Świat awifauny w polskich i czeskich przekładach Pisma Świętego. 4, Bocian, ibis, pelikan

(1)

Lubomír Hampl

Świat awifauny IV w polskich i czeskich przekładach Pisma Świętego

bocian, ibis, pelikan

Wydawnictwo Naukowe

Akademii Techniczno-Humanistycznej Bielsko-Biała 2018

wymiary humanistyki

(2)

Redaktor Naczelny: Iwona Adamiec-Wójcik Redaktor Działu: Michał Kopczyk

Recenzenci: o. Tomasz Dąbek OSB

Mariola Szymczak-Rozlach

Sekretarz Redakcji: Grzegorz Zamorowski Redakcja techniczna: Anna Hajduga

Wydawnictwo Naukowe

Akademii Techniczno-Humanistycznej w Bielsku-Białej 43-309 Bielsko-Biała, ul. Willowa 2

tel. 33 827 92 68

e-mail:wydawnictwa@ath.bielsko.pl

ISBN 978-83-65182-87-6

(3)

SPIS TREŚCI

Angielskojęzyczny spis treści – (Table of contents).... 5

Wykaz skrótów... 7

Wprowadzenie... 19

Rozdział I. Czeskie i polskie przekłady biblijne nazw należących do kategorii pojęciowej ptactwa z bazowym komponentem leksykalnym ‘bociana’... 25

1. Bocian – definicje i podział taksonomiczny rodziny Ciconiidae... 25

1.1. Symbolika i wartościowanie bociana... 29

1.2. Bocian w przekładach biblijnych... 40

1.2.1. Księga Kapłańska (przykłady I–II)... 42

1.2.2. Księga Powtórzonego Prawa (przykłady III–IV)... 46

1.2.3. Księga Hioba (przykład V)... 48

1.2.4. Księga Psalmów (przykład VI)... 51

1.2.5. Księga Izajasza (przykład VII)... 55

1.2.6. Księga Jeremiasza (przykład VIII)... 59

1.2.7. Księga Zachariasza (przykład IX)... 64

1.3. Tabela zbiorcza nr 1 dot. ekwiwalencji terminologiczno- leksykalnej... 70

1.4. Tabela zbiorcza nr 2 dot. ilościowo-frekwencyjnych nazw ptaków.... 74

Rozdział II. Czeskie i polskie przekłady biblijne nazw należących do kategorii pojęciowej ptactwa z bazowym komponentem leksykalnym ‘ibisa’... 79

1. Ibis – zoolatria i zoomorfizm, definicje i podział taksonomiczny rodziny Threskiornithidae... 79

1.1. Symbolika i wartościowanie ibisa... 86

1.2. Ibis w przekładach biblijnych... 91

(4)

1.2.1. Księga Kapłańska (przykłady I–II)... 94

1.2.2. Księga Powtórzonego Prawa (przykład III)... 97

1.2.3. Księga Hioba (przykład IV)... 99

1.2.4. Księga Izajasza (przykład V)... 105

1.3. Tabela zbiorcza nr 3 dot. ekwiwalencji terminologiczno- leksykalnej... 108

1.4. Tabela zbiorcza nr 4 dot. ilościowo-frekwencyjnych nazw ptaków... 110

Rozdział III. Czeskie i polskie przekłady biblijne nazw należących do kategorii pojęciowej ptactwa z bazowym komponentem leksykalnym ‘pelikana’... 115

1. Pelikan – definicje i podział taksonomiczny rodziny Pelecanidae 115 1.1. Symbolika i wartościowanie pelikana... 118

1.2. Pelikan w przekładach biblijnych... 131

1.2.1. Księga Kapłańska (przykład I)... 133

1.2.2. Księga Powtórzonego Prawa (przykład II)... 135

1.2.3. Księga Psalmów (przykład III)... 138

1.2.4. Księga Izajasza (przykład IV)... 143

1.2.5. Księga Sofoniasza (przykład V)... 148

1.3. Podsumowanie... 152

1.3.1. Tabela zbiorcza nr 5 dot. ekwiwalencji terminologiczno- leksykalnej... 156

1.3.2. Tabela zbiorcza nr 6 dot. ilościowo-frekwencyjnych nazw ptaków... 159

Zakończenie... 163

Bibliografia... 167

Spis tabel... 228

Indeks osobowy (nazwiska)... 229

Streszczenie w języku czeskim (shrnutí)... 243

Streszczenie w języku rosyjskim (резюме)... 247

Streszczenie w języku angielskim (summary)... 252

(5)

WPROWADZENIE

Każde tłumaczenie tekstu na inny język jest zawsze złożonym i z reguły niełatwym przedsięwzięciem. To dotyczy szczególnie trudnych do przekładania tekstów religijnych, do których bez wątpienia zaliczamy także „księgę ksiąg”, czyli Pismo Święte. Wyekscerpowane przykłady w niniejszej monografii – koncentrujące się na przedmiotowej kategorii pojęciowej ptactwa¹ – dają dobry przegląd o wielkości zastosowanych technik translatorskich oraz zwracają uwagę na wyeksponowane różnice (przede wszystkim gramatyczno-leksykalne i pojęciowo-terminologiczne), jakie potrafimy dostrzec dzięki wnikliwie przeprowadzanej konfrontatywno-komparatystycznej analizie w badanych czeskich i polskich wersjach przekładanego tekstu biblijnego. To właśnie przy pomocy a n a l i z y t e k s t u – zarówno dokonywanych wewnątrz- językowych (tj. intralingwalnych) badań porównawczych, jak i międzyjęzykowych (tzw. interlingwalnych) ocen terminologicznych – jesteśmy w stanie ocenić weryfikację formalno-estetycznej rekonstrukcji ptasiego nazewnictwa oraz przybliżyć aproksymacyjne leksemy włącznie z kalkami językowymi lub błędami (lepiej używać terminu niedociąg- nięciami) metatranslacyjnymi, zachodzącymi bezpośrednio w procesie traduktologicznym.

