Minimalna obrona obligatoryjna w postępowaniu przygotowawczym

Kazimierz Ostrowski

Minimalna obrona obligatoryjna w

postępowaniu przygotowawczym

tać bez pozytywnego wpływu na praktyką sądowego stosowania art. 55 k.k.

Jakkolwiek k.k. określa zasady wymierzania kar dodatkowych utraty praw, to jednak brak w k.k. przepisu, który na wzór art. 52 § 3 zdanie ostatnie d.k.k. normowałby instytucję przywrócenia skazanemu utraconych praw po odbyciu kary dodatkowej. Prob­ lematyka odzyskania przez skazanego utraconych praw jest do­ niosła, jeżeli chodzi o przestrzeganie wolności, praw i swobód oby­ watelskich, dlatego też powinna być precyzyjnie uregulowana w k.k.48

♦

Głos w dyskusji nad referatem zabrali: Kazimierz Łojewski,

Henryk Nowogródzki, Jerzy Kulesza (referent), Czesław Jawor­ ski, Marek Maciejko, Tomasz Majewski.

m P ro b le m a ty k ę t ę o m ó w iłe m w o d rę b n e j p u b lik a c ji p t . : P ro b le m y o d b y c ia k a r d o d a tk o w y c h p r z e w id z ia n y c h w a r t . 38 p k t 1—4 k .k ., op. c it., s. 40—51.

*

KAZIMIERZ OSTROWSKI

MINIMALNA OBRONA OBLIGATORYJNA W POSTĘPOWANIU PRZYGOTOWAWCZYM

Przepis art. 70 § 1 k.p.k. ustanawia w „postępowaniu kar­ nym”, a więc również w postępowaniu przygotowawczym, obro­ nę obligatoryjną (obowiązkową), określaną także jako „niezbęd­ ną”, dla podejrzanego, jeżeli jest głuchy, niemy lub niewidomy albo jeżeli zachodzi uzasadniona wątpliwość co do jego poczytal­ ności, a więc dla takich podejrzanych, co do których powstaje domniemanie, że sami nie potrafią należycie bronić się ze wzglę­ du na upośledzenie w zakresie możliwości obrony wynikające z właściwości fizycznych lub psychicznych, uniemożliwiających lub utrudniających tym podejrzanym własną, sprawną obronę materialną.1 Trafnie zwraca tu uwagę S. Waltoś, że kryterium „zagwarantowania udziału obrońcy we wszystkich tych sprawach, w których oskarżony dotknięty jest defektami fizycznymi lub psychicznymi, uniemożliwiającymi mu sprawną obronę”, nie zostało w kodeksie postępowania karnego konsekwentnie uwzględ­ nione, „uderza bowiem brak obligatoryjnego obrońcy oskarżonych nie władających językiem polskim (tłumacz nie zastąpi nigdy obrońcy)”.2

l S i e w i e r s k i M .: P o s tę p o w a n ie k a r n e w z a ry sie , W a rsz a w a 1971, s. 107; C i e ś l a k M .: P o ls k a p r o c e d u r a k a r n a , W a rsz a w a 1985, s. 379—380.

N t 10-11 (358-359) Minimalna obrona obligatoryjna w postęp, przygotowawczym 1 9 7

Obrona obligatoryjna dla nieletniego, gdy toczy się postępowa­ nie poprawcze, zapewniona jest w art. 49 ustawy z 26 paździer­ nika 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich (Dz.U. Nr 35, poz. 613), według którego „nieletni musi mieć obrońcę przed są­ dem, a wcześniej, jeżeli został umieszczony w schronisku dla nie­ letnich”.

Opracowanie nin. na temat minimalnej obrony obligatoryjnej w postępowaniu przygotowawczym dotyczy obrony przysługującej podejrzanym w cyt. wyżej art. 70 § 1 k.p.k.3 Na temat obrony obligatoryjnej w postępowaniu przygotowawczym opublikowa­ łem w „Palestrze” (nr 7/9 z 1981 r.) artykuł pt. „Obrona obowiąz­ kowa w postępowaniu przygotowawczym” oraz — również w „Pa­ lestrze” (nr 2 z 1986 r.) — artykuł pt. „Naruszenie przepisów do­ tyczących obrony obligatoryjnej w postępowaniu przygotowaw­ czym”. Poglądy wyrażone w tych artykułach uzasadnię dodatko­ wo w niniejszym opracowaniu oraz ustosunkuję się do głosów krytycznych o tych artykułach.

Problematyka obrony obligatoryjnej w postępowaniu przed są­ dem nie nasuwa wątpliwości o charakterze zasadniczym.4 Nato­ miast wątpliwości takie istnieją co do problematyki obrony obli­ gatoryjnej w postępowaniu przygotowawczym. Poglądy na ten temat wyrażone w orzecznictwie Sądu Najwyższego i piśmiennic­ twie są różne, często nawet sprzeczne ze sobą.

W praktyce obrona obligatoryjna w postępowaniu przygoto­ wawczym często ogranicza się tylko do ustanowienia obrońcy

z urzędu dla podejrzanego wymienionego w art. 70 § 1 k.p.k., jeżeli nie ma on obrońcy z wyboru. W związku z tym, że kodeks postępowania karnego w dziale dotyczącym postępowania przy­ gotowawczego (dział VII) t y l k o w art. 282 '§ 2 przewiduje obowiązkowy udział obrońcy w posiedzeniu sądu (a więc w czyn­ ności sądowej) wyznaczonym do rozpoznania wniosku prokuratora o zastosowanie środków zabezpieczających wobec podejrzanego, co do którego umorzono postępowanie, k w e s t i o n o w a n a

3 K o d e k s p o s tę p o w a n ia k a r n e g o p rz e w id u je o b ro n ę o b lig a to ry jn ą p rz e d są d e m ró w n ie ż ze w z g lę d u n a w a g ę i p rz e w id y w a n ą z a w iło ść p o s tę p o w a n ia w s p ra w a c h p rz e d są d e m w o je w . ja k o są d e m I i n s ta n c ji (a rt. 70 § 1 k .p .k .), a ta k ż e je ż e li p re z e s S ą d u N a jw y ż sz e g o lu b S ąd N a jw y ż sz y u z n a o b e c n o ś ć o b ro ń c y n a r o z p ra w ie r e w iz y j­ n e j p rz e d ty m s ą d e m za k o n ie c z n ą (a rt. 71 k .p .k . z d a n ie d ru g ie ), je ż e li to c z y się ro z p ra w a r e w iz y jn a w p o s tę p o w a n iu w s to s u n k u d o n ie o b e c n y c h ( a rt. 416 k .p .k .), o ra z je ż e li to c z y się p o s tę p o w a n ie w z n o w io n e po ś m ie rc i o s k a rż o n e g o n a je g o k o rz y ś ć ( a rt. 483 k .p .k .). 4 w p iś m ie n n ic tw ie n a te m a t o b r o n y o b lig a to r y jn e j p rz e d są d e m w y r a ż a n e są ró ż n e p o g lą d y . W . D a s z k i e w i c z w a r t y k u l e p t. „ M in im a ln a o b ro n a o b lig a ­ t o r y jn a w p ro c e s ie k a r n y m ” („ P a ń s tw o i P r a w o ” z 1986 r.) p r z y o m a w ia n iu r e a l ­ n o śc i o b r o n y i z a c h o w a n ia w y m a g a ń o b ro n y o b lig a to r y jn e j, p o le m iz u je z p o g lą ­ d a m i re p re z e n to w a n y m i w ty m z a k r e s ie p rz e z M. C i e ś l a k a i Z. D o d ę , w y r a ­ ż o n y m i w ic h „ K ie r u n k a c h o r z e c z n ic tw a SN w z a k re s ie p o stę p o w a n ia k a r n e g o (la ta 1980—1383) „ P a l e s t r a ” n r 10 z 1984 r.

