Kurs_Poczatki intersubiektywnosci_slajdy

Początki intersubiektywności:

okres prenatalny

i wczesnoniemowlęcy.

Eliza Kiepura

Zakład Wczesnej Interwencji Psychologicznej IMiD eliza.kiepura@imid.med.pl

PROBLEMATYKA WCZESNEJ INTERWENCJI I ZDROWIA PSYCHICZNEGO MAŁYCH DZIECI

„Ludzka podróż w głąb świata kultury i odkrywanie

go zaczynają się w chwili narodzin: od wrodzonych,

pierwotnych sposobów ekspresji i doświadczeń

gromadzonych w toku rozwoju Self, aż po

opanowanie praktyk kultywowanych przez pokolenia

przodków, którzy gromadzili wiedzę i zdolności w

taki sposób, by ich potomkowie mogli czerpać z

doświadczeń i znaczeń obecnych w życiach ich oraz

ich poprzedników”

„Jako ludzie ewoluowaliśmy, by być istotami, które

potrzebują potwierdzania wzajemności (mutuality) –

docenienia, zauważenia, rozpoznania, zachęty,

pocieszenia, wrażliwego dotyku, czułego uśmiechu –

tak jak potrzebujemy wody, pożywienia i światła.

Inaczej jesteśmy niedopełnieni a nawet nikniemy.

Z brakiem wzajemności ginie człowieczeństwo”

Społeczna natura i wczesne kompetencje

komunikacyjne niemowląt

Początek badań nad kompetencjami komunikacyjnymi niemowląt - lata 60. i 70. ubiegłego wieku.

• Badania zespołu: Colwyn Trevarthen, T. Berry Brazelton i Martin Richards. Obserwacje interakcji dzieci od pierwszych dni do szóstego miesiąca życia. Wnioski: nawet najmłodsze niemowlęta aktywnie organizują swój kontakt z otoczeniem i inaczej reagują na przedmioty i na ludzi (Trevarthen, 1998). • Badania Mary Bateson, badania wymian wokalnych niemowląt w wieku 7–15 tygodni i ich rodziców, „protokonwersacje”(za: Bullowa, 2010)

• Badania zespołu: Daniel Stern, Joseph Jaffe, Beatrice Beebe.

Analiza interakcji niemowląt i rodziców: wczesne wymiany charakteryzują się synchronią i dopasowaniem wkładów interakcyjnych partnerów. Organizacja czasowa wczesnych wymian jest analogiczna do temporalnej organizacji

Teoria intersubiektywności Colwyna Trevarthena

znajdowania i wykorzystywania

motywów innych osób w «konwersacyjnych» negocjacjach

celów, emocji i znaczeń, a skuteczność tego opartego na

współodczuwaniu wzajemnego

zaangażowania osób sygnalizuje, że każda z nich posiada umiejętność

natychmiastowego «modelowania»

lub «odzwierciedlania» motywacji i celów partnera”.

• W repertuarze noworodków i najmłodszych niemowląt znajdują się takie zachowania/aktywności komunikacyjne jak:

• ekspresja mimiczna

• ruchy rąk podobne do gestów

• „przedsłowne” ruchy warg i języka

• wyraźne reakcje zaciekawienia, unikania, zaangażowania

• „Akty zarejestrowane w interakcjach twarzą w twarz matki i niemowlęcia mogą bardzo przypominać pozycje ciała, ekspresję mimiczną i

gestykulację obserwowane w rozmowach dorosłych. Wydaje się, że

niektóre niewerbalne składniki aktów uczestniczenia w rozmowie zostały zintegrowane w mózgu już w okresie prenatalnym”

Trevarthen C. (1980). Podstawy intersubiektywności: rozwój rozumienia innych ludzi i rozumienia kooperacyjnego u małych dzieci. W: Bokus, Shugar (red.) (2004). Psychologia języka dziecka. GWP, Gdańsk, s. 102-123.

Prenatalne adaptacje do

• Wzajemna regulacja na poziomie regulacji psychobiologicznej, fizjologicznej: regulacja

amfoteronomiczna

• Wzajemna regulacja psychobiologiczna zaczyna się w okresie prenatalnym. Ciała i mózgi dzieci w tym okresie rozwijają się według „programu” predysponującego je (na poziomie struktur i funkcji) do wchodzenia w

intersubiektywny kontakt z opiekunem

• Wzajemność i podzielanie motywów i emocji jest

możliwe dzięki łączeniu/wzajemnemu regulowaniu ich rytmu/regularności (→„diadyczne stany świadomości” wg Tronicka)

Okres zarodkowy – integracja z ciałem matki

i rozwój ludzkiego kształtu ciała

Ludzki zarodek przypomina zarodki niższych kręgowców. W okresie embrionalnym tworzy się większość struktur wewnętrznych i zewnętrznych.

