UNIWERSYTET ZIELONOG6RSKI • ZIELONA G6RA 2009
Joanna Karczewska
Zielona G6ra
SCRIPTURA, DIPLOMA, SIGILLUM
UWAGI DO DZIEJOW
KLASZTORU DOMINIKANOW
W KROSNIE ODRZANSKIM W SREDNIOWIECZU
R
ozne w'ltki dziejow zakonu dominikan6w na ziemiach polskich juz niejednokrot- nie byly omawiane w literaturze historycznej. W ostatnich latach zwlaszcza uka- zalo si~ sporo wydawnictw, m.in. o charakterze rocznicowym, poswi~conych zakonowi kaznodziejskiemu i postaciom zwi'lzanym z jego dzialalnosci'l1• Warto tez przywolac w tym miejscu niedawne konferencje naukowe poswi~cone swi~temu Jackowi i domini- kanskiemu dziedzictwu, a zorganizowane przez sl'lskie i krakowskie srodowiska naukowe2•Aktualny stan badan, plany i postulaty badawcze zostaly ostatnio podsumowane w opra- cowaniu o dziejach dominikan6w w Polsce na przestrzeni od XIII do XVIII stulecia3• Na tym tle literatura poswi~cona klasztorom dominikanskim tylko na terenie Dolnego Sl'lska przedstawia si~ skromnie. Wci'lz pierwszorz~dne znaczenie rna praca
J.
Kloczowskiego o dominikanach na Sl<!sku4• Istnieje tez dawna monografia klasztoru wrodawskiego au- torstwa C. Blasela5, a takze najnowsze opracowanie dziejow tego konwentu w p6znym sredniowieczu piora K. Kaczmarka6• Niedawno A. Pobog-Lenartowicz omowila stan ba-I Dominikanie w srodkowej Europie w XIII-XV wieku. Aktywnosc duszpasterska i intelektualna, red. J. Kloczowski i J.A. Spiez, Poznan 2002; Dominikanie, Gdansk-Polska-Europa, red. D.A. Dekanski, A. Golembnik, M. Grubka OP, Gdansk-Pelplin 2003; K. Kaczmarek, Szkoly i studia polskich dominika- n6w w sredniowieczu, Poznan 2005; M. Zdanek, Szkoly i studia dominikan6w krakowskich w sredniowie- czu, Warszawa 2005; Blogoslawiony Czeslaw, patron Wroclawia, t. I: Sredniowiecze i czasy nowoiytne, red.
M. Derwich, Wrodaw-Warszawa 2006.
2 Swi~ty Jacek i dziedzictwo dominikanskie, Opole 2007; Swi~ty facek Odrowqi i dominikanie na $/q- sku, Zabrze 2007; Zakony mendykanckie w sredniowiecznej aglomeracji Krakowa (z okazji rocznicy sw.
Jacka Odrowqia), Krakow 2007.
' Dzieje dominikan6w w Polsce XIII-XVIII w. Historiografia i warsztat badawczy historyka, red.
H. Gapski, J. Kloczowski, J. A. Spiez OP, Lublin 2006.
• J. Kloczowski, Dominikanie polscy na $/qsku w XIII-XIV w., Lublin 1956.
5 C. Blase!, Geschichte von Kirche und Kloster St. Adalbert zu Breslau, Breslau 1912.
• K. Kaczmarek, Konwent dominikan6w wroclawskich w p6inym sredniowieczu, Poznan-Wrodaw
2008.
joanna Karczewska
dan oraz zglosila postu)aty i potrzeby badawcze dotyCZClCe historii S)Clskich dominikan6w7•
Inny z badaczy - D. A. Dekanski -wskazal na koniecznosc badan prozopograficznych nad skladem osobowym konwent6w prowincji polsko-czeskiejB. Stan zasobu zr6dlowego do dziej6w zakonu kaznodziejskiego na SI'lsku om6wil R. Stelmach, jednak informacje na temat klasztoru w Krosnie nie zachowaly si~9 •
Konwent w Krosnie Odrzanskim byl jednym z licznych klasztor6w dominikanskich na SI'lsku. Zr6dla do jego dziej6w w XIII-XIV w. prawie wcale nie dotrwaly do naszych czas6w. Najwczesniejsze wzmianki pochodz'l z konca XIII w.10 W szystko to powoduje, ze ustalenia dotycz'lce najdawniejszych dziej6w tego domu kaznodziej6w trzeba opierac na domyslach i przypuszczeniach. Wi~cej wzmianek zr6dlowych pochodzi z XV w., dla kt6- rego dysponujemy zbiorami formul tego zakonu i aktami kapitul prowincjalnych11•
Krosnienska fundacja konwentu dominikanskiego byla w dawnej niemieckiej histo- riografii przypisywana Henrykowi Poboznemu'2• Nie spos6b tego mniemania zr6dlowo zweryfikowac, jednak zapewne bylo to, jak w wi~kszo5ci sl'lskich fundacji klasztor6w do- minikanskich, dzielo ksi'lz'lt piastowskich, prawdopodobnie z linii Henryka Poboznego.
