . s'w. Z ygm un ta. Polichrom ia — „B iczow anie”. Stan po odsłonięciu w l. 1 9 7 8 -1 9 8 0 . Fot. W. Puget 1996 3. S zydłow iec. Parish church o f St. Sigismund. Polychrom y “Flagel la tio n ”. State after uncovering in 1 9 7 8 -1 9 8 0 . Photo: W. Puget, 1996
4. Szydłow iec. K ościół parafialny p.w . s'w. Zygm unta. Polichrom ia — „ U k rzyżo w a n ie”. Stan po odsłonięciu w l. 1 9 7 8 -1 9 8 0 . Fot. W. Puget 1996
4. S zydłow iec. Parish church o f St. Sigismund. P olychrom y “Cruci fix io n ”. State after uncovering in 1 9 7 8 -1 9 8 0 . Photo: W. Puget, 1996
9. W 1 9 0 7 r. istniała jeszcze pełna obudow a płyty, dziś jej fragmen ty znajdują się w ogrodzeniu kościelnym . Archiwum parafialne w Szydłow cu.
10. Prace prow adzone były w 1. 1 9 7 8 -1 9 8 0 przez zespół Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie pod kierunkiem prof. Z ofii M edw
ec-inspirow ały konserw ato ró w do przeprow adzenia ba dań tynków, a następnie odsłonięcia zachow anych p o d nimi m alow ideł. O dk ry to nie tylko bogate d ek o racje glifów okiennych i portali, ale i ow ą Kalwarię (ił. 1) rozm ieszczoną na całej ścianie północnej nawy z ostatnią sceną U krzyżow ania pod c h ó re m 10 (ił. 4). N iew ątpliw ie m alow idła te m ożna wiązać z osobą Sa- m ostrzelnika, przez około 20 lat zatrudnianego przez Szydłow ieckich, lub w arsztat pracujący pod jego kie runkiem . Poza Kalwarią odkryto także m alow idło przed stawiające baldachim (nad niezidentyfikow aną sceną) na ścianie tęczowej (ił. 5), który znajduje analogię w ujęciu sceny Z w iastow ania w m acierzystym kościele cysterskim Sam ostrzelnika w M ogile, m otyw często przez niego stosowany w rękopisach ilum inow anych11.
kiej, Której wyrażam podziękow anie za udostępnienie mi fotografii jednego z fragm entów m alowidła.
11. Ks. B. Przybyszewski, Stanisław Sam ostrzelnik, „Biuletyn H isto rii Sztuki”, R. XIII, 1 9 51, nr 2 - 3 , s. 4 7 - 8 7 .
5. S zydłow iec. Kościół parafialny p .w . św. Z ygm un ta. Polichrom ia na p o łu d n io w ej części ściany tęczo w ej — baldachim . Stan po o d sło nięciu w l. 1 9 7 8 -1 9 8 0 . Fot. W. Puget 1996
5. Szydłow iec. Parish church o f St. Sigismund. Polychrom y on the southern side o f the rood arch w a ll — baldachin. State after u n covering in 1 9 7 8 -1 9 8 0 . Photo: W. Puget, 1996
W śród w ym ienionych w Liber... param entów k o ścielnych fundow anych przez w szystkich członków ro dziny Szydłowieckich (także żony i siostry) w ym ienio nych jest 26 ornatów , kap i innych param entów , 20 kielichów i m onstrancji złotych i srebrnych, 6 an- tepediów , kilka mszałów. Wiele z nich m ożna zidenty fikować w aktach parafialnych, jak np. „Osóbka sreb-
rana z koroną pozłacaną w Piersiach za szkłem trzym a jąca R elikw ią So Z yg m u n ta Patrona miejsca (...) z w y- sztychow aniem herbów O drow ążów fu n d a to ró w ”
i wiele innych. Akta parafialne notują kradzieże, k o n trybucje, sprzedaże lub przekazyw anie przedm iotów do innych kościołów, a podaw ane niekiedy opisy p o zwalają znaleźć ich odpow iedniki w wym ienianych przez Liber... fu ndacjach12. M ożna zatem przyjąć, że
Liber geneseos... spełnia także rolę dokum entu. .
Wiele innych przekazów archiw alnych jak rów nież „sygnow ania” obiektów herbam i rodow ym i m noży liczbę fundow anych przez tę rodzinę zarów no elem en tó w architektonicznych (portale, stropy itp.), jak i dzieł m alarskich, m iniatorskich i przedm iotów rze m iosła artystycznego nie w ym ienionych bezpośrednio w Liber geneseos.
Ż aden z synów Stanisława Szydłowieckiego nie p o zostaw ił męskiego potom ka, tak więc śmierć M ikołaja w 1531 i Krzysztofa w 1532 r. zakończyła dzieje rodu.
12. „Konsygnacja R zeczy Skradzionych (...) 23 lutego 1 8 0 8 ” (b. s.); 1 8 58, 1903, 1 907, 1 9 1 4 , 1 9 2 1 , 1 9 4 2 -1 9 4 3 , Archiwum parafialne Kroniki i korespondencja z lat 1818, 1 8 2 1 , 1 8 33, 1 845, 1 8 4 7 -1 8 4 8 , w Szydłowcu.
Liber geneseos illustris familiae Schidloviciae — a Panegyric or also a Source
T h e unique panegyric o f the Szydlow iecki family, one of th e m ost im p o rta n t exam ples o f Polish R enaissance m in ia tu re pain tin g ascribed to Stanislaw Sam ostrzelnik, is also a source o f reliable in fo rm atio n ab o u t the objects fo u n d ed by m em bers o f this family. A p art from a glorification o f p a rti cular representatives o f th e Szydlow iecki family, w ho, c o n n e cted w ith th e royal co u rt, achieved very high ranks in state a d m in istratio n an d the C h u rch hierarchy, th e te x t contains also extensive in fo rm atio n a b o u t th eir p articip atio n in the fo u n d atio n s o f n u m ero u s objects, n o t to m ention th eir ow n residences. T h e list is im pressive, a feature w hich gives rise
to certain do u b ts co n cern in g its reliability, especially since it refers to a very b rief p erio d in th e career o f the family (tw o generations). T h e a u th o r a tte m p te d to confirm info rm atio n found in Liber eith er by reso rtin g to archival m aterial o r by identifying the m en tio n ed objects. She also p rep ared h isto rical d o cu m en tatio n for the reco n stru ctio n of Szydłowiec C astle, and to o k p a rt in arch itecto n ic research concerning this object and its conservation. T he latest discoveries co n fir m ing the data c o n tain ed in Liber include polychrom ies on th e w alls o f th e parish ch u rch in Szydłow iec.