Embrion jest chroniony przez kosmówkę - budulec łożyska łączącego ciało matki i rozwijającego się dziecka

Łożysko „przepuszcza” melatoninę → uwspólnianie rytmu okołodobowego

Serce zaczyna bić w 21 dniu

Ok. 4. tygodnia zaczynają się kształtować zawiązki kończyn, oczu,

Okres zarodkowy

•Do 30 dnia wykształcają podwzgórze i miejsce sinawe •W 5. tygodniu intensywnie rozwija się głowa i mózg, postępuje różnicowanie kończyn

•W 6 tygodniu – postęp szybkiego rozwoju głowy, w kończynach można już wyróżnić łokcie, palce,

rozpoznawalne stają się też oczy i uszy

•Pojawia się elektryczna aktywność mózgu •Twarz zaczyna przypominać ludzką twarz

Okres zarodkowy

• Między 6 a 7 tygodniem po raz pierwszy zaczynają

współpracować nerwy i mięśnie

• Tworzą się pierwsze synapsy w mózgu • Kształtuje się narząd równowagi

Wczesny okres zarodkowy

Późny okres zarodkowy

Wiek postkoncepcyjny 0-30 dni 30-60 dni Rozwój ciała i CUN _{Embrion połączony z matką}

poprzez łożysko,

uformowanie cewy

nerwowej i segmentów ciała, kolumny sensoryczne

i trzewne w CUN, miejsce sinawe, podwzgórze,

obecna serotonina

Główne ośrodki mózgu, pień mózgu (drogi i jądra),

System noradrenergiczny i dopaminergiczny, w

przodomózgowiu neurony serotonergiczne, ciało

migdałowate, hipokamp, jądra podstawy, prążkowie, istota czarna→ podstawy

ruchu

Ruch Osiowe ruchy obrotowe od 50. dnia

Układ zmysłów i percepcja

Wczesny okres płodowy

• W 60. dniu receptory i narządy zmysłów są już dobrze zróżnicowane: • oczy, • kanały nosowe, • usta, • dłonie i stopy, • ślimak i błędnik

Przygotowanie ciała do interakcji i życia społecznego:

• Tworzą się fałdy głosowe, widać ruchy

oddechowe, dziecko jest zdolne do reakcji płaczu

• Płód odwraca głowę, otwiera i zamyka usta, może kopać nogą, obracać stopą, zamykać i otwierać palce rąk i nóg, zginać przegub, zezować, ściągać brwi

Okres płodowy – drugi trymestr ciąży

• W 4. miesiącu: głowa i ciało stają się bardziej

proporcjonalne, dziecko porusza ukształtowanymi rączkami,

potrafi ssać kciuk. Rozwija się zmysł dotyku i smaku, dziecko połyka i wydala płyn owodniowy • W 13. tygodniu widać

spontaniczne próbne ruchy oddychania, a w 19. ruchom klatki piersiowej towarzyszy skurcz przepony i brzucha

• Od 16. tygodnia widać reakcje dziecka na światło słoneczne • Matka czuje ruchy dziecka

Okres płodowy

W 5. miesiącu:

• Zakończył się podział komórek nerwowych

• Dziecko coraz energiczniej się rusza W 6. miesiącu:

• Dziecko wykonuje 20-60 ruchów na 30 minut

• Fazy aktywności przedzielone fazami odpoczynku

• Dziecko reaguje na dźwięki ze świata zewnętrznego

Wczesny okres płodowy

Późny okres płodowy

Wiek postkoncepcyjny 60-100 dni 100-200dni Rozwój ciała i CUN Formowanie kory mózgowej,

drogi wstępujące i zstępujące (rdzeń-mózgowie),

dojrzewanie osi HPA

Prawa półkula lepiej rozwinięta niż lewa, autonomiczny system

nerwowy dość stabilny, by płód przetrwał w inkubatorze od 170 dnia życia; synaptogeneza kory nowej, zaczątki habituacji

