718
Z A P I S K Iczące historii Związku Hanzeatyckiego, natom iast tom drugi stanow i typowy kata log, w którym opisano poszczególne zabytki znajdujące się na w ystaw ie; a trzeba dodać, iż pochodzą one z setek rozm aitych zbiorów w jedenastu krajach, w tym także z Polski. Tom I, w którym znalazły się artykuły historyków angielskich, fiń skich, holenderskich, niem ieckich (głównie z RFN), szwedzkich i jednego polskiego (niżej podpisanego), podzielony został na 15 części. Pierw sze cztery z nich ułożone są chronologicznie, obejmując cztery różne okresy w dziejach Hanzy (czas naro dzin, w iek złoty, początki kryzysu i upadek). K olejne części są w układzie tem atycz nym i poświęcone zostały: organizacji Hanzy i jej kantorom, poszczególnym miastom hanzeatyckim , strukturze społecznej, zagadnieniom władzy, adm inistracji i prawa, sztuce hanzeatyckiej, życiu codziennemu w m ieście hanzeatyckim, technice i rze miosłu, handlowi, żegludze i komunikacji, konfliktom w ew nątrz poszczególnych m iast i w ew nątrz Hanzy oraz m itom hanzeatyckim i ich trwaniu. Nadto tom ten po siada w stęp, w ramach którego zam ieszczono dwa artykuły. Zwłaszcza pierwszy z nich („Was war die H anse”) zasługuje na uwagę. Artykuł drugi dotyczy jakby prahistorii Hanzy („Fernhandel, Märkte und M essen in vor- und frühhansischer Zeit”).
Tom drugi, czyli katalogowy, stanow i dzieło ponad stu historyków i m uzealni ków z jeszcze w iększej liczby krajów. Polacy reprezentowani są tu stosunkowo licz nie, jako że zajęli się oni opisem zabytków wypożyczonych z muzeów, bibliotek i ar chiw ów Elbląga, Gdańska, Krakowa, Malborka i Torunia. Sposób podziału m ateriału w tym tomie podyktowała sama w ystaw a, zorganizowana w ramach sześciu działów: 1) powstanie i lokacje miast; 2) kantory, faktorie i targi; 3) kupcy i towary; 4) tran
sport i komunikacja; 5) miasto hanzeatyckie; 6) m ity hanzeatyckie i ich trwanie.
J.M.P.
Słow ianie i ich sosiedi. M ieżdunarodnyje otn oszenija w epochu fieodalizm a (tezy referatów), Akademia Nauk SSSR. Institut Sław iano-
w iedinija i B ałkanistiki, „Nauka”, Moskwa 1989, s. 73.
Zbiór tez referatów interesujący przez to, że daje przegląd aktualnej tem atyki badań oraz poglądów i „roboczych” w niosków autorów, których pełne publikacje mo gą ukazać się dopiero po łatach. Problem atyki związanej z dziejam i Polski dotyczy referat G. P. M i e l n i k o w a o stosunkach polsko-czeskich za ostatnich Przem y- ślidow oraz powstałej w tej dobie koncepcji czeskiego „starszego brata”, który po siada określone prawa w stosunku do „młodszego”. Poczucie w yższości widoczne u Karola IV znajdowało też w yraz w przejawach niezadow olenia z polityki pol skiej Kazimierza Wielkiego. Interesujący jest zreferowany przez W. D. N a z a r o - w a „jarłyk” chana krym skiego M engli-Giereja z 1472 r., w którym chan zw alniał z opłaty dani ziem ie ruskie, które przeszły pod zwierzchnictwo Kazimierza Jagielloń czyka jako w. księcia litew skiego. Wśród nich zostały w ym ienione Nowogród i Ria- zań, co wskazuje na zakres ekspansjonistycznych tendencji L itw y w tej dobie i u stę pliw ość wobec niej Krymu. B. N. F l o r i a dorzuca nowe elem enty do rokowań W ła dysław a IV z Moskwą w sprawie koalicji antytureckiej w latach 1646—1647. Ju. A. M у с у к prezentuje źródła dotyczące m.in. rokowań Rzeczypospolitej z Krymem i Turcją w latach 1648—1654 w kontekście powstania na Ukrainie pod wodzą B. Chm ielnickiego, wreszcie I. W. G a ł a k t i o n o w omawia problem sojuszu pol sko-rosyjskiego w polityce Moskwy lat 60-tych XVII w., realizowanej wówczas upor czyw ie przez A. Ordina-Naszczokina.
