Bronisław Gubrynowicz
"Nieco o "Szachach" Jana
Kochanowskiego", Juljan
Krzyżanowski, Lublin 1930 :
[recenzja]
Pamiętnik Literacki : czasopismo kwartalne poświęcone historii i krytyce
literatury polskiej 27/1/4, 345-347
III. RECENZJE. 3 4 5
K rzyżanowski J u lja n :
N i e c o o „ S z a c h a c h “ J a n a K o ch a * n o w s k i e g o . ( S t u d j u m z d z i e j ó w r o m a n s u s t a r o p o l s k ie g o ) — o d b i t k a z „ P a m ię t n i k a l u b e l s k i e g o “ T o w a r z y s t w a P r z y j a c i ó ł N a u k w L u b li n i e . T . I. — L u b lin 1 9 3 0 s tr . 2 3 . L it e r a t u r a k r y t y c z n a , p o ś w i ę c o n a J . K o c h a n o w s k i e m u , w z r a s t a u n a s w p r a w d z ie p o w o li , a le z a to k a ż d e p r a w ie s t u d j u m z t e g o z a k r e s u , p o w s t a ł e w l a t a c h o s t a t n ic h , p o s ia d a w a r t o ś ć n i e p r z e m i j a j ą c ą , w y s t a r c z y w s p o m n i e ć p r z e d e w s z y s t k i e m p r a c e D o b r z y c k i e g o , H a r t le b a , K o ta , S in k i. W i n d a k i e w ic z a . D o r z ę d u t a k i c h z a li c z y ć n a l e ż y r o z p r a w k ę J. K r z y ż a n o w s k i e g o , p e ł n ą t r a f n y c h s p o s t r z e ż e ń i u w a g b y s t r y c h . Z d r o b n y c h u t w o r ó w K o c h a n o w s k i e g o „ S z a c h y “ c i e s z y ł y s i ę p e w n y m f a w o r e m b a d a c z y , p o c z y n a j ą c o d J. S . B a n d t k ie g o ( 1 8 2 6 ) i M . D z i e d u s z y c k i e g o ( 1 8 5 6 ) ; B r. C h le b o w s k i i S t. T a r n o w s k i r o z p i s a l i s i ę w s w y c h m o n o g r a f ia c h w c a l e o b s z e r n i e o p o e m a c ie , p o w a ż n e s t u d j u m o s t o s u n k u „ S z a c h ó w “ d o V id y „ S c a c c h ia l u d u s “ w y d a ł S t . W i t k o w s k i ( 1 8 9 3 ) , d r o b n e p r z y c z y n k i p r z y n i e ś li T. W i e r z b o w s k i i A l. B r ü c k n e r ( w „ P a m ię t n i k u l it e r a c k i m “ III z r. 1 9 0 4 ) , k r y t y c z n ą e d y c j ą z c e n n e m i o b j a ś n i e n i a m i j ę z y k o w e m i z a j ą ł s ię K a z . N it s c h ( 1 9 2 3 ) , — o s t a t n i w t y m s z e r e g u j e s t J. K r z y ż a n o w s k i , z a s ł u ż o n y p r a c o w n i k n a p o l u b a d a ń n a d p o w i e ś c i ą p o l s k ą w w . X V I i X V II. P r z y j m u j ą c z a s a d n ic z o w y w o d y W i t k o w s k i e g o z a s t a n a w ia s i ę K r z y ż a n o w s k i n a d t e m , c o K o c h a n o w s k i z r o b ił z m a t e r j a łu , k t ó r y V i d z i e z a w d z i ę c z a ł , d a le j c o w ł a s n e g o w n i ó s ł d o p o e m a t u , c z e g o w „ S c a c c h ia l u d u s “ n i e z n a l a z ł , w r e s z c i e w j a k im z w i ą z k u p o z o s t a w a ł o to z p r ą d a m i l it e r a c k i e m i j e g o c z a s ó w i z j e g o i n d y w i d u a l n o ś c i ą p o e t y c k ą . W z g o d z i e z B a n d t k ie m — a d o d a ć n a l e ż y , ż e i z D z i e d u s z y c k i m — z a z n a c z a z w i ą z e k u t w o r u K o c h a n o w s k i e g o z O la fa M a g n u s a „ H is t o r ia d e G e n t ib u s S e p t e n t r i o n a l i b u s “, z k t ó r e g o p o e t a m ó g ł z a c z e r p n ą ć w i a d o m o ś ć , ż e w k r a ja c h t y c h o j c o w i e r o d ó w m o ż n y c h c h ę t n i e u c i e k l i s i ę d o s z a c h ó w , b y w y b a d a ć z d o l n o ś c i i u s p o s o b i e n i e s w y c h p r z y s z ł y c h z i ę c i ó w , a le s ł u s z n i e d o d a j e , ż e s z c z e g ó ł t e n n i e r z