Ruch Ruchy głowy, ramion,

oddechowe klatki piersiowej, połykanie – od 80. dnia

Ruch rąk i dłoni wzrasta i jest ukierunkowany na eksplorację swojego ciała i otoczenia,

asymetria ruchów posturalnych i gestów, od 170. rytm pracy serca związany z nasileniem

aktywności ruchowej Układ zmysłów i

percepcja

Odpowiedź na ruchy ciała matki (i bliźniaka)

Reakcja na bodźce związane ze zmysłem równowagi od 100. dnia, ze słuchem – od 150 dnia, ze wzrokiem – od 180 dnia

Okres płodowy – trzeci trymestr ciąży

W 7. miesiącu dziecko: • reaguje na dźwięki

• uczy się rytmu bicia serca matki

• ma coraz bardziej

regularne ruchy klatki piersiowej

8. miesiąc to czas

Ostatni trymestr

Wiek postkoncepcyjny 200-280dni

Rozwój ciała i CUN _{Synaptogeneza, połączenia z pniem mózgu i między}

półkulami. Dojrzewanie kory wzrokowej (funkcjonalna od

250 dnia), początek rytmu sen-czuwanie od 260 dnia.

Ruch _{Wzrost ruchów oddechowych, spadek ruchów ciała.}

Ruchy mimiczne, języka, uśmiech, ruchy gałek ocznych, gesty – wzrost częstotliwości. Dziecko śpi, ale łatwo

przechodzi do snu aktywnego od 230 dnia. W terminie porodu jest zdolne do spontanicznej, autonomicznej reakcji na bodziec wzrokowy, oczy otwarte i „aktywne” od 230 dnia.

Układ zmysłów i percepcja _{Układy związane z czuciem i percepcją aktywne przed}

porodem, układ wzrokowy „oczekujący na

doświadczenie”. Dziecko reaguje na ruch matki, kontakt

przez powłoki brzuszne (zabawy) i uczy się rozpoznawania głosu matki.

Społeczna natura i wczesne kompetencje komunikacyjne niemowląt – wczesne „przystosowania”

Słuch – ciągłość doświadczeń słuchowych między okresem

pre-i postnatalnym; dzpre-iecpre-i po porodzpre-ie rozpoznają głos matkpre-i, preferują

prozodię mowy rodzicielskiej; potrafią lokalizować źródła dźwięku i kierować się w ich stronę

Wzrok - najmłodsze niemowlęta widzą ostro z dystansu ok. 20 cm,

preferują widok twarzy (Easterbrook i in., 1999 )

Wokalizacje – płacz i radosne wokalizacje, rosnąca zdolność do

imitacji głosowych i „wokalnego uczenia się” (Trevarthen, 2009); wczesne eksperymenty z własnym głosem, zaciekawienie własnymi wokalizacjami (Moulin-Frier, Nguyen, Yvers Oudeyer, 2014; Oller i in., 2019)

Ruch koordynacja ruchu w eksploracji wzrokowej, chwytania,

sięgania, ekspresji mimicznej i gestów komunikacyjnych (Trevarthen, Aitken, Vandekerckhove, Delafield-Butt i Nagy, 2006)

• Dzieci przychodzą na świat z taką świadomością, która jest intencjonalnie ukierunkowana i szczególnie

wrażliwa na stany psychiczne innych osób (początkowy stan psychospołeczny)

• Wrażliwość na „sygnały psychologiczne” drugiej osoby ma swoje korelaty mózgowe: wrodzone,

wyspecjalizowane w tym zakresie układy/struktury mózgowe (→na gruncie badań neuropoznawczych por. np. CONSPEC)

• Wrodzone kompetencje niemowląt umożliwiają im

wchodzenie we wzajemne, skoordynowane, płynne

wymiany z wrażliwymi opiekunami

PODSTAWA ZDROWIA PSYCHICZNEGO

Teoria intersubiektywności

Intersubiektywność a rozwój psychiczny

Syntaktyka komunikacji przedwerbalnej →

Podzielanie znaczeń w wymianach społecznych → Rozwój wiedzy pojęciowej, referencyjnej, języka →

Intencjonalność, rytm i ruch

• Rytm i ruch – badania Jamesa Baldwina nad rozwojem inteligencji/umysłu dzieci; „reakcje cyrkularne”

Powtarzalność wczesnych aktywności ruchowych rozwija się w powtarzalność złożonych i abstrakcyjnych procesów myślowych