jest w ogóle potrzeba obowiązkowego udziału obrońcy w jakich­ kolwiek czynnościach postępowania przygotowawczego w sytua­ cji obrony obligatoryjnej. Nawet wynikający z art. 70 i§ 1 i 74 § 1 k.p.k. nakaz ustanowienia obrońcy dla podejrzanego, co do którego ujawnione zostały okoliczności uzasadniające obronę obli­ gatoryjną, nie ma według niektórych wypowiedzi Sądu Najwyż­ szego bezwzględnego charakteru.

W postanowieniu z 1 grudnia 1971 r. IV KZ 168/71 (OSN PG nr 2/72, poz. 34) Sąd Najwyższy wypowiedział pogląd, że „możli­ wość konwalidacji uchybień z postępowania przygotowawczego istnieje nawet wówczas, gdy w postępowaniu przygotowawczym nie wyznaczono w ogóle obrońcy w wypadku przewidzianym w art. 70 § 1 k.p.k.”, oraz że „uchybienia w postępowaniu przy­ gotowawczym mogą być przedmiotem zarzutu rewizyjnego tylko wówczas, gdy przeniknęły one do postępowania sądowego, w kon­ sekwencji czego nastąpiła obraza tego postępowania. Przedmiotem bowiem kontroli rewizyjnej jest wyrok i prawidłowość postępo­ wania sądowego poprzedzającego jego wydanie, a nie uchybienia procesowe w postępowaniu przygotowawczym, chyba że przenik­ nęły one do postępowania sądowego i wywarły lub mogły wyw­ rzeć wpływ na treść wyroku”. Według cytowanego postanowienia, które traktuje uchybienia popełnione w postępowaniu przygoto­ wawczym jako pozbawione wpływu na postępowanie sądowe, nawet uchybienie polegające na niewyznaczeniu obrońcy dla podejrzanego wymagającego obrony obligatoryjnej może być konwalidowane przez wyznaczenie obrońcy w postępowaniu są­ dowym. Stanowisko takie nie uwzględnia przepisu art. 74 § 1 k.p.k., który zawiera zobowiązujące wskazanie co do ustanowie­ nia w postępowaniu przygotowawczym obrońcy dla podejrzanego uprawnionego do obrony obligatoryjnej, oraz nie bierze pod uwa­ gę celu, dla którego obrona obligatoryjna została przez ustawo­ dawcę wprowadzona do postępowania przygotowawczego, a mia­ nowicie, by już na etapie tego postępowania zapewnić podejrza­ nemu — co do którego zachodzi domniemanie, że sam nie potrafi się należycie bronić — nie tylko obronę formalną, lecz również pomoc w realizacji obrony materialnej.

Przepis art. 70 § 1 k.p.k. wymaga interpretacji w związku z art. 9 k.p.k., realizującym art. 63 § 2 Konstytucji, która poręcza oskarżonemu prawo do obrony. Według art. 9 k.p.k. oskarżonemu przysługuje prawo do obrony (materialnej) i prawo do korzysta­ nia z pomocy obrońcy (obrony formalnej). Teza cytowanego pos­ tanowienia SN z dnia 1 grudnia 1971 r. IV KZ 168/71 o możli­ wości konwalidacji uchybienia polegającego na niewyznaczeniu w postępowaniu przygotowawczym obrońcy wtedy, kiedy podej­ rzanemu przysługuje obrona obligatoryjna, nie może być zaak­ ceptowana, gdyż powoduje całkowitą iluzoryczność i fasadowość

instytucji obrony obligatoryjnej w postępowaniu przygotowaw­ czym.

Odmienne niż w omówionym postanowieniu, a więc słuszne stanowisko zajął Sąd Najwyższy w wyroku z 10 kwietnia 1980 r. I KR 56/80 (OSN PG nr 8—9/80, poz. 108), w którym stwierdził, że „zgodnie z unormowaniem zawartym w przepisie art. 70 § 1 pkt 2 w postępowaniu karnym oskarżony musi mieć obrońcę, je­ żeli zachodzi uzasadniona wątpliwość co do jego poczytalności. Dotyczy to zarówno postępowania przygotowawczego jak i postę­ powania sądowego”.

Powyższa wypowiedź Sądu Najwyższego ma oczywiście rów­ nież zastosowanie do wszystkich podejrzanych wymienionych w art. 70 § 1 pkt 1 k.p.k. Dlatego przyjąć należy, że pierwszym warunkiem zapewnienia podejrzanemu minimalnej obrony obli­ gatoryjnej w postępowaniu przygotowawczym, jeżeli brak obrońcy z wyboru, jest niezwłoczne — gdy tylko ujawnią się okoliczności uzasadniające taką obronę — ustanowienie obrońcy z urzędu. Tryb ustanowienia obrońcy z urzędu normuje art. 74 § 1 k.p.k.

W kwestii konieczności ustanowienia obrońcy z urzędu w wy­ padku uzasadniającym obronę obligatoryjną wypowiedziała się obszernie i przekonująco Izba Wojskowa Sądu Najwyższego (w zwykłym składzie) w wyroku z 1 października 1970 r. Rw 1001/70 (OSNKW 1/71, poz. 10). Wyrokiem tym uchylono wyrok Wojskowego Sądu Garnizonowego w Krakowie i sprawę przeka­ zano prokuratorowi w celu uzupełnienia postępowania przygoto­ wawczego z powodu pozbawienia podejrzanego obrony obligato­ ryjnej w postępowaniu przygotowawczym. W uzasadnieniu tego wyroku podano:

„W niniejszej sprawie już w toku postępowania przygotowaw­ czego dopuszczono się obrazy przepisów postępowania, a miano­ wicie art. 70 § 1 pkt 2 k.p.k., art. 74 |§ 1 i art. 274 k.p.k., co w myśl art. 388 pkt 6 k.p.k. stanowi bezwzględną podstawę do uchylenia zaskarżonego wyroku, którą sąd rewizyjny bierze pod uwagę z urzędu, niezależnie od granic środka odwoławczego i wpływu uchybienia na treść orzeczenia. Z akt sprawy bowiem wynika, że w dniu 19 czerwca 1970 r. prowadzący dochodzenie wydał pos­ tanowienie o powołaniu dwóch biegłych psychiatrów, aby roz­ strzygnęli, czy podejrzany w czasie, gdy popełnił samowolne od­ dalenie, cierpiał na niedorozwój umysłowy, chorobę psychiczną lub miał inne zakłócenie czynności psychicznych. (...). Istnienie uzasadnionych wątpliwości co do poczytalności oskarżonego po­ woduje w postępowaniu karnym konieczność powołania co naj­ mniej dwóch biegłych lekarzy psychiatrów w celu wydania opinii o stanie zdrowia psychicznego oskarżonego oraz obligatoryjną obronę. (...). W sprawie niniejszej prowadzący dochodzenia dopuś­ cił się obrazy art. 74 § 1 k.p.k. przez to, że po wydaniu postano­

wienia o powołaniu biegłych lekarzy psychiatrów nie zwrócił się do szefa sądu właściwego do rozpoznania sprawy o wyznaczenie obrońcy z urzędu (oskarżony nie miał obrońcy z wyboru), aczkol­ wiek w tej fazie postępowania przygotowawczego udział obrońcy był już obligatoryjny. (...). Prowadzący dochodzenie dopuścił się również obrazy art. 274 k.p.k. przez to, że postanowienie o do­ puszczeniu dowodu z opinii biegłych psychiatrów nie dorę­ czył obrońcy, w wyniku czego uniemożliwił mu wzięcie udziału w przesłuchaniu biegłych i zapoznanie się z wydaną przez nich opinią, aczkolwiek ekspertyza sądowo-psychiatryczna, jako czyn­ ność procesowa mająca swoje źródło w uzasadnionych wątpliwoś­ ciach co do poczytalności oskarżonego, powinna być przepro­ wadzona już z udziałem obrońcy. (...). Nadmienić jeszcze trzeba, że oskarżony nie miał wyznaczonego obrońcy do czasu zakończe­ nia postępowania przygotowawczego. W wyniku omawianej wyżej obrazy przepisów postępowania oskarżony został pozbawiony ob­ ligatoryjnej obrony w postępowaniu przygotowawczym, co stanowi bezwzględną podstawę do uchylenia wyroku w myśl art. 388 pkt 6 k.p.k.”.

Izba Wojskowa Sądu Najwyższego w omawianym wyroku, któ­ rego uzasadnienie zostało obszernie zacytowane, konsekwentnie reprezentuje słuszne stanowisko, że pozbawienie uprawnionego podejrzanego obrony obligatoryjnej w postępowaniu przygoto­ wawczym powoduje uchylenie wyroku, a więc wyłącza możliwość konwalidacji takiego uchybienia.* 5 6

W piśmiennictwie M. Cieślak i Z. Doda c reprezentują słuszny pogląd, że „jeżeli oskarżony nie miał w postępowaniu przygoto­ wawczym obrońcy w wypadku określonym w art. 70 § 1 k.p.k., to w grę wchodzi uchybienie określone w pierwszej części art. 388 pkt 6 k.p.k.” .

Problematyka obrony obligatoryjnej w postępowaniu przygo­ towawczym wymaga wyjaśnienia, czy samo wyznaczenie (z wy­ boru lub z urzędu) we właściwym czasie obrońcy jest dostatecz­ nym zabezpieczeniem obrony obligatoryjnej dla uprawnionego do niej podejrzanego, czy można uznać, że podejrzany „miał ob­ rońcę” wtedy, kiedy obrońca nie bierze udziału w postępowaniu przygotowawczym, oraz jak powinien się wyrażać udział ubrońcy w postępowaniu przygotowawczym, aby podejrzany miał zapew­ nioną przysługującą mu w tym postępowaniu obronę obligato­ ryjną.

W piśmiennictwie interpretującym przepisy poprzednio obo­

6 O d m ie n n y p o g lą d w y p o w ie d z ia n y z o s ta ł p rz e z Iz b ą K a r n ą SN w w y r o k u z d n . 5 s ty c z n ia 1973 r . III K R 269/72, w e d łu g k tó r e g o p rz e p is a r t . 388 p k t 6 k .p .k . m a n a u w a d z e je d y n ie u c h y b ie n ie p o s tę p o w a n iu p r z e d są d e m .

6 C i e ś l a k M. i D o d a Z .: K ie r u n k i o rz e c z n ic tw a S ą d u N a jw y ż sz e g o w z a ­ k r e s ie p o s tę p o w a n ia k a r n e g o (la ta 1980—1983), o p. c it.

N r 10-11 (358-359) Minimalna obrona obligatoryjna w postęp, przygotowawczym 2 0 1

wiązującego kodeksu postępowania karnego z 19 marca 1928 r. wyrażony był pogląd, że w wypadkach obrony niezbędnej obroń­ ca musi być ustanowiony, ale nie musi brać udziału w postępo­ waniu.7 Wprawdzie obecnie obowiązujący kodeks postępowania karnego z 19 kwietnia 1969 r. znacznie poszerzy! i urealnił insty­ tucję obrony obligatoryjnej, jednakże w praktyce spotyka się wy­ padki braku udziału w postępowaniu przygotowawczym obrońcy

wykonującego obronę obligatoryjną.

W. Daszkiewicz w artykule pt. „Minimalna obrona obligatoryj­ na w procesie karnym ” (Państwo i Prawo nr 1 z 1986 r.) podaje, że Sąd Najwyższy w swoim orzecznictwie niejednokrotnie pod­ kreślał zasadę obrony realnej.8

Akceptując zasadę obrony realnej, nie można przyjąć, że samo ustanowienie obrońcy dla podejrzanego wymienionego w art. 70 § 1 k.p.k. jest wystarczającym zabezpieczeniem obrony obligato­ ryjnej w postępowaniu przygotowawczym. Samo wyznaczenie obrońcy nie realizuje jeszcze celu instytucji obrony obligatoryjnej, tj.- nie zapewnia podejrzanemu, co do którego zachodzi domniema­ nie, że sam nie potrafi się należycie bronić, realizacji obrony ma­ terialnej — niezależnie od obrony formalnej. Nie można więc fikcyjnie przyjmować, że podejrzany uprawniony do obrony ob­ ligatoryjnej „miał obrońcę” w rozumieniu art. 70 § 1 k.p.k., jeżeli ustanowiony obrońca nie bierze udziału w postępowaniu przygotowawczym. Obrona obligatoryjna powinna być rzeczywiś­ cie wykonywana w sensie materialnym, a nie tylko formalnym.