u c a j e d n a k ś w i a t ł a n a b e z p o ś r e d n i ą f o r m ę t u r n ie j u s z a c h o w e g o , a n i t e ż n a i m io n a i n n y c h o s ó b p o w ia s t k i . T u ta j r z e c z y w i ś c i e w a ż n i e j s z e j e s t — w s k a z a n e p r z e z K r z y ż a n o w s k i e g o — p e w n e p o k r e w i e ń s t w o z m o t y w a m i , z n a n e m i z e ś r e d n i o w i e c z n e j l it e r a t u r y n a r r a t y w n e j , a m i a n o w i c ie z h is t o r j ą o A p o llo n ie w „ G ę s t a R o m a n o r u m “ , z „ P o n c y a n e m “ , z „ H is t o r j ą o c e s a r z u O t t o n i e “ , z „ H is t o r j ą o E q u a n u s i e k r ó lu s z k o c k i m “ ; p r z y k ł a d y t e m o ż n a b y j e s z c z e p o m n o ż y ć . N a l e ż a ł o w s z a k ż e w te m m ie j s c u z a j ą ć j a ś n i e j s z e s t a n o w i s k o w o b e c p o l e m ik i B r ü c k n e r a z W i e r z b o w s k i m c o d o z w i ą z a n i a im io n b o h a t e r ó w z „ S z a c h ó w “ z p e w n e m i fa k t a m i z ż y c i a p o e t y , n a l e ż a ł o c h o ć b y w k i lk u s ł o w a c h w s p o m n i e ć o h i - s t o r j a c h , w p la t a n y c h d o r o z m a i t y c h p r z e r ó b e k r o z g ł o ś n e j k s ią ż k i o s z a c h a c h , n a p i s a n e j n a p r z e ł o m ie w i e k u X I V i X V p r z e z fr a n c u s k i e g o D o m in ik a n in a , J a k ó b a d e C e s s o lis . K o c h a n o w s k i — w e d ł u g d a l s z y c h w y w o d ó w K r z y ż a n ó w-3 4 6 III. RECENZJE. s k i e g o — u j ą ł p o m y s ł w z i ę t y z o b c e j p o w ia s t k i w f o r m ie , z n a n e j j e g o e p o c e i e l e m e n t y p o p u la r n e ł ą c z y ł i k s z t a ł t o w a ł p o s w o j e m u , z g o d n i e z w y m a g a n ia m i s w e g o t e m a t u ; w y s t ą p i ć t o m i a ło n a j w i d o c z n i e j w p s y c h o l o g i c z n e m u j ę c iu o s ó b , p o d p e w n y m w z g l ę d e m z b l iż o n e m a p o d i n n y m z a ś o d b i e g a j ą c e m o d t e c h n i k i p o w i e ś c i ś r e d n i o w i e c z n y c h . I t a k r y s u n e k T a r s e s a , A n n y i B o r z u j a j e s t p o n i e k ą d p r y m i t y w e m w z e s t a w i e n i u z r y s u n k i e m F ie d o r a , k t ó r y t o w y b r a n ie c f o r t u n y r e p r e z e n t u j e w „ S z a c h a c h “ d u s z ę l u d z k ą i j e m u p r z e d e w s z y s t k i e m m a m y z a w d z i ę c z a ć w d u ż e j m i e r z e i lu z j ę , ż e „ p o e m a t p r a w i o lu d z i a c h ż y w y c h a n i e o m a n e k i n a c h “ . N ie m o ż n a w c a łe j p e ł n i p r z y j ą ć s p o s t r z e ż e n i a a u t o r a , u l e g a j ą c e g o w ł a s n e j s u g e s t j i, a l e z g o d z ić s i ę z ; im n a l e ż y , ż e K o c h a n o w s k i , t r a k t u j ą c F ie d o r a w s p o s ó b n i e w ą t p l i w i e h u m o r y s t y c z n y , s t w o r z y ł s o b ie d z i ę k i t e m u m o ż l i w o ś ć p o w ią z a n i a r a m n o w e l i z je j z a w a r t o ś c i ą , p r z y j ę t ą o d V id y , z o p i s e m s a m e j g r y w s z a c h y , je j r e g u ł i p r z e d e w s z y s t k i e m je j p r z e b ie g u . N a s t ę p n ie z n a c i s k i e m z a z n a c z a K r z y ż a n o w s k i , ż e w „ S z a c h a c h “ w i d o c z n e j e s t n i e z r ó w n a n e p a n o w a n ie p o e t y n a d p r z e d m io t e m o p i s y w a n y m , — „ p a n o w a n ie n i e w i e r n e g o t ł u m a c z a , l e c z a r t y s t y w i d z ą c e g o n a j d r o b n i e j s z y s z c z e g ó ł t w o