• Planowanie ruchu i uniwersalna czasowa organizacja ludzkiego ruchu i form komunikacji (m.in. badania N. Bernsteina, badania nad organizacją czasową ruchów przedsłownych i mowy dorosłych, interdyscyplinarne badania nad strukturą czasową sztuk temporalnych)

Implikacje dla uwspólniania znaczeń, uczenia się, uczestniczenia w świecie kultury

Prospektywna sensoryczno-motoryczna

kontrola ruchu

• Pierwsze spontaniczne ruchy w ontogenezie – 7 t.c., o charakterze całościowym, „wijącym”

• 8 tydzień – kończyny i tułów z częściowym

obrotem głowy -> całościowy, ogólny ruch, ale jeszcze nie są to ruchy zorientowane na cel

zewnętrzny; ruchy nieciągłe

• 8-10 t.c. – ruchy całych ramion wyodrębniają się z ruchu ciała a ruch rąk jest skierowany na własne ciało, zwłaszcza na głowę i twarz

• 10-14 t.c. – izolowane ruchy ukierunkowane na części ciała (Castiello i in., 2010)

• 10 t.c. ruchy o charakterze celowego poszukiwania wrażeń zmysłowych (Piontelli, 2010 za: Delafield-Butt, 2013)

• 18. t.c. - plan ruchu skierowanego do rodzeństwa w ciążach bliźniaczych, w ciążach pojedynczych – w 22 t.c. Za pierwotną kontrolę motoryczną odpowiadają: rdzeń kręgowy, pień mózgu i śródmózgowie

Ruch ciała w ontogenezie

• Adaptacyjny ruch jest ukierunkowany, skoordynowany, ekonomiczny • Wczesne ruchy są

• proste

• przedrefleksyjne, ale pierwotnie intencjonalne i percepcyjnie świadome • Zorientowane prospektywnie (na przyszłość)

• konieczne dla prawidłowego rozwoju formującej się tkanki mózgowej i połączeń neuronalnych

• Percepcyjna świadomość ruchu zawiera:

• Percepcyjną świadomość potrzeb somatycznych i odczuć trzewnych/tkankowych • Percepcyjną świadomość proprioceptywną

Hierarchiczna organizacja intencjonalności sensoryczno-motorycznej i prospektywna kontrola ruchu.

Implikacje dla psychopatologii

Zaburzenia ze spektrum autyzmu

Rozwój prawidłowy

Rola emocji

Satysfakcja/ radość vs dyskomfort

Zaburzony rytm ruchu →

Zaburzona ekspresja intencji → Zaburzenie zaangażowania w kontakt i dzielenia emocji

Podstawy intersubiektywności

Wszystkie intencjonalne/wolicjonane działania wymagają

przewidywania/ ustalenia/ antycypacji celu i dostosowania aktywności tak, by ten cel osiągnąć.

Dwa różne konteksty (podmiotowego) doświadczenia

• podmiotowość (subjectivity)

– stan bycia podmiotem motywowanym do celowego działania w kontakcie ze światem zewnętrznym (Trevarthen 1980)

- zdolność do okazania, poprzez skoordynowaną aktywność, że cele działania są świadomie ustalane. Podmiotowość jest rozumiana jako taka niemowlęca zdolności do odnoszenia się do obiektów i sytuacji oraz przewidywania konsekwencji działań, która wyraża się w spójnych, zrozumiałych dla obserwatora zachowaniach

(Trevarthen, 2001)

Podmiotowość

Bycie w kontakcie i komunikowanie się z innymi wymaga:

1) wyrażenia/okazania innym stanu własnej świadomości i intencji (→ podmiotowość, subjectivity)

2) dostosowania/kontroli własnych stanów i działań do stanów i działań drugiej osoby

(→ intersubiektywność, intersubjectivity)

Rozwój a intersubiektywność

•od 4 m-ca: nasila się motyw poznawania przedmiotów (patrzenie, chwytanie, wkładanie do buzi)

•do 6 m-ca: inklinacja do zabaw osoba-osoba,

poznawanie/eksplorowanie drugiej osoby (twarz, włosy, dłonie, ruchy, ekspresja werbalna i mimiczna itd.)