Ze względu na fakt, że istotną cechą Biblii – jak podkreśla wielu badaczy (por. Długosz-Kurczabowa 2007: 167; Vokoun 2011;

Świderkówna 2002; Jelonek 2009; Kwilecka 2003; Kyas 1997; Novotný 2004; Heller 2009) – jest jej uniwersalizm, dlatego adresowana jest ona

1 Świat bez zwierząt – jak zaznacza Waldemar Chrostowski (2009: 321) – jest niewyobrażalny, w pewnym sensie nieludzki. Nie sposób wyliczyć korzyści z istnienia i obecności zwierząt w naszym życiu, aczkolwiek trzeba nadmienić, że my, ludzie, też jesteśmy zwierzętom niezbędni. Wzajemna zależność wynika z Bożego aktu stworzenia świata i wymaga od człowieka wielkiej dojrzałości.

(20)

20 Świat awifauny IV w polskich i czeskich przekładach Pisma Świętego (…) do ludzi wszystkich czasów, wszystkich ras i kultur, wszystkich poziomów intelektualnych i cywilizacyjnych. Aby ten cel mógł być osiągnięty, Biblia stara się posługiwać czytelnymi środkami obrazowania, ale zdarzają się tzw. „nieprototypowe” lub „niestandardowe” sytuacje, polegające na tym, że niektóre edycje Pisma Świętego używają pozmienionej (zmodyfikowano-zaadaptowanej) leksyki, w stosunku do tekstu wyjściowego. Z taką różnorodnie przetłumaczoną terminologią spotykamy się również przy analizowanej w niniejszej rozprawie domenie badawczej, skoncentrowanej na kategorii pojęciowej ptactwa.

Idąc śladem poprzednich trzech opublikowanych tomów z serii rozpoczętego projektu badawczego „Świat awifauny w Biblii” (ŚA I 2013;

ŚA II 2014 i ŚA III 2016), które dotyczyły najpierw sów i jaskółek, później ptactwa czystego i nieczystego pod względem kultu i rytuału oraz rodziny krukowatych – kawki, wrony, kruka, gawrona i sójki, podstawowym materiałem badawczym ponownie posłużyło mi w niniejszej rozprawie szesnaście przekładów Pisma Świętego.

Wnikliwie prześledzono osiem „bazowych” czeskich tłumaczeń biblijnych, w tym dwa staroczeskie przekłady, czyli przeanalizowano najbardziej znaną protestancką Biblię Kralicką według ostatniego wydania z 1613 roku i katolicką Biblię Ołomuniecką z 1417 roku oraz sześć współczesnych czeskich tłumaczeń Biblii (reprezentujących różne kanony, wyznania i przynależności religijne): Český ekumenický překlad, Český studijní překlad, Bibli překlad 21. století, Překlad nového světa, Jeruzalémskou bibli, Slovo na cestu.

Natomiast w przypadku polskojęzycznych edycji Biblii starano się również zachować takie same standardy czasoprzestrzenne i kryteria przynależności do wspólnot religijnych, jakie przyjęto odnośnie do czeskojęzycznych wydań Pisma Świętego. Przebadano także osiem

„bazowych” kodeksów, w tym dwa staropolskie wydania: protestancką Biblię Gdańską z 1632 roku i katolicki przekład Biblii ks. Jakuba Wujka² z 1599 roku oraz sześć tłumaczeń współczesnych: Nową Biblię Gdańską,

2 Autor tej staropolskiej Biblii, czyli ks. Jakub Wujek był określany wedle recepty humanistów mianem homo trilinguis – tj. człowiekiem, który biegle znał trzy języki biblijne: hebrajski, grecki i łacinę.

(21)

Wprowadzenie 21 Biblię Tysiąclecia zwaną również Tyniecką, Biblię Warszawsko-Praską tłumaczoną przez jedną osobę ks. bp. Kazimierza Romaniuka, Biblię Warszawską zwaną potocznie Brytyjką, Biblię Poznańską i Przekład Nowego Świata świadków Jehowy.

Dodatkowym materiałem uzupełniającym (wspomagającym przedmiotową wiedzę) były cztery wydania biblijne (dwa czeskie i dwa polskie). Z czeskojęzycznych przekładów posłużyły mi tłumaczenia, dokonane wyłącznie przez jedną osobę, tj. prześledzono trzytomową edycję Bible česká w wykonaniu Jana Hejčla z początku XX wieku oraz Pavlíkův studijní překlad dokonany przez Miloše Pavlíka – jako najnowszą pozycję współczesnego przekładu Pisma Świętego, obecnego na czeskim rynku wydawniczym – pochodzącego z 2014 roku.

Z polskojęzycznych przekładów dodatkowo skorzystałem ze staro- polskiego kalwińskiego wydania Biblii Brzeskiej oraz ze współczesnego przekładu Biblii Jerozolimskiej. Oprócz tych „bazowych” i „uzupeł- niających” wydań Pisma Świętego, korzystałem także z wielu innych czeskojęzycznych i polskojęzycznych edycji Biblii, pochodzących z różnych okresów.

Układ pracy:

Mam niezmiernie wielką satysfakcję, że mogę fachowym odbiorcom przedstawić c z w a r t y t o m z serii Świat awifauny w polskich i czeskich przekładach Pisma Świętego, który został poświęcony tym razem trzem reprezentantom kategorii pojęciowej ptactwa, tj. konkretnie zidentyfikowanym i przetłumaczonym ptakom, obecnym na kartach Pisma Świętego, czyli przedstawiony i poddany analizie zostanie w niniejszej monografii bocian, ibis i pelikan.