J.
Kloczowski podkresla, ze dominikanie osiedlali si~ w starych grodach kasztelanskich, a jednym z nich bylo wszak Krosno13• Nosil wezwanie Sw. Krzyza, kt6re bylo jednym z naj- popularniejszych w konwentach predykant6w14• Od momentu zalozenia nalezal on orga- nizacyjnie do kontraty sl'lskiej polskiej prowincji dominikan6w. Klasztor byl zbudowany w poludniowo-wschodniej cz~5ci miasta, w obr~bie mur6w miejskich, w ich SClsiedztwie.Po pozarze klasztoru w XVI w., jego pozostalo5ci rozebrano. Teren zostal podwyzszony i utworzono tam dodatkowe zaplecze targowe, tzw. Rynek Solny'5• Sladem obecnosci za- konnik6w byla ulica Mnich6w (Mnisza)16•
7 A. Pob6g-Lenartowicz, Stan i perspektywy badan nad dominikanami w Polsce (ze szczeg6lnym uwzglfdnieniem $/qska), [ w:] Dzieje dominikan6w ... , s. 69-75.
8 D.A. Dekanski, Dominikanie gdanscy w XIII i poczqtkach XIV w. Z badan prozopograjicznych men- dykant6w pomorskich w sredniowieczu, [w:) Dominikanie, Gdansk-Polska-Europa, s. 185.
• R. Stelmach, Zr6dla do dziej6w slqskich dominikan6w zachowane w archiwach wroclawskich, [w:]
ibidem, s. 519-530.
10 Schlesisches Urkundenbuch, Bd. V, bearb. W Irgang, Koln-Weimar-Wien 1993, nr 254, 255.
11 Zbi6r formul zakonu dominikanskiego prowincji polskiej z /at 1338-1411, oprac. J. Woroniecki i ). Fijalek, ,Archiwum Komisji Historycznej", t. XII, Krakow 1938; ,Acta Capitulorum Provinciae Polo- niae Ordinis Praedicatorum", t. I, wyd. R. F. Madura, Roma 1972.
12 D.Wedekind, Geschichte der Stadt und des Herzogthums Crossen, Crossen 1836; C. von Obstfelder, Chronik der Stadt Crossen, Crossen 1895.
13 ). Kloczowski, op. cit., s. 73.
14 Ibidem, s. 268, przyp. 5.
15 ). Muszynski, Krosno Odrzanskie, Warszawa-Poznan 1972, s. 37, 67; Die Kunstdenkmiiler des Kre- ises Crossen, red. E. Blunck, W )ung, F. Solger, W Spatz, M. Klinkenborg, t. VI, Berlin 1921, s. 40, nazywa to miejsce po prostu Nowym Rynkiem.
16 D. Wedekind, op. cit, s. 40.
70
-
Uwagi do dziejow k/asztoru dominikanow w Krosnie Odrzariskim w sredniowieczu ...