• od około 6 m-ca: wzrost świadomości intersubiektywnych motywów, kontroli działania i kooperacji, gry oparte na

manipulowaniu napięciem i oczekiwaniem wypełnienia „reguł” (masz-daj), kontakt zapośredniczony przez

Synchronia interakcyjna

• Synchronia czyli czasowa koordynacja zachowań, stanów wewnętrznych i rytmów biologicznych między dzieckiem a rodzicem

• W badaniach rozumiana jako:

• Dopasowanie lub współwystępowanie zachowań i stanów emocjonalnych rodzice i dziecka

• Sekwencja następujących po sobie zachowań partnerów interakcji i relacje między tymi zachowaniami

• Ciągłe wzajemne dostosowywanie strumieni zachowań rodziców i dzieci

• Kluczowa dla jakości interakcji rodzic-dziecko

• Fundament rozwoju społecznego, emocjonalnego, społecznego i językowego

Łamanie synchronii i spójności

Protokonwersacje: wzajemna regulacja zaangażowania w kontakt, zainteresowań, ekspresji mimicznej, gestów, wokalizacji, wzajemne naśladowanie i odzwierciedlanie ekspresywnych zachowań

matka i niemowlę współpracują we wzorcu mniej lub bardziej naprzemiennej,

nienakładającej się na siebie wokalizacji, matka mówi krótkimi zdaniami, a niemowlę reaguje głużeniem/gruchaniem i pomrukami, wspólnie tworzą krótką wypowiedź przypominającą rozmowę, którą nazwałam protokonwersacją (Bateson, 1979 za: Trevarthen, 2007, s. 35).

Muzyczność mowy matczynej -

mowa

skierowana do dziecka (IDS)

Cechy struktury

• Uproszczenia

• Krótkie „wypowiedzi” • Rytmiczność

• Powtarzalność elementów (głosek, sylab, wyrazów, fraz)

Cechy prozodii

• Bardzo wyraziste intonowanie i akcentowanie • Hiperartykulacja dźwięków

• Wyższe tony

• Szerszy zakres tonów

• Modulowanie tempa mowy w dostrojeniu do

interakcyjnych możliwości dziecka

Mowa kierowana do dziecka (IDS)

• Na IDS składają się słowa i dźwięki, ale też gesty i mimika.

• Anne Fernald wyróżnia 4 funkcje IDS w rozwoju komunikacji z dzieckiem:

• Angażowanie i utrzymanie uwagi niemowlęcia

• Regulacja napięcia i emocji dziecka

• Informacja o intencjach i emocjach osoby mówiącej

• Wspieranie nauki języka

(Fernald, 1992; Papousek 1992; Dissanayake, 2000; Miall, Dissanayake, 2003)

Intersubiektywność pierwotna

• Protokonwersacje

• Wzajemne naśladowanie i odzwierciedlanie : mimiki, ruchów, gestów, wokalizacji

• Dzielenie rytmów, synchronia i dopasowanie ekspresywnych zachowań

• Muzyczność komunikacyjna

gry osoba-osoba-przedmiot

• nasilenie motywu poznawania przedmiotów (patrzenie, chwytanie, wkładanie do buzi)

• wzrost świadomości intersubiektywnych motywów, kontroli działania i kooperacji, kontakt zapośredniczony przez przedmioty

• Towarzyszenie, „znaczące historie”, zrytualizowane zabawy, dzielone rytmiczne narracje Intersubiektywność wtórna • Interakcje osoba-przedmiot-osoba • Podzielanie uwagi • Pierwsze słowa

• Około 9 miesiąca życia pojawia się bardzo istotna rozwojowa kompetencja, świadcząca o tym, że

dziecko przypisuje drugiej osobie stany wewnętrzne i potrafi podzielać z nią znaczenia. Zdolność ta

nazywana jest skoordynowanym podzielaniem

uwagi.

• Z epizodami skoordynowanego podzielania uwagi mamy do czynienia wtedy, dziecko przenosi uwagę naprzemiennie z przedmiotu na osobę i z osoby na przedmiot podczas interakcji (Legerstee, Weintraub, 1997).

• Jest to sygnał, że dziecko sprawdza reakcję drugiej osoby na to, co samo widzi, dzięki czemu może

między dzieckiem a tą osobą dojść do wymiany na temat przedmiotu.

• Dzięki skoordynowanemu podzielaniu uwagi możliwa staje się komunikacja o sobie, o świecie, o

przedmiotach, zjawiskach itd.

• Jest to kompetencja stanowiąca krok milowy w

rozwoju społecznym, w rozwoju komunikowania się, wnioskowania o stanach umysłu drugiej osoby