Pierwszy rozdział niniejszej rozprawy rozpoczynam od podziału taksonomicznego rodziny bocianowatych – Ciconiidae – czes. čeleď čápovití, a zaraz wyjaśniam różnorodne definicje zaczerpnięte zarówno ze słowników monolingwistycznych, jak i atlasów, przewodników i innych leksykonów. Następnie przywołuję symbolikę i wartościowanie wzmian-

(22)

22 Świat awifauny IV w polskich i czeskich przekładach Pisma Świętego (…) kowanego bociana, czyli wyszukuję potrzebne i przydatne informacje³ kulturowe, obyczajowe, etymologiczne, symboliczne, konotacyjne, wartościujące i komentarzowe (włącznie z przykładami dotyczącymi architektury, heraldyki i literatury) – zaliczanymi do szeroko pojętego nurtu interdyscyplinarnych badań humanistycznych. Po przedstawieniu i wyjaśnieniu tych zaproponowanych zagadnień przechodzę do analizowanego ptaka bociana, czyli jak on jest w urzeczywistnianym procesie translatologicznym obecny na kartach Pisma Świętego. W tym celu przywołuję dziewięć wersetów biblijnych, pochodzących wyłącznie ze Starego Testamentu (por. Kpł 11,18; Kpł 11,19; Pwt 14,16; Pwt 14,18;

Hi 39,13; Ps 104,17; Iz 34,11; Jr 8,7 i Za 5,9), w których został bezpośrednio wymieniony ten opisywany reprezentant awifauny (oczywiście w zależności od rodzaju tłumaczenia). Trzeba jednak wyraźnie zaznaczyć, że w tej analizie spotykamy się w trzech wersetach biblijnych (Kpł 11,18;

Pwt 14,16 i Iz 34,11) z marginalnym występowaniem opisywanego ptaka (por. staroczeskie tłumaczenia Biblii Ołomunieckiej oraz staropolskie wydanie Biblii Gdańskiej). W pozostałych sześciu wersetach (Kpł 11,19;

Pwt 14,18; Hi 39,13; Ps 104,17; Jr 8,7 i Za 5,9) konceptualizowany bocian (czasami bocianica – zmiana rodzaju gramatycznego – patrz PSP) pojawia się zdecydowanie częściej, poszerzając frekwencyjność wystę- powania tego ptaka.

Ze względu na fakt, że następnie rozpatrywany ptak zwany jako ibis – stanowiący przedmiot analizy drugiego rozdziału – jest dobrym przedstawicielem tzw. kultu czczenia zwierząt – dlatego najpierw przywołuję pojęcia związane z animalizmem, zoolatrią, teriomorfizmem i zoomorfizmem. W dalszej części przedstawiam, jak ten ptak jest pojmowany w czeskim i polskim obszarze językowym, uwzględniając

3 W tym rozdziale, jak i w całej monografii wykorzystane zostały również tzw.

„p o m o c n i c z e ” źródła informacji, które dotyczyły zwierząt. Chodziło o dzieła Arystotelesa, Pliniusza Starszego, Horapolona, Izydora z Sewilli, Fizjologa Epifaniusza, Fizjologa BIs, Ambrożego z Mediolanu, Bazylego Wielkiego, Rabana Maura, Alberta Wielkiego, Wergiliusza, Soliniusa, Iuvenalisa, Agrikolusa, Claretusa (tzw. Mistra Bartoloměje z Chlumce řečeného Klaret), Pavla Žídka (Paulusa de Praga), a także pomocne były różne traktaty o symbolice zwierzęcej, np. Aviarium. W niektórych sytuacjach przywoływałem średniowieczną benedyktyńską uzdrowicielkę Hildegardę z Bingen, która posiadała różnorodną i bogatą wiedzę na temat ptaków w medycynie.

(23)

Wprowadzenie 23 zwłaszcza jego symbolikę. Jak już było nadmienione, w drugim rozdziale koncentruję się na awifaunistycznym komponencie leksykalnym, czyli na ibisie – czes. nazwa ibis, wyszczególniając jednocześnie pięć przykładów z kart Pisma Świętego (Kpł 11,17; Kpł 11,18; Pwt 14,16; Hi 38,36 i Iz 34,11), w których ten przedmiotowo analizowany ptak występuje.

Ponownie jak bocian, opisywany w tym rozdziale ibis został zlokalizowany tylko w Starym Testamencie. Tutaj również w ostatnim przeanalizowanym przykładzie Iz 34,11 spotykamy się z marginalnym występowaniem tego ptaka, por. zwłaszcza przekłady BJW, PSP i BČ.

Natomiast w trzecim rozdziale skupiam się na reprezentancie świata awifauny – pelikanie. Najpierw przywołuję różnorodne definicje i podział taksonomiczny przedmiotowej rodziny pelikanów – Pelecanidae – czes.

čeleď pelikánovití, a w dalszej części koncentruję się na symbolice i wartościowaniu analizowanego ptaka, włącznie z jego znaczeniem w chrześcijańskiej ikonografii. Przywołany został również hymn na cześć Najświętszego Sakramentu Adoro te devote, przypisywany św. Tomaszowi z Akwinu (przytaczając również różne jego czeskie i polskie wersje tłumaczeniowe). W drugiej części trzeciego rozdziału (patrz 1.2–1.3.2.) skupiam się na tym, jak nazwa analizowanego pelikana jest wyko- rzystywana w przekładach biblijnych. Ten konkretnie sprecyzowany gatunek ornitofauny pojawia się w Biblii pięć razy, wyłącznie w Starym Testamencie – tak jak wcześniej przywoływany bocian i ibis (por. Kpł 11,18; Pwt 14,17; Ps 102,7; Iz 34,11 oraz So 2,14). Zawsze pod koniec każdego rozdziału umieszczam sporządzoną tabelę, żeby lepiej i przejrzyściej pokazać, z jakimi nazwami faunistycznymi mamy do czynienia w analizowanych tekstach biblijnych, co daje nam dokładny obraz o zastosowanej terminologii w poszczególnych fragmentach Pisma Świętego.

Tak jak podkreśliłem w pierwszych słowach niniejszego wpro- wadzenia do ŚA IV, tłumaczenie tekstów biblijnych, zwłaszcza oddanie właściwych leksemów, np. z interesującej nas dziedziny awifauny, nie jest prostą kwestią, gdyż powinniśmy uwzględniać bardzo ważną t r i a d ę procesu przekładoznawczego, polegającą najpierw na identyfikacji, później na interpretacji, a na samym końcu trzeba skupić się na przekładzie.