Zachodzi więc potrzeba podania i omówienia czynności postę­ powania przygotowawczego, w których udział obrońcy jest po­ trzebny do zapewnienia podejrzanemu przysługującej mu obrony obligatoryjnej, tak aby można przyjąć, że podejrzany w sytuacji obrony obligatoryjnej „miał” obrońcę w postępowaniu przygoto­

wawczym.

Podejrzany, składając wyjaśnienia w postępowaniu przygoto­ wawczym, realizuje przysługujące mu prawo do obrony material­ nej. Składając wyjaśnienia, może przeciwstawić się stawianym za­ rzutom. W wypadku obrony obligatoryjnej, która ma na celu za­ bezpieczenie uprawnień podejrzanego, co do którego zachodzi do­ mniemanie, że sam nie będzie umiał należycie się bronić, a więc samodzielnie bez pomocy obrońcy realizować prawo do obrony materialnej, należy uznać za niezbędny udział obrońcy w przesłu­ chaniu podejrzanego, którego obronę wykonuje. W artykule

? Ś l i w i ń s k i S .: P o ls k i p r o c e s k a r n y p rz e d są d e m p o w s z e c h n y m , W a rsz a w a 1959, s. 195. 8 W w y r o k u z 15 w rz e ś n ia 1972 r. IV KO 178/72 (O SN K W 1/83, poz. 11) c z y ta m y : „ Z e w z g lę d u n a tr e ś ć a r t . 9 k .p .k . g w a r a n tu ją c e g o o s k a rż o n e m u n ie ty lk o tzw . o b ­ r o n ę f o rm a ln ą , lecz ta k ż e o b ro n ę m a te r ia ln ą , b e z w z g lę d n y p o w ó d r e w iz y jn y o k r e ­ ślo n y w a r t . 388 p k t 6 k .p .k . is tn ie je ró w n ie ż w ó w cza s, g d y o s k a rż o n y f o rm a ln ie m a o b ro ń c ę , le c z je g o o b ro n a w se n sie m a te r ia ln y m je s t u n ie m o ż liw io n a ” .

„O uprawnieniach obrońcy w postępowaniu przygotowawczym”

(de lege lata i de lege jerenda) 9 T. Grzegorczyk, pisząc o przesłu­

chaniu w postępowaniu przygotowawczym podejrzanego upraw­ nionego do obrony obligatoryjnej, trafnie stwierdza, że „w wy­ padku takim pozbawienie obrońcy możliwości uczestniczenia w przesłuchaniu klienta czyni iluzorycznym samo prawo do obro­ ny. Niestety, ustawodawca nasz nie wyłącza niedopuszczenia ad­ wokata w powyższej sytuacji, nie czyniąc różnicy między obroń­ cą obligatoryjnym a obrońcą dobrowolnym”. Uważam za oczywis­ te, że autor, używając określenia „obrońca dobrowolny”, miał na uwadze obrońcę wykonującego tylko obronę formalną, gdyż ob­ rona obligatoryjna może być wykonywana przez adwokata z urzę­ du lub z wyboru, tzn. „dobrowolnie”. Podzielam całkowicie po­ gląd autora, że pozbawienie obrońcy wykonującego obronę obliga­ toryjną uczestnictwa w przesłuchaniu klienta czyni iluzorycznym samo prawo do takiej obrony, gdyż w ten sposób uniemożliwia się obrońcy udzielenie pomocy podejrzanemu w zakresie obrony ma­ terialnej wtedy, kiedy pomoc taka jest najbardziej potrzebna. •

Przesłuchanie podejrzanego, któremu przysługuje prawo do ob­ rony obligatoryjnej, dla zapewnienia realności takiej obrony po­ winno się odbywać w obecności obrońcy, dopuszczonego do uczes­ tnictwa w czynności przez prowadzącego postępowanie przygo­ towawcze z urzędu w razie braku wniosku.

W artykule swoim pt. „Obrona obowiązkowa w postępowaniu przygotowawczym”,10 w związku z omówieniem udziału obrońcy w przesłuchaniu podejrzanego uprawnionego do obrony obliga­ toryjnej, wyraziłem pogląd, że w wypadku obrony obligatoryjnej przepis art. 64 § 1 k.p.k. powinien mieć zastosowanie, prokurator zaś nie może odmówić obrońcy wykonującemu taką obronę zez­ wolenia na widzenie się z podejrzanym ani zgłosić zastrzeżeń z art. 64 !§ 2 k.p.k.

Przepisy objęte art. 269 § 1 oraz § 2 i 3 k.p.k. mają istotne zna­ czenie dla materialnej obrony podejrzanego. Według art. 269 § 1 i § 2 k.p.k., jeżeli dane istniejące w chwili wszczęcia postępowa­ nia przygotowawczego lub zebrane w jego toku zawierają dosta­ teczne podstawy do przedstawienia podejrzanemu zarzutów, spo­ rządza się postanowienie o przedstawieniu zarzutów zawierające wskazanie osoby podejrzanego, dokładne określenie zarzucanego mu czynu i jego kwalifikacji prawnej. Bez znajomości zarzutów podejrzany nie może wykonywać swojej obrony materialnej. Do­ tarcie danych zawartych w postanowieniu do świadomości podej­ rzanego umożliwia składanie wyjaśnień i przeciwstawienie się postawionym zarzutom. Postanowienie takie ogłasza się niezwłocz­

8 „ P a l e s t r a ” n r 8/9 z 1980 r. io „ P a l e s t r a ” n r 7/9 z 1981 r.

N r 10-11 (358-359) Minimalna obrona obligatoryjna w postąp, przygotowawczym ₂₀₃

nie podejrzanemu oraz przesłuchuje się go. Według art. 269 ■;§ 3 k.p.k. uzasadnienie tego postanowienia sporządza się na żądanie podejrzanego, a więc kodeks postępowania karnego w tak waż­ nej dla podejrzanego kwestii odstępuje od zasady wyrażonej w art. 90 § 1 k.p.k., gdzie podano, że „uzasadnienie orzeczenia należy sporządzić na piśmie wraz z samym orzeczeniem, jeżeli us­ tawa nie stanowi inaczej”. Kwestię więc sporządzenia uzasadnie­ nia postanowienia o przedstawieniu zarzutów według art. 269 § 3 k.p.k. uregulowano inaczej stanowiąc, że do sporządzenia uzasad­ nienia wymagane jest zgłoszenie żądania przez podejrzanego. Nie­ bezpieczeństwo takiego uregulowania dla podejrzanego osłabiono przez zamieszczenie przepisu zobowiązującego do pouczenia po­ dejrzanego o prawie „żądania uzasadnienia na piśmie”. W praktyce przyjęto, że pouczenie podejrzanego o prawie żąda­ nia uzasadnienia na piśmie powinno nastąpić zaraz po ogłoszeniu zarzutów. Wynika to z natury tego przepisu i natury czynności procesowej. Wtedy też, a więc niezwłocznie, podejrzany może oświadczyć, że żąda sporządzenia uzasadnienia postanowie­ nia. Żądanie późniejsze jest bezskuteczne.”11 Praktyka taka za­ początkowana została wypowiedzią zespołu konsulatacyjnego po- powołanego przez Prokuraturę Generalną, który na pytanie, w jakim stadium postępowania podejrzany ma prawo żądać spo­ rządzenia uzasadnienia postanowienia o przedstawieniu zarzutów (art. 269 § 3 k.p.k.), udzielił odpowiedzi, że prawo żądania spo­ rządzenia uzasadnienia postanowienia o przedstawieniu zarzutów przysługuje podejrzanemu w chwili pouczenia go o tym prawie, nie później jednak niż po przesłuchaniu, zgodnie z art. 269 § 1 k.p.k.