Krosno bylo dose bogatym miastem, poniewaz moglo utrzymae dwa klasztory men- dykanckie, funkcjonowal tam bowiem jeszcze, nieco starszy od dominikanskiego, klasz- tor franciszkan6w. Najstarsza zachowana wzmianka o klasztorze dominikan6w pochodzi
z 1285 rY, w6wczas jednak nie posiadal on pelnych uprawnien konwenckich. Pelnicr ich
otrzymal po 1303 r., bowiem nie figurowal w wykazie klasztor6w dominikanskich Bernar- da Guidonis, zawieraj'}cego lister wszystkich konwent6w dominikanskich. Powstal przed 1336 r., czyli przed fundacj'} konwentu dominikan6w w Brzegu18• W Krosnie uksztaltowal sicr na przestrzeni !at 30. XIV w. Wiadomo jednak, ie zakonnik6w z tego miasta dotkncrly w latach 1285-1287 represje z r'}k ksicrcia wrodawskiego Henryka IV19• lch zr6dlem byl konflikt micrdzy biskupem wrodawskim Tomaszem II, reprezentuj'}cym postawcr propol- sk(}, a ksicrciem Henrykiem IV, przy kt6rym skupil sicr zywiol niemiecki. Si'}skie klasztory dominikanskie poparly biskupa Tomasza II. Ksi'}ZC( pragn'}l odizolowae dominikan6w od spoleczenstwa, karano nawet ludzi korzystaj'}cych z poslugi duchowej predykant6w. Uko- ronowaniem prze5ladowan bylo ich wypcrdzenie z Krosna w 1285 r. Wygnanie trwalo do definitywnego zakonczenia konfliktu ksicrcia z biskupem w 1287 r.20
Jesli chodzi o p6iniejsze losy konwentu, to mozna tylko przypuszczae, ie nie od- biegaly one znacznie od los6w innych klasztor6w dominikanskich na calym Sl'}sku. Do- minikanie popierali propolsk'} linitt polityczn'} biskup6w wrodawskich, tym bardziej ie sl'}skie konwenty nalezaly do prowincji polskiej. Dopiero w II pol. XIV w. zaznaczyly sicr w kontracie sl'}skiej d'}ienia separatystyczne o podlozu narodowo5ciowym. Te tarcia mo- gly bye odczuwalne takze w krosnienskim klasztorze. W zbiorze formul zakonu domi- nikanskiego z roku 1371 r. czytamy, ie do konwentu krosnienskiego przeniesiono brata Marcina z klasztoru predykant6w w Gdansku, co bylo dla niego kar'}21•
Konwent w Krosnie utrzymywal sicr z jalmuzny i donacji mieszkanc6w. Wiadomo tez, ie ksi'}ZC( Wadaw w 1430 r. w swym testamencie zapisal krosnienskim klasztorom wszyst- kie swe szaty22• Dominikanie z Krosna posiadali tez maj'}tek ziemski w Osiecznicy23•
W XV w. podjcrto w polskiej prowincji dominikan6w dzialania zmierzaj'}ce do wpro- wadzenia reformy obserwanckiej, w taki spos6b aby w kazdej kontracie byl osrodek ob- serwancji. Czolowym klasztorem w sl'}skiej kontracie byl konwent wrodawski, kt6ry- jak informuj'} akta kapituly prowincjalnej z 1484 r., zostal zreformowany. Jak podaj'} zapisy z posiedzen kapituly prowincjalnej z 1496 r., kt6ra odbyla sicr w Lublinie pod przewod- nictwem Alberta z Siecienia, w kontracie sl'}skiej reformer obserwanck'} wprowadzono w klasztorach w Z'}bkowicach, Legnicy, Brzegu, Glogowie oraz w Krosnie nad Odr(}.
17 Schlesisches Urkundenbuch, t. V, nr 254.
18 J. Kloczowski, op. cit., s. 308-309.
19 Schlesisches Urkundenbuch, Bd. V, nr 254, 255.
20 Ibidem, nr 255.
21 Zbi6r formul zakonu dominikanskiego ... , s. 299.
22 D. Wedekind, op. cit., s. 42.
23 J. Muszynski, op. cit., s. 37, przyp. 74.
Joanna Karczewska
W og6Je sl<)ska kontrata wiodla prym w polskiej prowincji dominikan6w, jesli chodzi o wprowadzanie obserwancji zakonnej. W 1519 r. kapitula prowincjalna stwierdzila, ie je- dynie sl<)skie klasztory zostaly zreformowane, przyjmuj<)c obserwancj~. Wsr6d tych kon- went6w wymieniono klasztory w Krosnie oraz Glogowie i Legnicy. W duzym stopniu
przyj~cie obserwancji moglo bye tylko formalne, zwa:lywszy, ie wkraczaj<)ca reformacja spowodowala szybki upadek klasztor6w dominikan6w na Sl<)sku.
Jesli chodzi o stan Jiczebny konwentu w Krosnie, to wiadomo, ie w II pol. XV w.