(24)

24 Świat awifauny IV w polskich i czeskich przekładach Pisma Świętego (…) Zaprezentowane trzy gatunki ptaków, jakimi są bocian, ibis i pelikan (czes. čáp, ibis i pelikán), potwierdzają tezę, że spotykamy się z różnorodnie przetłumaczonymi nazwami ptaków, otrzymując czasami w a r i a n t y w n o - d u b l e t o w e e k w i w a l e n t y l e k s y k a l n e , skupiające się na opisywanej domenie awifaunistycznej nomenklatury. Świadczy to ewidentnie o tym, że pojawiają się pojęciowo synonimiczne określenia reprezentantów kategorii pojęciowej ptactwa, które nie odzwierciedlają rzeczywistości ani ówczesnych realiów (np. historycznych, geograficznych, społecznych, kulturowych, zoologicznych i innych), lecz z drugiej strony warto także podkreślić, że identyfikacja hebrajskich nazw ptactwa w niektórych konkretnie wymienionych fragmentach Biblii nie jest jednoznaczna, na co zwracają uwagę zarówno słowniki biblijne (por.

SSB 1998: 843, NBS 1996: 1162–1164, SOISB 1989: 190, STB 2007:

181–186, Briks 2000, Heller 2000, WSHPST 2008, t. I i II), jak i różnorodne komentarze biblijne (Výklady I 1991, Výklady III 1998, Łach 1970, Tronina 2006, MacArthur 2013 i 2015, MacDonald 2015, Levoratti 2000: 375) oraz przewodniki po Biblii (Bowker 2005, Reidová, Manser 2011, Driver 1955), a także atlasy zwierząt biblijnych (AZB 2007), włącznie ze szkicami z biblijnego zwierzyńca (Wajda 2016) i wiele innych, przydatnych opracowań (por. Hudec 2017: 26 i in.).

Podczas czytania – zapoznając się z treścią niniejszej monografii – będziemy mogli wyraźnie przekonać się, że przy próbie porównania kilku czeskich i polskich przekładów biblijnych czasami odczuwalny jest w niektórych tłumaczeniach Pisma Świętego – jak to ostatnimi czasami określam – tzw. „absolutny zamęt terminologiczny”⁴, który jest spowodowany trudnościami identyfikacyjnymi opisywanych leksemów świata awifaunistycznego.

4 Przeprowadziłem również różnorodne badania, które dotyczyły np. nazw własnych i geograficznych, instrumentów muzycznych, somatyzmów i środków płatniczych w Biblii. Wykazałem, że nie ma ujednoliconego nazewnictwa. Można więc spróbować powiedzieć, że każde tłumaczenie jest w pewnym sensie pierwszą wykładnią tekstu oryginału, ale pełnowartościowe zamienniki pierwotnie sporządzonego tekstu „raczej”

nie istnieją lub w pewnych przekładach są mgliście prezentowane.

(25)

ROZDZIAŁ I

CZESKIE I POLSKIE PRZEKŁADY BIBLIJNE NAZW NALEŻĄCYCH DO KATEGORII POJĘCIOWEJ

PTACTWA Z BAZOWYM KOMPONENTEM LEKSYKALNYM ‘BOCIANA’

1. B O C I A N – definicje i podział taksonomiczny rodziny Ciconiidae

W tej części, która rozpoczyna niniejsze rozważania, chciałbym przede wszystkim przedstawić przedstawiciela świata awifauny z analizo- wanej rodziny Ciconiidae, jakim jest bocian. Rozpatrywany BOCIAN (łac. Ciconia ciconia) czes. ČÁP bílý zgodnie z definicji zaczerpniętych z monolingwistycznych słowników, encyklopedii, leksykonów, przewo- dników i atlasów to ‘silnie zbudowany ptak’ (Dubisz 2003: 291);

‘przelotny i brodzący reprezentant awifauny’ (Skorupka, Auderska, Łempicka 1968: 51); ‘ptak podkasały’ (Karłowicz, Kryński, Niedźwiecki t. I, 1900/1952: 179); ‘nader kontrastowo ubarwiony’ (Kłosiewicz 1998:

22), ‘który jest dużym lotnym, białym ptakiem z czarnymi lotkami, o wysokich czerwonych nogach, długiej szyi i długim czerwonym dziobie. W ludowych wierzeniach jego pojawienie się wróży narodziny dziecka’ (Dunaj 2001: 39); ‘gnieżdżący się w pobliżu osiedli ludzkich’

(26)

26 Świat awifauny IV w polskich i czeskich przekładach Pisma Świętego (…) (Szymczak 1978: 181); ‘żywiący⁵ się nie tylko drobnymi wodnymi kręgowcami’ (NEP t. 1, 1995: 499); ‘ale i płazami, rybami oraz drobnymi ssakami, który wraca po przylocie z ciepłych krajów do swojego gniazda’

(Doroszewski 1958: 585); ‘gniazduje w strefie lasów klimatu umiar- kowanego Europy i Azji oraz zimuje w Afryce Środkowej i Południowej oraz Azji Południowej’ (Marchowski 2015: 196); czes. čáp ‘rod tažných ptáků brodivých z čeledi čápovitých’ (Haller 1969: 265); ‘velký brodivý pták’ (OPPP 2015: 50); ‘s dlouhýma nohama a poměrně krátkými prsty’

(OAPŽ 1974: 36); ‘a dlouhým zobákem s ostrou špičkou, žijící u vod’

(Filipec, Daneš, Mejstřík 2005: 46); ‘zpravidla zbarvený černým nebo bílým peřím’ (SSČSČ 2011: 91); ‘mající červené nohy a rudý protáhlý zobák’ (Hadravová 2008: 203) – [tłum. pol. L.H.⁶: gatunek ptaka wędrownego z rodziny bocianowatych, który jest dużym brodzącym ptakiem z długimi nogami i stosunkowo do nich krótkimi palcami oraz długim dziobem z ostrym szpicem, żyjący w okolicy terenów wodnych (mokradeł), mający z reguły czarne lub białe upierzenie oraz czerwone nogi i ciemnoczerwony wydłużony dziób].

Zarówno bociany, jak i czaple, ibisy, bąki oraz ślepowrony, należą do rzędu⁷ brodzących (Ciconiiformes) czes. řád brodiví⁸. Do najbardziej

5 Bocian, uchodzący u nas (tj. w Czechach i Polsce – uwagi własne L.H.) głównie za tzw. żabojada; na zimowisku w południowej Afryce powszechnie bywa nazywany ptakiem szarańczowym i doceniany jest za zasługi w tępieniu tej plagi (por. Trepka 2002: 140–141). Identycznie sytuację przedstawiają Jan Hanzák i Karel Hudec II díl, 1 část (1974: 122), którzy zaznaczają, że: stěhovavé kobylky, které jsou metlou afrického hospodářství, jsou i oblíbenou potravou čápů – [tłum. pol.: szarańcze wędrowne, które są plagą gospodarki afrykańskiej, są także ulubionym pożywieniem bocianów].