Jeżeli okoliczności uzasadniające obronę obligatoryjną zostały ujawnione przed dokonaniem czynności określonych w art. 269 § 1, 2 i 3 k.p.k., to udział obrońcy wykonującego obronę obliga­ toryjną w tych czynnościach, bardzo ważnych dla obrony mate­ rialnej podejrzanego, powinien być traktowany jako obowiąz­ kowy, zwłaszcza że czynności objęte art. 269 k.p.k. obejmują również przesłuchanie podejrzanego. Uczestniczącemu w czynnoś­ ci obrońcy należy przyznać prawo do zgłoszenia żądania sporzą­ dzenia uzasadnienia postanowienia o przedstawieniu zarzutów.’8 * 12

u B e d n a r z a k J .: K o d e k s p o stę p o w a n ia k a r n e g o — K o m e n ta rz , W a rsz a w a 1976 (u w a g a 8 n a s. 364—365).

12 B e d n a r z a k J . (op. c it., u w a g a 12 d o a r t . 269 n a s. 366) p isz e: „ O b ro ń c a m oże ż ą d a ć s p o rz ą d z e n ia u z a s a d n ie n ia p o s ta n o w ie n ia o p r z e d s ta w ie n iu z a rz u tó w , p o n ie w a ż j e s t u p r a w n io n y d o p o d e jm o w a n ia c z y n n o ś c i, k tó r y c h d o k o n a n ie le ż y w in te r e s ie p o d e jrz a n e g o . S k o ro j e d n a k p ra w o ż ą d a n ia u z a s a d n ie n ia p r z y s łu g u je p o ­ d e jr z a n e m u z a r a z p o p o u c z e n iu g o o ty m p ra w ie , n ie p ó ź n ie j je d n a k ja k po p r z e ­ s łu c h a n iu go z g o d n e z § l a r t . 269, to w o b e c te g o o b r o ń c a m ó g łb y w p r a k ty c e w ty m sa m y m c z a sie sk o r z y s ta ć ze s w y c h u p r a w n ie ń w w y p a d k u , g d y b y u c z e s tn ic z y ł w c z y n n o ś c ia c h o k r e ś lo n y c h w a r t . 269” .

Postanowienie o przedstawieniu zarzutów z uzasadnieniem powin­ no być doręczone zgodnie z art. 269 § 3 k.p.k. również obrońcy w terminie 14 dni (art. 126 k.p.k.). Gdy okoliczności uzasadniają­ ce obronę obligatoryjną zostaną ujawnione już po dokonaniu czynności z art. 269 k.p.k., to na wniosek obrońcy wykonującego obronę obligatoryjną postanowienie o przedstawieniu zarzutów powinno mu być doręczone wraz z uzasadnieniem, jeżeli było ono sporządzone na żądanie podejrzanego i zgłoszone we właściwym czasie. Zaznajomienie się obrońcy z treścią takiego postanowienia jest potrzebne do udzielenia pomocy podejrzanemu w realizacji obrony materialnej.

W postępowaniu przygotowawczym szczególny charakter mają tzw. „czynności niepowtarzalne”. S. Waltoś w artykule pt. „Istota i zakres uprawnień podejrzanego i pokrzywdzonego oraz ich zas­ tępców w niepowtarzalnych czynnościach śledczych i dochodź- czych” („Palestra” nr 9 z 1969 r.) określa — jako niepowtarzal­ ne czynności dowodowe -— takie czynności, „których w przysz­ łości nie będzie można w ogóle wykonać albo których ponowne wykonanie wg wszelkiego prawdopodobieństwa będzie bezcelowe z punktu widzenia kwestii odpowiedzialności prawnej podejrza­ nego”. Według art. 272 § 1 k.p.k., jeżeli czynności śledczych lub dochodźczych nie będzie można powtórzyć na rozprawie, n a l e - ż y podejrzanego i jego obrońcę, jeżeli jest już w sprawie ustano­ wiony (również i pozostałe strony procesowe) dopuścić do udziału w czynności, chyba że zachodzi niebezpieczeństwo utraty lub znie­ kształcenia dowodu w razie zwłoki. Zawarty w art. 272 i§ 1 k.p.k. nakaz („należy”) dopuszczenia obrońcy do udziału w czynnościach niepowtarzalnych w wypadku obrony obligatoryjnej powinien po­ wodować o b o w i ą z k o w y u d z i a ł o b r o ń c y w t y c h c z y n n o ś c i a c h wtedy, kiedy przy ich podejmowaniu organ prowadzący postępowanie przygotowawcze wiedział już o okolicz­ nościach uzasadniających obronę obligatoryjną, a nie zachodzi niebezpieczeństwo utraty lub zniekształcenia dowodu w razie zwłoki. Słusznie stwierdza S. Waltoś w cytowanym wyżej arty ­ kule („Palestra” nr 9 z 1969 r.), że dzięki niepowtarzalności czyn­ ności „postępowanie dowodowe przyszłej rozprawy sądowej wy­ biega jakby do przodu, jest antycypowane w czasie postępowania przygotowawczego”.

Podobny pogląd jak S. Waltoś wypowiada też T. Grzegorczyk w artykule pt. „O uprawnieniach obrońcy w postępowaniu przy­ gotowawczym („Palestra” nr 8/9 z 1980 r.). Uważa on, że „na gruncie art. 272 k.p.k. można mówić o obowiązkowym udziale obrońcy, gdy obrona formalna jest na tym etapie procesu obliga­ toryjna”. Należy mieć na uwadze to, „że czynności niepowtarzal­ ne są czynnościami antycypującymi rozprawę główną. Zgodnie zaś z art. 70 § 2 k.p.k. w wypadkach obrony niezbędnej udział

N r 10-11 (358-359) Minimalna obrona obligatoryjna w postęp, przygotowawczym

/ 205

obrońcy w rozprawie jest obowiązkowy. Interpretacja taka nie odnosi się jednak do czynności nie cierpiącej zwłoki. Ustawodaw­ ca zwalnia bowiem wówczas organ śledczy od obowiązku zawiado­ mienia obrońcy o czasie i miejscu czynności, dopuszczając w ten sposób możliwość niewzięcia — i to przez każdego obrońcę — udziału w czynności antycypującej rozprawę sądową. Jeżeli jed­ nak czynność niepowtarzalna nie jest jednocześnie nie cierpiąca zwłoki, a obrońca działa w ramach obrony obowiązkowej, to na­ leży wstrzymać się z dokonaniem czynności zgodnie z art. 102 § 3 k.p.k. aż do zjawienia się adwokata”.