wynosil on ok. 15 os6b W kazdym klasztorze znajdowala si~ szkola teologiczna dla za- konnik6w oraz biblioteka. Potwierdzaj'l ten fakt przepisy zakonne oraz pojawianie si~
w ir6dlach lektor6w teologii, kt6rzy tak<) szkol~ prowadzili24• Do Krosna kierowano Jek- tor6w pochodz<)cych gl6wnie z klasztoru wrodawskiego. W konwencie funkcjonowala partykularna szkola teologii, poswiadczona w 1465 r.25 W XV w. niekt6rych zakonnik6w wysylano na nauk~ do innych konwent6w w obr~bie prowincji polskiej np. do Krakowa, Torunia, Z<)bkowic, a takze za granic~ - w 1465 r. przeora - Piotra skierowano do Flo- rencji ,pro studente generali", o czym zadecydowala kapitula prowincjonalna obraduj<)ca w Sandomierzu26• W 1458 r. pewnego uzdolnionego muzycznie brata Wadawa wyslano na
nauk~ muzyki (,pro organista") do klasztoru w Toruniu, a w 1462 r., w tym samym celu -do konwentu krakowskiego27• R6wnie:l w 1458 r. na studia do studium partykularnego w Z<)bkowicach wyslano brata Macieja z Krosna28• Jak przyjmuje K. Kaczmarek, brat Maciej mial podj<)C studia filozoficzne29•
Ubogi zas6b ir6del nie pozwala poznac skladu osobowego klasztoru. Uwaga ta doty- czy takie innych konwent6w sl<)skich30• Tak istotne ir6dlo, jakim jest zbi6r formul zakonu dominikanskiego, jedynie pod rokiem 1411'r. wymienia (bezimiennie) przeora i jednego brata z krosnienskiego klasztoru kaznodziej6w, kt6rzy uczestniczyli w elekcji prowincjala dominikan6w Jana Biskupca31• Dopiero akta kapitul prowincjonalnych przekazuj<) imiona przeor6w i kilku braci, dzialaj<)cych w II pol. XV w. i na poCZ<)tku XVI stulecia. Dzi~ki
temu mozna przynajmniej cz~sciowo wskazac, jaki zasi~g miala rekrutacja zakonnik6w.
Decyzj<} kapituly niekt6rzy z braci zmieniali konwenty. W 1461 r. do konwentu w Krosnie przeznaczono brata Wawrzynca Poligeylicha z klasztoru w Legnicy, a tak:le Henryka Lu- pusa z klasztoru w Pozdawilku; w 1462 r. nowym zakonnikiem w Krosnie zostal Wawrzy-
24 P. Kielar, Klasztory dominikafrskie na Slqsku w czasie reformacji, (w:] Studia nad historiq domini- kan6w w Polsce, red. J. Kloczowsk.i, Warszawa 1975, s. 554.
25 K. Kaczmarek, Szkoly i studia polskich dominikan6w w okresie sredniowiecza, Poznan 2005, s. 456.
72
26 Acta Capitulorum ... ,s. 82.
27 Ibidem, s. 49, 60.
28 Ibidem, s. 51.
29 K. Kaczmarek, Szkoly i studia ... , s. 502.
30 A. Pob6g-Lenartowicz, op. cit., s. 72.
31 Zbi6r formul zakonu dominikafrskiego ... , s. 329.
32 Acta Capitulorum ... , s. 62, 72.
Uwagi do dziej6w klasztoru dominikan6w w Krosnie Odrzariskim w sredniowieczu ...
niec Findler, :i.r6dlo nie wymienia jednak jego klasztoru macierzystego32• Z kolei w 1462 r.
bracia z Krosna Stanislaw Pellificis i Michal zasilili konwent w Slupsku, a dwaj inni zakon- nicy krosnienscy- Kasper Feidler i Marcin Zaner, zostali przeniesieni do Glogowa33.W 1475 r. do konwentu krosnienskiego skierowano wyksztakonego w Padwie brata Henryka Rumplera z Torunia34• Kapitula prowincjalna w Poznaniu w 1505 r. zadecydowala, ie do klasztoru w Krosnie zostan<} skierowani bracia Grzegorz Zan i Jerzy, nie wymieniono jed- nak ich dotychczasowych konwent6w35. Zmiany konwent6w dotyczyly takze zakonnik6w pelni<}cych r6zne funkcje - w 1505 r. kapitula skierowala na funkcj~ kaznodziei w kon- wencie w Krosnie brata Jana z Moraw, prawdopodobnie tego samego brata skierowano do Krosna ,pro predicatore" takie w 1512 r. 36 Natomiast w 1514 r. kapitula, kt6ra odbyla si~ w Lowiczu, zdecydowala, ie kaznodziej<} w klasztorze krosnienskim b~dzie brat z konwentu wrodawskiego - Hermolan37•
Nie omijaly tei klasztoru krosnienskiego skandale, i to dotycz<}ce najwazniejszych osobisto5ci srodowiska klasztornego. W koncu XV w. godnosc przeora pelnit Antoni Hu- berger, kt6ry uczestniczyt w r6znych zatargach. Kapitula, kt6ra odbyla si~ w 1519 r., ska- zala brata Andrzeja Huttenberga ,quondam prior Croznensis", a wla5ciwie, jak rozstrzyga J. Kloczowski, Antoniego Hubergera, na rok wi~zienia. Porzucit on samowolnie godnosc przeora i na dodatek zabral pieni<)dze nalei<}ce do konwentu38• W czynie tym mozna jui dostrzec pewne rozprz~zenie, jakie dotykalo w tym czasie srodowisk zakonnych i zapo- wiadalo rychl<} przeciez reformacj~. Reformacj~, kt6ra po kilku latach od tego wydarzenia dotarla na Sl<}sk i spowodowala upadek tamtejszych konwent6w.