6 Wszystkie tłumaczenia cytowanych fragmentów w niniejszej pracy pochodzą od Autora i są zaznaczane w kwadratowych nawiasach. Używane są skróty [tłum. pol.:] – przy przekładzie całych zdań lub [pol.:] – przy przekładzie pojedynczych wyrazów lub połączeń kolokacyjnych.

7 Brodzące (Ciconiformes) to rząd kosmopolitycznych ptaków wodno-błotnych; około 115 gatunków; duże, o długim dziobie, długiej szyi oraz długich nogach z 4 palcami (por. NEP t. 1, 1995: 567). Niektórzy specjaliści z zakresu ornitologii również wyróżniają podrząd bocianowce (Ciconii) – (Marchowski 2015: 196–197).

8 W terminologii czeskiej reprezentanci tego rzędu (czes. volavka, bukač, čáp, jeřáb) określani są mianem dlouhonozí ptáci – [dosł. pol.: długonogie ptaki] – (por. Bezzel 2004: 40–46).

(27)

Rozdział I. Czeskie i polskie przekłady biblijne nazw (...) BOCIAN 27 znanych przedstawicieli z rodziny bocianowatych (Ciconiidae) czes.

čeleď čápovití zaliczani są:

czes. čáp bílý (łac. Ciconia ciconia) pol. bocian biały, czes. čáp černý (łac. Ciconia nigra) pol. bocian czarny,

ale można także wymienić mniej znane gatunki taksonomiczne, takie jak np.:

czes. čáp simbil⁹ (łac. Sphenorhynchus // Ciconia abdimii) pol. bocian białobrzuchy,

czes. čáp bělokrký (łac. Ciconia episcopus) pol. bocian białoszyi, czes. čáp pestrý (łac. Ciconia stormi) pol. bocian garbaty,

czes. čáp jihoamerický¹⁰ (łac. Ciconia maguari) pol. bocian sinodzioby,

czes. čáp východní¹¹ (łac. Ciconia boyciana) pol. bocian czarnodzioby,

czes. (čáp) jabiru¹² (łac. Jabiru mycteria) pol. żabiru amerykański¹³,

9 Od przypisu dziewiątego do dwudziestego zaznaczone są wariantywne nazwy, jakie są używane w terminologii awifawnistycznej na określenie konkretnie przedstawianego gatunku ptaka (najczęściej chodzi o nazewnictwo binominalne). Tak np. czes. čáp simbil to także simbil súdánský.

10 Analogicznie čáp jihoamerický w czeskiej terminologii określany jest również jako čáp maguari.

11 Konsekwentnie čáp východní w czeskim nazewnictwie faunicznym przybrał trinominalną nazwę čáp bílý východoasijský.

12 Jaribu americký.

13 Również w terminologii polskiej występują dubletowe, tzw. synonimiczne nazwy awifaunistyczne tego samego gatunku. Żabiru amerykański to także nazwa zarezerwowana dla żabiru argentyńskiego.

(28)

28 Świat awifauny IV w polskich i czeskich przekładach Pisma Świętego (…) czes. čáp sedlatý (łac. Ephippiorhynchus senegalensis) pol. żabiru afrykański¹⁴,

czes. čáp černokrký (łac. Ephippiorhynchus asiaticus) pol. żabiru czerwononogi,

czes. nesyt africký (łac. Pseudotantalus // Mycteria ibis) pol. dławigad afrykański,

czes. nesyt americký¹⁵ (łac. Mycteria americana) pol. dławigad amerykański,

czes. nesyt bílý (łac. Mycteria cinerea) pol. dławigad malajski, czes. nesyt indický¹⁶ (łac. Mycteria leucocephala) pol. dławigad indyjski,

czes. marabu indický¹⁷ (łac. Leptoptilu(o)s dubius) pol. marabut indyjski,

czes. marabu javanský¹⁸ (łac. Leptoptilos javanicus) pol. marabut jawajski,

czes. marabu africký¹⁹ (łac. Leptoptilos crumeniferus) pol. marabut afrykański,

czes. zejozob africký (łac. Anastomus lamelligerus) pol. kleszczak afrykański,

czes. zejozob indický²⁰ (łac. Anastomus oscitans) pol. kleszczak azjatycki.

Powyżej zaprezentowany wykaz został sporządzony przy pomocy następujących źródeł (por. http://www.biolib.cz/; Svensson 2012; Trepka

14 Analogicznie żabiru afrykański to bocian siodłaty.

15 Nesyt lesní.

16 Nesyt indomalajský.

17 Argala lub čáp argala albo marabu argala.

18 Čáp adjutant lub marabu malajský albo marabu indomalajský.

19 Čáp marabu.

20 Zejozob asijský.

(29)

Rozdział I. Czeskie i polskie przekłady biblijne nazw (...) BOCIAN 29 2001; Bailey 2004; EZP Trepka 2002; Bezzel 2004; OPPP 2015; Dungel, Hudec 2005; Hanzák, Hudec t. II, 1 část 1974; Hudec 2017; OAPŽ 1974:

36–37; Marchowski 2015; Ptaki Polski odc. 4, 2011: 2–8; Atlas ptaków cz. 2, 2016: 19–20; Janiszewska, Włodarczyk – Atlas Ptaków Polski cz. 1, 2017: 46–49).

1.1. Symbolika i wartościowanie bociana

Wyraz čáp występuje (spośród języków słowiańskich) tylko w języku czeskim (por. słow. bocian, pol. bocian, ros. аист, ukr. лелека, białorus.

бусел, chor. roda, słoweń. štorklja, serb. рода, bułg. щъркел, mac. штрк;

kasz. bòcón).