Odmienny pogląd w omawianej kwestii wyraził J. Bednarzak.13 Uważa, że „przeprowadzenie czynności śledczej lub dochodźczej określonej w art. 272 § 1 k.p.k. bez udziału obrońcy jest dopusz­ czalne nawet w wypadku, gdy obrona jest obowiązkowa (art. 70 § 1 k.p.k.), jeśli obrońca nie został ustanowiony lub nie zgłosił się w miejscu i w czasie czynności, chociaż był o nich zawiadomio­ ny”. Przeciwko temu poglądowi przemawia brak uwzględnienia przez autora szczególnej problematyki związanej z obroną obliga­

toryjną oraz jego uwaga do art. 272 k.p.k., że celem tego prze­ pisu „jest zagwarantowanie, aby czynność dochodźcza lub śled­ cza, której nie da się powtórzyć na rozprawie, została przeprowa­ dzona w sposób i w warunkach zbliżonych do czynności dokony­ wanej przed sądem rozpoznającym sprawę, tj. z zachowaniem ele­ mentów zasady jawności i zasady kontradyktoryjności”.14

Przepis art. 274 k.p.k. przewiduje, że gdy dopuszczono dowód z opinii zakładu naukowo-badawczego, zakładu specjalistycznego, instytucji lub biegłych, to podejrzanemu i jego obrońcy doręcza się postanowienie o dopuszczeniu tego dowodu i z e z w a l a n a w z i ę c i e u d z i a ł u w p r z e s ł u c h a n i u b i e g ł y c h o r a z n a z a p o z n a n i e s i ę z o p i n i ą , jeżeli została zło­ żona na piśmie. Czynności wymienione w art. 274 k.p.k. mają do­ niosłe znaczenie dla obrony materialnej podejrzanego. Co do po­ dejrzanych wymienionych w art. 70 § 1 k.p.k., których zdolność do skutecznej obrony materialnej jest ograniczona, należy przy­ jąć za konieczny udział obrońcy w przesłuchaniu biegłych. Ob­ rońca po zaznajomieniu się z postanowieniem o dopuszczeniu do­ wodu i opinią będzie mógł wytknąć ewentualne wady opinii i do­ konać oceny opinii przy uwzględnieniu brzmienia art. 182 k.p.k. Dlatego w wypadku obrony obligatoryjnej obrońca, który wyko­ nuje nie tylko obronę formalną, ale również udziela podejrza­ nemu pomocy w realizowaniu obrony materialnej, jest zobowią­ zany do wzięcia udziału w przesłuchaniu biegłych, a prowadzący

is B e d n a r z a k J .: o p. c it., u w a g a 8 d o a r t . 272 k .p .k . n a s. 370. U B e d n a r z a k J .: op. c lt., u w a g a 1 d o a r t . 272 k .p .k . n a s. 369.

postępowanie przygotowawcze powinien udział ten traktować jako obowiązkowy.

Słuszność przedstawionego poglądu znajduje potwierdzenie w cytowanym już wyżej wyroku Izby Wojskowej SN z 1 paź­ dziernika 1970 r. Rw 1001/70 (OSNKW n r 1/71, poz. 10), w uza­ sadnieniu którego — obok innych uchybień — wytknięto, że pro­ wadzący dochodzenie dopuścił się obrazy przepisu art. 274 k.p.k. przez to, iż postanowienia o dopuszczeniu dowodu z opinii bieg­ łych psychiatrów nie doręczył obrońcy, w wyniku czego unie­ możliwił obrońcy wzięcie udziału w przesłuchaniu biegłych i za­ znajomienie się z wydaną przez nich opinią, aczkolwiek eksperty­ za sądowo-psychiatryczna, jako czynność procesowa mająca swoje źródło w uzasadnionych wątpliwościach co do poczytalności oskarżonego, p ow i n n a b y ć p r z e p r o w a d z o n a j u ż z u d z i a ł e m o b r o ń c y .

Przepis art. 277 § 1 k.p.k. ma na celu umożliwienie podejrza­ nemu przygotowanie się do obrony materialnej na rozprawie. We­ dług tego przepisu, jeżeli istnieją podstawy do sporządzenia ak­ tu oskarżenia, zaznajamia się podejrzanego ze wszystkimi mate­ riałami postępowania, poucza o prawie osobistego przejrzenia akt i dopuszcza do udziału w czynności obrońcę. Słusznie stwier­ dza J. Bednarzak, że „czynności związane z zapoznaniem podej­ rzanego z wynikami i materiałami przeprowadzonego postępo­ wania przygotowawczego należą do węzłowych, ponieważ na nich kończy się postępowanie przygotowawcze, dają one możliwość os­ tatecznego wyjaśnienia wszelkich niejasności i wątpliwości oraz sprzeczności, a ponadto prowadzą do pełnego zorientowania po­ dejrzanego”.15

Wagę czynności z art. 277 § 1 k.p.k. wyraził ustawodawca przez zaznaczenie, że mają one być wykonane przez prokuratora oso­ biście w śledztwie własnym i powierzonym MO, a tylko w docho­ dzeniu przez organ, który je przeprowadził. W sytuacji gdy podej­ rzanemu przysługuje obrona obligatoryjna, zawarty w art. 277 |§ 1 k.p.k. nakaz dopuszczenia obrońcy do czynności w tym prze­ pisie przewidzianych powinien być interpretowany jako prowa­ dzący do obowiązkowego udziału obrońcy w tych czynnościach. Omawiane czynności mają doniosłe znaczenie dla obrony mate­ rialnej podejrzanego zagwarantowanej art. 9 k.p.k., a podejrza­ ni niezdolni do samodzielnego realizowania tej obrony uprawnie­ ni są do korzystania w tym zakresie z pomocy obrońcy z urzędu lub z wyboru. Obrońca wykonujący obronę obligatoryjną zobo­ wiązany jest do aktywnego udziału w tych czynnościach, gdyż podejrzany w sytuacji obrony obligatoryjnej powinien korzystać z pomocy obrońcy przy zaznajamianiu go — przez prowadzące­

go postępowanie przygotowawcze.— z materiałami tego postępo­ wania, przy przeglądzie akt oraz przy realizacji uprawnień z art. 277 § 2 k.p.k., tj. przy ewentualnym złożeniu wniosku o uzupeł­ nienie postępowania.