Z A P I S K I 719
Z pośród innych tekstów zwraca uw agę referat E. A. M i e 1 n i к o w e j i W. Ja. P i e t r u c h i n a o „rjadzie” (układzie) między plem ionam i w schodnio-słow iańskim i a normańską dynastią i drużyną jako podstawie obecności Waregów na Rusi oraz roli historycznej jaką odegrali w pierwszych w iekach jej państw owego bytu. Zda niem autorów legenda przekazana przez „Powieść M inionych Lat” o przywołaniu W aregów zawiera jądro historycznej prawdy potwierdzając znaną z w ielu źródeł obecność dynastii i drużyny norm ańskiej, tej ostatniej występującej w źródłach pod nazwą „wsja Ruś” lub „wsie Rosy”, a jednocześnie akcentując pokojowy, bo oparty na układzie, charakter ich dominacji. U łatwiło to — dodajmy ■— w niem a łym stopniu ich rychłą slawizację. Autorzy sięgają też do m ateriału porównawczego w postaci układów królów francuskich i anglosaskich z Normanami. Jest to n ie w ątpliw ie poważny argum ent wspierający. Można się spodziewać, że dyskusja w tej sprawie doprowadzi do w yjaśnienia w ielu spornych zagadnień dzielących „norma- n istów ” i „antynorm anistów”. Przezwyciężanie tej antynom ii zarysowało się we współczesnej nauce zachodniej. W sw oim czasie roli Normanów na wczesnośrednio wiecznej Słow iańszczyźnie Wschodniej poświęciłem obszerny artykuł w KH (1958, nr 2, s. 368—402) podejm ując w nim dyskusję z H . Ł o w m i a ń s k im. Może wśród m łodszego pokolenia polskich historyków ktoś zajmie się tym pasjonującym wciąż św iatow ą historiografię problemem.
J.B.
M iscellanea H istorico-A rch ivistica t. III, R a d ziw iłłow ie X V I—XVIII w ieku: w kręgu p o lity k i i k u ltu ry, Naczelna Dyrekcja A rchiw ów Pań
stwowych, Archiwum Główne Akt Dawnych, PWN, Warszawa—Łódź 1989, s. 310, ilustr.
Obradujący pod laską Karola Radziwiłła sejm 1768 r. w specjalnej konstytucji zatw ierdził przywilej Zygmunta Augusta z 1551 r. dający Radziwiłłom nieśw ieskim prawo „wszystkich przywilejów, w olności nadanych od antecessorów swoich kró lów polskich i w ielkich książąt litew skich W ielkiemu K sięstw u Litewskiem u pozwolo- nych i udzielonych konserwowania, zawiadywania i strzeżenia w iecznym i czasy”. Aprobowany dokument z 1551 r. był falsyfikatem , ale wybaczm y posłom brak znajo mości nauk pomocniczych historii; dzięki konstytucji z 1768 r. Archiwum Radziw ił łów tzw. W arszawskie, o łącznej objętości 250 m etrów bieżących, zawiera bezcenne m ateriały do dziejów dawnej Rzeczypospolitej Obojga Narodów, a nie tylko do historii jednego rodu magnackiego. Fakt posiadania tego w ielkiego i różnorodnego zespołu przez Archiwum Główne D aw nych skłonił archiwistów z ulicy Długiej 7 do zorganizowania w listopadzie 1986 r. sesji naukowej pt. „Radziwiłłowie XVI—XVIII w ieku — w kręgu polityki i kultury”. Minęło dwa i pół roku i oto otrzym aliśm y opu blikowany plon tej sesji. Pokaźny tom (24,5 arkuszy wydawniczych), ze wstępem ówczesnego dyrektora AGAD, Edwarda P o t k o w s k i e g o , zawiera 19 referatów i kom unikatów ugrupowanych tem atycznie w trzech częściach: I. Spraw y państwa: w sejm ie i na sejmikach, rokosze, dyplomacja; II. Sprawy w yznaniowe, III. Fa milia.
Stosunkowo najw ięcej, bo siedem referatów dotyczyło udziału R adziw iłłów w ży ciu politycznym Rzeczypospolitej, ze szczególnym uwzględnieniem ich aktywności parlam entarnej za panowania Zygmunta III i W ładysława IV (referaty Jana S e - r e d y k i , Jana D z i ę g i e l e w s k i e g o i Włodzimierza K a c z o r o w s k i e g o ) . O gólniejszy charakter m iał referat Henryka W i s n e r a na tem at sejm ików li