Jméno čáp – jak podkreśla Vlastimil Styblík (2006: 40) – se vykládá dvojím způsobem. Může souviset se slovem capat // cápat, podle toho, že tento pták má dlouhé nohy – „cápy”²¹ (v hanáckém nářečí se noha označuje také slovem čapa²²). Nebo slovo čáp souvisí se slovem čapat s významem „lapat“, podle chytání kořisti dlouhým zobákem – [tłum.

pol.: czeską nazwę čáp (pol. bocian) określa się z punktu widzenia etymologicznego dwojako. Może łączyć się z leksemem capat // cápat (dosł. dreptać // tupać), ponieważ ptak ten ma długie nogi tzw. czes. cápy (dosł. nóżki), które w gwarze hanackiej nazywają się również čapa.

Czeska nazwa čáp (pol. bocian) może się również łączyć z wyrazem čapat (w dosłownym znaczeniu ‘łapać’ // ‘chwytać’), zgodnie ze spo- sobem polowania tego ptaka dzięki długiemu dziobowi]. Český etymologický slovník zaznacza, że wyraz čáp ma wiele wspólnych cech z wyrazem cápat ‘neohrabaně chodit’ – (dosł. ‘niezgrabnie chodzić’) lub z leksemem čapati ‘chytat’ – (dosł. ‘łapać’) – (por. Rejzek 2001: 111).

Znane są staroczeskie nazwy: čiep, czap, cżap, czzap, czapek (por.

Gebauer t. I, 1970: 153).

21 Autor Česko-německého slovníka Josef Jungmann (t. I., 1989: 216) zaznacza, że cápa to ‘hňápa’.

22 Slovník jazyka českého zaznacza, że nazwy čapa // čapák są ludowymi określeniami na nogę z kwalifikatorem grubiańskości (Trávníček 1952: 168).

(30)

30 Świat awifauny IV w polskich i czeskich przekładach Pisma Świętego (…) W języku polskim – jak zaznaczają różni badacze specjalizujący się w dziedzinie pochodzenia wyrazów – analizowana nazwa bocian jest niejasna (jak wiele innych indoeuropejskich nazw bociana), tj. bez pewnej, gwarantowanej i jednoznacznej etymologii, gdyż właściwa rekon- strukcja i prasłowiańska geneza wyrazu jest wątpliwa // niepewna ze względu na różnorodność form w językach słowiańskich (por. np.

międzysłowiańskie zapożyczenia), a dotychczasowe próby nie przekonują (por. Bańkowski 2000: 64, Boryś 2005: 34, Brückner 1927/1993: 33, Sławski t. I, 1952–1956: 38). Już w XIV wieku odnotowane zostały nazwy osobowe²³ Bocian [1393] i Bocianek [1389], lecz nie jasna jest staropolska nazwa zastępcza (epitetowa) ulubionego w Polsce ptaka.

Może chodzić o skrót jakiegoś złożenia, chyba boć-sian, bodzi-sian, bodi- sěnъ ‘bodący siano’ wyrażającego jego najpożyteczniejszą dla ludzi działalność (pomaga suszyć siano; pilnie przetrząsając pokosy w poszu- kiwaniu żeru) – (por. ESJP, t. I, 2000: 64).

23 Čapek jako nazwa własna w znaczeniu ‘malý čáp’ – (dosł. ‘mały bocian’) jest na 169 miejscu wśród najbardziej rozpowszechnionych nazwisk w Czechach i na 6 miejscu spośród występującej frekwentywności nazwisk, rozpoczynającej się od litery „Č“. Na jednego czeskiego Čapka przypada 10,9 Nowaków. W Czechach istnieje sporo nazwisk, w których jest wyprofilowany ptak bocian, por.: czes. Čáp, Čápa, Čápek, Čapík, Čapka, Čápka, Čapla, Čapoun, Čapský, Čápský, Čepek i inni (por. Mates 2002: 38). Najczęściej spotykane nazwiska w Czechach od analizowanego ptaka bociana, czes. čápa – jak zaznaczają Jiří Černý i Jan Holeš (2004: 78) – są: Bočan, Bočánek, Čáp, Čapek.

W regionie zaś Śląska spotykamy się z następującymi nazwiskami: Bocian, Bocziąn, Bocziąnka, Boczion, Boczionka, Botzian, Bocianek, Bocianik, Bocianowski, Bociański, Bociek (por. Rospond 1967: 65) oraz w południowej części Śląska Cieszyńskiego (już w czasach austriackich) spotkać można było takie nazwiska, jak: Bocek, Bockowa, Boczek, Boczkowa // Boczkova, Botzek, Bockaj, Bockajka, Bocko, Bocków (Lipowski 2008: 129–130). Wpływ niemczyzny na graficzną postać niektórych nazwisk jest bardzo silny, ale jednocześnie pojawiają się też zapisy polskie, zgodne z ówczesnym uzusem ortograficznym. Ze zjawisk graficznych należy zwrócić uwagę na stosunkowo częste używanie tzw. trójznaku tcz dla oznaczenia dźwięku [c] lub [č], por. Botzek, Samietcz //

Samietz ‘istota płci męskiej’, co można wyjaśnić mieszaniem czy kombinacją grafii łacińskiej z niemiecką i polską. Językoznawczyni z Uniwersytetu Ostrawskiego Eva Mrhačová (2013: 62–65) sporządziła czeski i polski wykaz, w którym zaznacza příjmení kopírující buď zcela anebo s nepatrnou krajovou hláskovou modifikací názvy živočichů, spisovné, hovorové, zdrobnělé – [tłum. pol.: nazwiska kopiujące albo całkowicie lub z nieznaczną zgłoskową modyfikacją nazwy zwierząt (występujące w stylu literackim, potocznym i w zdrobnieniach). W tym zestawieniu został również uwzględniony od podstawy słowotwórczej czeski termin Čáp // Czap i polski Bocian.

(31)

Rozdział I. Czeskie i polskie przekłady biblijne nazw (...) BOCIAN 31 W czeskiej terminologii ludowej wzmiankowanego bociana białego – czes. čápa bílého (Ciconia ciconia) zwie się na wiele sposobów, a konkretnie jako: Bocan, Bocán, Bocaň, Bocáň, Bočan, Bočán, Bogdal, Bogdál, Bohdal, Bohdan, Bohdál, bokdál, Bokom, Bódan, Bugdal, Cžap, Cžáp, Čáp, čápek (zdrob.), Čáp obecný, Kmotr, Počan, Vobdál, žabant (dial.) (por. Klůz 1977: 35; Haller 1969: 265; Jungmann t. I, 1989: 155, 216; Linde t I, 1854/1951: 133). Bocianie gniazdo było dla domu gwarancją szczęścia jego użytkowników, dlatego w czeskiej terminologii ludowej na tego ptaka mówiono również bóhdal (čáp „nosil“ děti) – [dosł.