Jeszcze w czasie obowiązywania kodeksu postępowania karnego z 19 marca 1928 r., który w art. 79 § 1 przewidywał obronę obli­ gatoryjną przed sądem dla podejrzanych wymienionych w art. 70 § 1 obecnie obowiązującego k.p.k.,16 w piśmiennictwie wyrażono pogląd, że „przepis art. 79 § 1 k.p.k. znajduje odpowiednie zasto­ sowanie również w postępowaniu przygotowawczym, a zwłaszcza w czynnościach związanych z zamknięciem śledztwa lub docho­ dzenia”.17 18

Przy interpretacji art. 277 § 1 k.p.k. w wypadku, obrony obliga­ toryjnej należy zawsze brać pod uwagę, że chodzi o zastosowanie przepisu do podejrzanego, który ze względu na właściwości psychi­ czne lub fizyczne ma trudności z samodzielnym przygotowaniem się do obrony materialnej, jaką gwarantuje mu przepis art. 9 k.p.k. obok przysługującego prawa do obrony formalnej.

Żadna z omówionych czynności postępowania przygotowawcze­ go nie ma charakteru czynności, w której udział obrońcy jest zaw­ sze obowiązkowy (art. 388 pkt 6 zdanie drugie k.p.k.). Natomiast

jeśli chodzi o podejrzanych wymienionych w art. 70 § 1 k.p.k., to obowiązkowy udział obrońcy w tych czynnościach jest potrzebny do zapewnienia obrony obligatoryjnej, a więc do uznania, że po­ dejrzany „miał” obrońcę (art. 388 pkt 6 zdanie pierwsze k.p.k.). Włodzimierz Kubala opublikował artykuł pt. „Obrońca w po­ stępowaniu przygotowawczym”.13 W rozdziale III tego artyku­ łu,19 dotyczącym obrony obowiązkowej, autor — nawiązując do mojego artykułu pt. „Obrona obowiązkowa w postępowaniu przy­ gotowawczym”20 — krytycznie ocenia zawarte tam wypowiedzi o potrzebie w wypadkach obrony obligatoryjnej udziału obrońcy we wskazanych i omówionych czynnościach postępowania przy­ gotowawczego. Uważa, że zapatrywania tam wyrażone nie mają dostatecznego uzasadnienia w brzmieniu przepisów ustawy karno- procesowej, która nie przewiduje obowiązkowego udziału obroń­ cy w czynnościach postępowania przygotowawczego, że bezpod­ stawnie utożsamiam dwie różnie sytuacje procesowe określone w art. 388 pkt 6 k.p.k. i niesłusznie ograniczam zakres formuły

N r 10-11 (358-359) Minimalna obrona obligatoryjna w postęp, przygotowawczym 2 0 7

1« A rt. 79 § 1 d .k .p .k ., k t ó r y j e s t o d p o w ie d n ik ie m a r t . 70 § 1 o b e c n ie o b o w ią z u ją ­ c eg o k .p .k ., n ie w y m ie n ia ł w ś ró d u p r a w n io n y c h d o o b ro n y o b lig a to ry jn e j n ie w id o ­ m e g o , n a to m ia s t u w z g lę d n ia ł o s k a rż o n e g o , k t ó r y n ie u k o ń c z y ł l a t 17. U H o c h b e r g L. , M u r z y n o w s k l A. , S c h a f f L . : K o m e n ta r z do p o s ­ tę p o w a n ia k a r n e g o , W a rsz a w a 1959 (u w a g a 9 d o a r t . 79 § 1 n a s. 128). 18 „ W o js k o w y P rz e g lą d P r a w n ic z y ” 1985, n r 3, s. 294—311. 19 I b id ., s. 300—303. 20 „ P a l e s t r a ” 1981 n r 7/9, s. 27—38.

„oskarżony nie miał obrońcy w przypadkach określonych w art. 70 § 1 i 71 k.p.k.” do sytuacji, „w jakich obrońca nie brał udziału w czynnościach, w których jego udział był obowiązkowy”. Jedno­ cześnie autor stwierdza, że obrona obowiązkowa „ma na celu zabezpieczenie praw oskarżonego (podejrzanego), co do którego zachodzi domniemanie, że sam nie będzie się umiał należycie bro­ nić, i że bez udziału obrońcy postępowanie karne nie może się w takim wypadku toczyć (aspekt praworządności)”.21

Ustosunkowując się do przytoczonych wypowiedzi W. Kubali, zaznaczam, że uważam, iż różny charakter sytuacji procesowych określonych w art. 388 pkt 6 k.p.k. jest oczywisty. Przyjmuję założenie, że dla zabezpieczenia w postępowaniu przygotowaw­ czym praw podejrzanego, co do którego zachodzi domniemanie, że sam nie będzie umiał należycie się bronić, potrzebny jest udział obrońcy we wskazanych czynnościach tego postępowania. Udział ten zapewnia uprawnionemu rzeczywistą obronę obligatoryjną w tym etapie postępowania karnego, a więc odnosi się do sytua­ cji określonej w pierwszym zdaniu art. 388 pkt 6 k-.p.k. Stwierdze­ nie udziału obrońcy w tych czynnościach umożliwia ustalenie, że zgodnie z dyspozycją art. 70 i§ 1 k.p.k. podejrzany w postępowa­ niu przygotowawczym „miał” obrońcę.

Co się zaś tyczy zarzutu, że ograniczam zakres formuły „oskar­ żony nie miał obrońcy w wypadkach określonych w art. 70 § 1 i 71 k.p.k.” do sytuacji, „w jakich obrońca nie brał udziału w czyn­ nościach, w których jego udział był obowiązkowy”, to chcę zazna­ czyć, że rozważania moje dotyczą wyłącznie obrony obligatoryjnej w postępowaniu przygotowawczym, a więc problematyka art. 71 k.p.k. jest z nich wyłączona, oraz że zakres formuły art. 70 § 1 k.p.k. o konieczności posiadania obrońcy przez podejrzanych przez nią wymienionych n i e o g r a n i c z a m do wypadku, w któ­ rych ustawa procesowa wyraźnie przewiduje obowiązek udziału

obrońcy w czynności, l e c z p o s z e r z a m , ten zakres, bo wypo­ wiadam się przeciwko możliwości uznania, że samo wyznaczenie obrońcy (z wyboru lub z urzędu) dla podejrzanego uprawnionego do obrony obligatoryjnej wystarcza do jej zabezpieczenia, i tw ier­ dzę, że wyznaczenie takie wymaga nadto aktywnego udziału ob­ rońcy we wskazanych czynnościach postępowania przygotowaw­ czego.

Całkowicie natomiast podzielam pogląd W. Kubali, że aspekt praworządności w wypadku obrony obligatoryjnej przemawia za tym, iż bez udziału obrońcy postępowanie karne nie może się w takiej sytuacji toczyć, i dlatego interpretując art. 70 § 1 k.p.k. podaję, jak powinien wyrażać się udział obrońcy w postępowaniu

N r 10-11 (358-359) M in im a ln a obrona o b lig a to ry jn a to p o s t ę p , p rzygotow aw czym ₂₀₉

przygotowawczym, aby uprawnienia podejrzanego wymienionego w art. 70 § 1 k.p.k. były właściwie zabezpieczone.