r z o n e g o o b r a z u “ , — ż e K o c h a n o w s k i s p o g lą d a ł n a g r ę n i e o k i e m V i d y - O lim p ij c z y k a a le ź r e n i c ą g r a c z a p o l s k i e g o i s t a n o w i s k o to n a w s k r o ś k o n s e k w e n t n i e w c a ły m p o e m a c i e p r z e p r o w a d z i ł , to z n a c z y : „ a p e r c y p o w a ł o b r a z g r y w s z a c h y n a s p o s ó b p o ls k i, w y o b r a ż e n i a , p o d s u n i ę t e m u p r z e z l e k t u r ę V i d y k o j a r z y ł z o d p o w i e d n i e m i w y o b r a ż e n i a m i p o l s k i e m i i t e w t e n s p o s ó b s k o j a r z o n e k o m p l e k s y c e l o w o w p r o w a d z a ł Ho p o e m a t u w m i e j s c e o d p o w i e d n i c h k o m p l e k s ó w o r y g i n a ł u “ . W c e l u p o p a r c ia s w e g o s p o s t r z e ż e n i a K r z y ż a n o w s k i p r z y t a c z a z „ S z a c h ó w “ z a b a w n ą a l u z j ę d o l e g e n d y o w s k r z e s z e n i u P i o t r o w i n a p r z e z ś w . S t a n is ł a w a , w p l e c i o n ą w z a m ia n K o lc h id y , H e k a t y i D is a , w y l i c z o n y c h p r z e z V id ę i d o d a j e , ż e p e d a n t y c z n a a n a l i z a „ S z a c h ó w “ w z e s t a w i e n i u z e „ S c a c c h ia l u d u s “ w y d o b y ł a b y p o d o b n y c h s z c z e g ó ł ó w w i ę c e j . W p r o s t w i e l k a s z k o d a , ż e a u t o r n i e d o k o n a ł t e j p r a c y i o g r a n i c z y ł z a k r e s s w e g o s t u d j u m j e d y n i e d o u c h w y c e n i a p o d s t a w o w y c h w ł a ś c i w o ś c i p o e m a t u ; s t u d j u m z y s k a ł o b y n a s i l e p r z e k o n y w u j ą c e j i r o z b ió r p o d w z g l ę d e m a r t y s t y c z n y m w y s t ą p i ł b y 0 w i e l e p e łn ie j i b a r d z ie j p l a s t y c z n i e . W o s t a t n im r o z d z i a l e w s k a z u j e K r z y ż a n o w s k i n a n a ś la d o w n i c t w o „ S z a c h ó w “ w M a r c ja n a K o b ie r n ic k ie g o r y m o w a n e j p o w ia s t c e p . t. „ H is t o r j ą o c z t e r e c h m ł o d z ie ń c a c h , s t a r a j ą c y c h s i ę o k r ó l e w n ę p e r s k ą i o b i e r a j ą c y c h s o b ie c o j e s t p o ż y t n i e j s z e g o n a ś w i e c i e d o p o m n o ż e n i a d o b r e j s ł a w y , g o d n o ś ć c z y z a c n o ś ć , b o g a c t w o c z y c n o t a “ . (K r a k ó w 1 5 8 9 ) . N a n a j s z e r s z y m t e r e n i e t r a k t o w a ł p o e m a t K o c h a n o w s k i e g o D z i e d u s z y c k i , k t ó r y z e s t a w i ł s z e r e g w i a d o m o ś c i o s z a c h a c h w P o ls c e 1 z a g r a n ic ą ; o b e c n i e p o u p ł y w i e la t p r z e s z ł o s i e d m d z i e s ię c i u , n a l e ż a ł o b y z n ó w z a j ą ć s i ę t ą k w e s t j ą i r o z p r a w k ę D z i e d u s z y c k i e g o u z u p e ł n ić o r a z s k o r y g o w a ć . W k r ą g r o z w a ż a ń t r z e b a w c i ą g n ą ć
III. RECENZJE. 3 4 7 r ę k o p i s y B i b l j o t e k i J a g i e l l o ń s k ie j n r . 1 4 8 2 , 1 9 6 5 i 2 6 5 2 , z a w i e r a Î4 c e t r a k t a t J a k ó b a d e C e s s o li s i p o e m a t „ D e lu d is s c a c c o r u m , v e r s ib u s l e o n i n i s “ , z r. 1 4 2 2 , n a s t ę p n i e r o z e j r z e ć s i ę d o k ła d n ie j w l it e r a t u r z e w ł o s k i e j i f r a n c u s k ie j , — p r a c a t o w d z i ę c z n a i w a r t a t r u d u ; p r o f. K r z y ż a n o w s k i n a l e ż y d o n i e w i e l u u n a s b a d a c z y , k t ó r z y m o g l i b y j ą d o s k o n a l e w y k o n a ć .