Bóg dał – bocian przynosił dzieci] (por. Styblík 2006: 40). Szczególnie w regionie Valašska [pol.: Morawska Wołoszczyzna – górzysty region północnych Moraw na granicy ze Słowacją] analizowanego ptaka nazywają bohdal. Znane są również nazwy bocán i bogdáł (por. Mates 2002: 38).

Natomiast w polskiej terminologii ludowej obserwujemy także dużą różnorodność form gwarowych, ponieważ używane są wyrazy, określające tego ptaka jako: bocion, bocioń, bociąń, kłobocian, boción, bociun, bociuń, bociąn, bocan, bocon, bocón, bocun, bociań, bocón, bocóń, boczoń, boczóń, boczój, bocoń, bocuń, bocoj, bocuj, bociąg, bociek (pot. nazwa bociana), boćko, bocek, klebocon, klobocon, klabocian, busiek // buśko, busion, busieł, buseł, bucień, baczoń, boć (myśl.), mocian, pocian, dziopan, grzegotka (myśl.), klek, klekotka, wosio, wojtek, wojtuś (Galicja, Krakowskie), ksiądz wojciech (gwara flisacka), staś (Krakowskie), iwanko (Włodawa nad Bugiem), bocian pospolity, czapla bocian, bocian zwyczajny oraz pot. bociek (por. Strutyński 1972:

59–60, 96, 102, 110 i 125; Boryś 2005: 34; Sławski t. I, 1952–1956: 38;

Karłowicz, Kryński, Niedźwiecki t. I, 1900/1952: 179–180; Lipowski 2008: 129; Mrózek 1984: 42–43; Linde t I, 1854/1951: 133). Jak zaznacza Słownik Staropolski (t. I, z. 2, 1953: 118) wyrazy boczan, boczian mogły być używane jako (połączenie dwóch ptaków) boczyan ibis.

Konkretnie przedstawianego przedstawiciela kategorii pojęciowej ptactwa bociana czarnego zwie się również hajstrą (por. Trepka 2001:

38; Szymczak 1978: 181; Dubisz 2003: 291; NEP t. 1, 1995: 499).

Używane jest również w gwarze myśliwskiej określenie tajstra oraz znane

(32)

32 Świat awifauny IV w polskich i czeskich przekładach Pisma Świętego (…) są dialektalne nazwy siast (okolice Augustowa) i siasta (okolice Tykocina) oraz szast i bag. Stosuje się również w polskim nazewnictwie terminu dwuczłonowego bocian bag (Strutyński 1972: 60 i 130;

Karłowicz, Kryński, Niedźwiecki t. I, 1900/1952: 179). Jest to urodziwy ptak, który jest oprócz białego spodu cały czarny z lśniącym, metalicznym połyskiem. W czeskiej terminologii ludowej bociana czarnego – czes.

čápa černého (Ciconia nigra) określa się jako: bačár, bočár, bočan, bočán, čáp lesní, čáp šataň, šatan (por. Komárek 2007: 49; Klůz 1977:

35, Haller 1969: 265; Jungmann t. I., 1989: 148; Amerling 1852; Palliardi 1852; Kněžourek 1911). Bocian czarny w Czechach najczęściej gniazduje w nieprzystępnych lasach liściastych i iglastych (por. Styblík 2006: 40;

OPPP 2015: 50).

Slovník nespisovné češtiny odnotowywuje od przedmiotowego leksemu čáp – zwłaszcza od jego podstawy słowotwórczej – takie derywaty, jak: čapáky ‘dlouhé nohy’ – [pol.: długie nogi]; w slangu sportowców nazwa čapáky oznacza również ‘v cyklistice zimní cyklistické kalhoty’ – [w kolarstwie zimowe spodenki rowerowe]; leksem čapáry wskazuje na ‘dlouhé nohy’ – [pol.: długie nogi]; podobnie wyraz čápy ‘nohy’ w liczbie mnogiej wskazuje na [pol.: nogi]; termin čapák to

‘dobrý fotbalový brankář’ – [pol.: dobry bramkarz w piłce nożnej];

w slangu współczesnej młodzieży określenie čapek to również ‘brankář’ – [pol.: bramkarz], a czasownik čapat oznacza ‘chytat’ – [pol.: bronić, łapać] (por. SNČ 2006: 86). W gwarze morawskiej wyraz w formie przymiotnikowej čapatý to ‘někdo s krátkýma nebo křivýma nohama’ – [pol.: ktoś z krótkimi lub krzywymi nogami]. Inny czeskojęzyczny leksykon, a konkretnie Výběrový slovník českých slangů zaznacza, że w slangu sportowców wyraz čáp oznacza ‘jízdu na jedné brusli’ – [pol.:

jazdę na jednej łyżwie] oraz wyrażenie dwuczłonowe čapí hnízdo to

‘Reissigův komín s růžicí – u lokomotivy řady 320.0’ – [pol.: bocianie gniazdo w zanikającej gwarze kolejarzy oscyluje w metaforyzacji socjolektu i oznacza ‘komin Reissiga z rozetą u lokomotyw z okrągłym ornamentem w kształcie stylizowanego rozwiniętego kwiatu lub innych elementów roślinnych’ przypominające właśnie kształt bocianiego gniazda (por. Hubáček 2003: 33, Hubáček 2008: 233). Natomiast Slovník

(33)

Rozdział I. Czeskie i polskie przekłady biblijne nazw (...) BOCIAN 33 nekonvenční češtiny – Šmírbuch jazyka českého podaje takie wyrazy, jak:

cápy, čápy i čapáry na określenie ‘nóg’; čapoň ‘policjant // strażnik’;

čapák ‘nowoczesne szybkie auto’ (Ouředník 2005: 21, 180 i 239).