Obserwacja praktyki przemawia za przyjęciem, że raczej rzad­ ko spotyka się rzeczywisty udział obrońcy wykonującego obronę obligatoryjną w postępowaniu przygotowawczym. Udział ten ma charakter przeważnie formalny. Organy prowadzące postępowa­ nie przygotowawcze w sytuacji, gdy podejrzanemu przysługuje obrona obligatoryjna, nie zwracają uwagi na szczególne obowiąz­ ki i uprawnienia obrońcy wykonującego taką obronę. Również obrońcy w wypadku obrony obowiązkowej nie zawsze wykazują potrzebną aktywność. Obrońca-adwokat wykonujący obronę obli­ gatoryjną z obowiązku zawodowego, bez względu na stanowisko organu prowadzącego postępowanie przygotowawcze, powinien starać się uczestniczyć w tych wszystkich czynnościach postępo­ wania przygotowawczego, w których uczestnictwo jego jest po­ trzebne do udzielenia pomocy podejrzanemu dotkniętemu wadami fizycznymi lub psychicznymi. Pomoc ta ma szczególne znaczenie w zakresie obrony materialnej podejrzanego. Na praktykę ma wpływ orzecznictwo Sądu Najwyższego. Nie jest ono jednolite, występuje w nim tendencja do wyrozumiałego traktowania uchy­ bień procesowych powstających w postępowaniu przygotowaw­ czym “ i — jak to już poprzednio zaznaczyłem — przewiduje moż­ liwość konwalidacji tych uchybień w postępowaniu sądowym, na­ wet jeśli dotyczą obrony obligatoryjnej.

M. Cieślak i Z. Doda, omawiając orzecznictwo związane z na­ ruszeniem przepisów dotyczących obrony obligatoryjnej,22 23 słusznie stwierdzają, że Sąd Najwyższy uporczywie obstaje przy wykładni, w świetle której naruszenie w toku postępowania przygotowaw­ czego przepisu art. 70 § 1 k.p.k. nie stanowi jakoby bezwzględnej przyczyny odwoławczej z art. 388 pkt 6 k.p.k., oraz wypowiadają pogląd, że wyrażenia z art. 388 pkt 6 k.p.k.: „oskarżony nie miał obrońcy w wypadkach określonych w art. 70 § 1” nie można poj­ mować zwęża jąco jako równoważnego formule: „oskarżony nie miał w postępowaniu sądowym obrońcy w wypadkach okreś­ lonych w art. 70 l§ 1”, a ponieważ ustawa bezwzględnie wy­ łącza wartościowanie (pod kątem widzenia wpływu na jakość roz­

2 2 W w y r o k u z d n ia 19 lu te g o 1980 r . I K R 137/79 (O SN P G 8—9/80) c z y ta m y :

,,W p o s tę p o w a n iu p rz y g o to w a w c z y m is to tn ie n a r u s z o n y z o s ta ł a r t . 273 k .p .k . p rz e z to , że p r o k u r a t o r z b y t p ó ź n o z a w ia d o m ił o b r o ń c ę o s k a rż o n e g o o te r m in ie k o ń c o w e ­ go p r z e s łu c h a n ia o sk a rż o n e g o , co u n ie m o ż liw iło o b r o ń c y w z ię c ie u d z ia łu w t e j c z y n ­ n o śc i i zg ło sz e n ie w n io sk ó w d o w o d o w y c h . J e d n a k ż e p r z y ją ć tr z e b a , że u c h y b ie n ia te n ie m ia ły w p ły w u n a tr e ś ć w y ro k u , a lb o w ie m z o s ta ły o n e n a p r a w io n e w p o s tę ­ p o w a n iu są d o w y m , g d y ż o b ro ń c a z g ło sił w n io sk i d o w o d o w e i s ą d w o je w ó d z k i • w części j e u w z g lę d n ił, a w części o d d a lił i p r z e k o n y w a ją c o u z a s a d n ił sw o je s ta n o ­

w isk o ” .

23 C i e ś l a k M. , D o d a Z .: K ie r u n k i o r z e c z n ic tw a S ą d u N a jw y ż s z e g o w z a ­ k r e s ie p o s tę p o w a n ia k a r n e g o (la ta 1980—1983), o p . c it., s. 8 i 9.

strzygnięcia) uchybień wymienionych w art. 388 k.p.k., przeto cał­ kowicie bezpodstawne są wszelkie rozważania na tem at sanacji (konwalidacji) tych uchybień. M. Cieślak i Z. Doda słusznie pod­ kreślają „że jawnie zwężająca wykładnia art. 388 pkt 6 k.p.k. może negatywnie rzutować na stosunek praktyki śledczej do wy­ magań wynikających z art. 70 § 1 i art. 74 § 1 k.p.k.”

Tylko jednolite i konsekwentne orzecznictwo Sądu Najwyższego dotyczące wykładni art. 388 pkt 6 k.p.k. w związku z art. 70 § 1 k.p.k. może zapewnić podejrzanym uprawnionym do obrony obli­

gatoryjnej realną obronę w postępowaniu przygotowawczym. Przy interpretacji przepisów dotyczących obrony obligatoryjnej należy wziąć pod uwagę, że chodzi o realizację prawa do obrony zagwarantowanego przez Konstytucję PRL (wyrażonego również w art. 9 k.p.k.). Uwzględniając nadrzędną moc prawną Konstytu­ cji, należy zastosować takie rozwiązanie omówionej problematy­ ki, które najlepiej spełni normę Konstytucji.

*

W dyskusji nad referatem udział wzięli: Stanisław Nuszel, Jan Grajewski, Kazimierz Łojewski, Kazimierz Ostrowski (referent), Władysław Bugajski, Tomasz Majewski, Stefan Dałkowski, Roman Łyczywek, Henryk Nowogródzki, Czesław Jaworski, Jerzy Kule­ sza, Marek Maciejko.

TADEUSZ NOWAK

PRAWO DO OBRONY OSKARŻONEGO W POSTĘPOWANIU PRZYSPIESZONYM

1. Zasada prawa do obrony

Prawo do obrony w polskim procesie karnym stanowi — zgod­ nie z tradycją naszego wymiaru sprawiedliwości — jedną z pod­ walin zasad, na których opiera się system prawa procesowego. Zasada ta znajduje swoje odbicie nie tylko w przepisach k.p.k. (art. 9), ale ujęta jest także w Konstytucji PRL w art. 63 ust. 2, czyli że jest to zasada i konstytucyjnie, i prawnie okreś­ lona.

Istotę prawa do obrony przyjmuje się jako uprawnienie do od­ pierania zarzutów ujętych w oskarżeniu, do unikania grożących konsekwencji prawnych podjętych w drodze nielojalnych sposo­ bów ze strony organów procesowych (obrona materialna) oraz do korzystania z pomocy obrońcy (obrona formalna).