W XV w. ksi~stwo krosnienskie znalazto si~ w r~kach margrabi6w brandenburskich.
W miescie szybko poznano ide~ reformacji. Pogl<)dy Lutra znalazly gor<}cych or~downi
k6w wsr6d zakonnik6w krosnienskich, kt6rzy w 1518 r. uczestniczyli w zorganizowanej przez Jana Tetzla dyspucie teologicznej we Frankfurcie. Nalezy przypuszczac, ie wielu do- minikan6w opowiedzialo si~ po stronie reformacji i opuscilo klasztor jui na pocz<}tku lat 20. XVI w. W 1537 r. margrabia Jan wydal bowiem radzie miasta pozwolenie na prze- ksztakenie od dawna opustoszalego budynku klasztornego w szpital.
W 1538 r. margrabia Jan przyl<}czyl si~ do Zwi<)zku Szmalkaldzkiego i uczynillutera- nizm wyznaniem panuj<}cym w swym panstwie. Data ta stanowi kres istnienia klasztoru dominikanskiego w Krosnie.
33 Ibidem, s. 70, 71.
34 Ibidem, s. 584.
35 Ibidem, s. 156.
36 Ibidem, s. 193.
37 Ibidem, s. 210.
38 J. Kloczowski, Reforma polskiej prowincji dominikanskiej w XV-XVI w., Roczniki Humanistyczne, t. IV, 1957, z. 4, s. 84, przyp. 67.
joanna Karczewska
***
Znani ze zr6del przeorzy konwentu dominikanskiego w Krosnie:
Piotr- wzmiankowany w 1465 r.
Jan z Piotrkowa-wzmiankowany w 1512 r.
Andrzej Huttenbergt (wlaSc. Antoni Huberger) - w 1519 r. okreslony jako ,quondam priori" w Krosnie. Sprawowal godnosc przeora w latach 90. XV w.
Znani zr6dlowo bracia konwentu w Krosnie (na podstawie Acta Capitulorum Pro- vinciae Poloniae Ordinis Praedicatorum, t. 1, wyd. R. F. Madura, Roma 1972.)
Brat Mikolaj - wymieniony w 1452 r., przeniesiony w6wczas do prowincji niemieckiej.
Brat Wadaw-wyst~powal w latach 1458-1462 Brat Madej- wymieniony w 1458 r.
Brat Grzegorz Hoppe-wyst<)pil w 1461 r.; zast~powal w6wczas przeora konwentu krosnienskiego na kapitule prowincjonalnej w L~czycy.
Brat Wawrzyniec Poligeylich (?)- w 1461 r. przeniesiony z klasztoru w Legnicy.
Brat Henryk Lupus - w 1461 r. przeniesiony z klasztoru w Pozdawilku.
Brat Michal i brat Stanislaw Pellificis-obaj przeniesieni do konwentu w Slupsku w 1462 r.
Brat Kasper Feidlar i brat Marcin Zaner-obaj przeniesieni do konwentu w Glogowie w 1462 r.
Brat Wawrzyniec Findler- wyst<)pil w 1462 r.
Brat Henryk Rumpler z Torunia przeniesiony do Krosna w 1475 r. po 3-letnich studiach w Padwie.
By! ,jubilatem" - zakonnikiem posiadaj<)cym 50-letni stai zakonny39•
Lektor Mikolaj Nais(?) Gimel- wyst<)pil w 1505 r.
Brat Pawel- wyst<)pil w 1505 r.
Brat kaznodzieja Jan z Moraw-w Krosnie w 1505 r. i w 1512 r.
Brat Grzegorz Zan i brat Jerzy-obaj przeniesieni do Krosna w 1505 r.
Brat Jakub- wyst<)pil1512 r., przeniesiony do konwentu w Chelmnie.
39 K. Kaczmarek, Szkoly i studia ... , s. 456.
74
!["Opolski krajobraz organowy", Grzegorz Poźniak, Opole 2015 : [recenzja]]()