W języku polskim analizowany wyraz bocian w specjalistycznym języku technicznym oznacza ‘rodzaj noża tokarskiego’ (por. Szymczak 1978: 181). Natomiast bocianka wskazuje na ‘butelkę do wina z długą szyjką, tzw. dziobanka’ (por. Karłowicz, Kryński, Niedźwiecki t. I, 1900/1952: 180; Doroszewski 1958: 585). Wyrażenie bocianie gniazdo – czes. čapí hnízdo to ‘na dawnych statkach i okrętach kosz umieszczony na szczycie najwyższego masztu, stanowiący punkt obserwacyjny dla marynarzy’ – czes. ‘čapí hnízdo, vyhlídka na přední stěžni lodi’.

Wyrażenie to odnotowywuje Polsko-český technický slovník (por.

Radvanovský, Kašová 2004: 63), koncentrując się na terminologii statków, okrętów i żeglugi. Owo przywoływane bocianie gniazdo, z którego można było obserwować horyzont – jak zaznacza STB – tkwiło często na maszcie (Packer, Tenney 2007: 258), lecz najczęściej jest ono tłumaczone w Prz 23,34 jako szczyt masztu // wierzchołek masztu (czes.

vrcholu stěžně // stožáru na špici // vrcholu sloupu bárky). Rozpinano też na nim żagle, które dodatkowo chroniły żeglarzy przed promieniami słońca.

W zoonimicznej terminologii ludowej nazwy jednych ptaków (najczęściej ich wygląd, wielkość i odżywianie oraz cechy zachowania i ogólnie przyjętego charakteru) są przenoszone przy pomocy alego- rycznego porównania do określeń innych ptaków, np. gołębia i koguta, por. apelatywy zoologiczne występujące w niektórych przypadkach wyłącznie w gwarze regionalnej: bocian // bociek to ‘gołąb o długich czerwonych nogach’ (Nowodwór – [Lublin] oraz Ładzin – [Szczecin]);

bocian // bucjan to ‘kogut, który stoi na jednej nodze’, ‘kogut o długich nogach, często stawał na jednej nodze’, ‘kogut o wysokich nogach’,

‘kogut wyróżniający się długimi nogami’ (Werbkowice [Zamość], Wiśniew [Siedlce], Lubrza [Zielona Góra], Łomazy [Biała Podlaska], Kocudza [Tarnobrzeg]) – (por. SEMSZL t. IV, Warchoł 2014: 233 i 262–263).

(34)

34 Świat awifauny IV w polskich i czeskich przekładach Pisma Świętego (…) Bociany są powszechnie uważane za zwiastuny nadchodzącej wiosny i szczęścia. Są również symbolem ‘pobożności’ (łac. pietas²⁴) – (por. Kasjodor lib. 2, epist. 14,21), ‘synowskiej miłości i sumienności’

oraz ‘troski o starych rodziców’, por. lex ciconaria [dosł. prawo bocianie²⁵], zobowiązujące dzieci do utrzymywania starych rodziców, będących w potrzebie. Bociana już starożytni Egipcjanie, Grecy i Rzymianie uważali za symbol troskliwej miłości, jaką dzieci powinny otaczać swoich rodziców. Bocian był w Grecji atrybutem bogini Hery²⁶, a w Rzymie bogini Junony, gdzie ptak ten traktowany był jako symbol synowskiej miłości, lojalności i pobożności oraz uważano go za symbol dobrej wróżby.

W podobnym duchu wyrażał się w swoich homiliach św. Bazyli²⁷ (por. Hexaemeron VIII 5, PG 29, s. 176). Obszerną interpretację moralną postępowania bocianów podał także Filon Aleksandryjski (1986: 218).

24 Jak podkreśla Świat symboliki chrześcijańskiej Rzymianie wprost wyobrażali sobie personifikację Pietas jako bociana (Forstner 1990: 226). Łączono to z ‘sumiennością’,

‘pobożnością’ i ‘przywiązaniem’. Rzymianie zwykle nazywali bociana „ptakiem pobożnym” – pia avis (por. Kobielus 2002: 69) lub pietaticultrix – jak mawiał Petroniusz (Satyricon 55,6) – „najbardziej pobożnym ze zwierząt, które latają” (por. Ravasi 2009:

77). Wytłumaczenia dokonał również Claretus w swoim dziele pt. Fyziologář, gdzie zaznaczał, że: čápi pečují velmi o svá mláďata a mladí zase o rodiče: kolik času totiž vynaloží dospělí na živení mláďat, po tak dlouhý čas jsou sami od mladých živeni. Proto se čápovi říká zbožný pták (viz. ClarPhys. heslo 22, Ptačí zahrádka, Nechutová 1991:

22–23) – [tłum. pol.: bociany bardzo opiekują się swoimi młodymi, a młode zaś swoimi rodzicami. Ile czasu poświęcą dorosłe osobniki na żywienie młodych, tyle czasu również odwzajemniają młode, żeby opiekować się rodzicami. Dlatego na bociana mówi się, że jest to „pobożny ptak“]. O tym, jak się zachowuje bocian oraz jaką ma symbolikę napisał Claretus także w dziele Exemplář, por. ClarEx hasła nr 71 i 93.

25 Jak zwraca uwagę Słownik mitów i tradycji kultury do języka polskiego przedostały się następujące wyrażenia kolokacyjne z przeniesionym znaczeniem: prawo boćkowskie

‘rygor’, ‘surowość’, ‘karność’, ‘dyscyplina’ oraz monitor boćkowski ‘dyscyplina szkolna’, ‘bizun szkolny’ (por. Kopaliński 1988: 106).

26 Starożytni Grecy poświęcili ptaka bociana bogini Herze, opiekunce karmiących matek, jako patronce macierzyństwa.

27 Pisał on między innymi o tych ptakach w bardzo pozytywnym znaczeniu: „Troska, jaką bociany otaczają swoich starych, niedołężnych rodziców, winna być dostateczną zachętą dla naszych dzieci – jeśli tylko zechciałyby zwrócić na to uwagę, by okazywać miłość rodzicom (...). One to stojąc wokół swego ojca, który ze starości traci pióra, ogrzewają go swymi skrzydłami i dostarczają obfitego pożywienia. Nawet w czasie lotu wspierają go jak mogą, delikatnie unosząc go z obu stron skrzydłami”.