SOCIAL DIAGNOSIS 2015OBJECTIVE AND SUBJECTIVE QUALITY OF LIFE IN POLAND

(1)

Quarterly of University of Finance and Management in Warsaw Volume 9 Issue 4

November 2015

SOCIAL DIAGNOSIS 2015

OBJECTIVE AND SUBJECTIVE QUALITY OF LIFE IN POLAND

DIAGNOZA SPOŁECZNA 2015

WARUNKI I JAKOŚĆ ŻYCIA POLAKÓW

Edited by:

Janusz Czapiński Tomasz Panek

Raport Diagnoza Społeczna 2015 finansowany przez:

Warszawa: Rada Monitoringu Społecznego listopad 2015

The Contemporary

Economics

WSPÓŁCZESNA

EKONOMIA

Contemporary

Economics

open acces

open acces open

acces

open access

open acces open

acces Contemporary

Economics

(2)

• ABI/INFORM Complete (ProQuest)

• ABI/INFORM Global (ProQuest)

• Academic OneFile (GALE Science in Context)

• Business & Company Profiles (GALE Science in Context)

• Business and Economics Theory Collection (GALE Science in Context)

• Cabell’s Directories

• Central and Eastern European Online Library

• CEJSH

• Citefactor

• Directory of Open Access Journals (DOAJ)

• Directory of Research Journal Indexing (DRJI)

• ERIH PLUS

• EBSCO

• ECONIS

• EconLit

• EconPapers

• EconStor (EconBiz)

• GENAMICS JournalSeek

• General Business File ASAP (GALE Science in Context)

• Google Scholar

• GREENR - Gale Resource on the Environment, Energy and Natural Resources (GALE Science in Context)

• IDEAS

• IndexCopernicus

• Infotrac Custom Journals (GALE Science in Context)

• International Business (GALE Science in Context)

• JIFACTOR

• Library of Congress (USA)

• Ministry of Science and Higher Education list of scored journals (rating score 10 pts)

• ProQuest Central

• ProQuest Research Library

• Research Papers in Economics (RePEc)

• Scirus

• SCOPUS

• Social Science Research Network

• The British Library

• The Central European Journal of Social Sciences and Humanities

• The International Bibliography of the Social Sciences (IBSS)/ProQuest

• Ulrichsweb

• WorldCat

• Zetoc

Nur Adiana Hiau Abdullah (Malaysia) Ruth V. Aguilera (USA)

Icek Ajzen (USA) Hrabrin Bachev (Bulgaria) Richard P. Bagozzi (USA) Richard Blundell (Great Britain) Constantin A. Bob (Romania) Udo Broll (Germany) Willem K. M. Brauers (Belgium) Tanja Broz (Croatia) Jelena Budak (Croatia) Barbara Czarniawska (Sweden) Didar Erdinç (Bulgaria) József Fogarasi (Romania) Nicolai Juul Foss (Denmark) Bruno S. Frey (Switzerland) Masahiko Gemma (Japan) Srećko Goić (Croatia) Kjell Åge Gotvassli (Norway) Adriana Grigorescu (Romania) Oliver D. Hart (USA)

Roman Horvath (Czech Republic)

Shelby D. Hunt (USA) Zoran Ivanovic (Croatia) Søren Johansen (Denmark) Sten Jönsson (Sweden) Lutz Kilian (USA) Judit Karsai (Hungary) Elko Kleinschmidt (Canada) Monika Kostera (Sweden) Stephen F. LeRoy (USA) Csaba Lentner (Hungary) Lena Malešević Perović (Croatia) Victor Martinez Reyes (USA) Eric Maskin (USA) Igor Matunović (Croatia) Ieva Meidute (Lithuania) Garabed Minassian (Bulgaria) Alexandru Mircea Nedelea (Romania) Anayo Nkamnebe (Nigeria) Harald Oberhofer (Austria) Boris Podobnik (Croatia) Nina Pološki Vokić (Croatia) Rossitsa Rangelova (Bulgaria)

Assaf Razin (USA) Sanda Renko (Croatia)

Domingo Enrique Ribeiro Soriano (Spain) Richard Roll (USA)

Steven Rosefielde (USA) Yochanan Shachmurove (USA) Andrei Shleifer (USA) Eduardo Schwartz (USA) Mirosław Skibniewski (USA) Stanley F. Slater (USA) Lenka Slavíková (Czech Republic) Joel Sobel (USA)

Jasminka Sohinger (Croatia) Miemie Struwig (South Africa) Guido Tabellini (Italy) Masahiro Taguchi (Japan) Josip Tica (Croatia) Joachim Wagner (Germany) John Whalley (Canada) Gary Wong (China) Shaker A. Zahra (USA)

Edmundas Kazimieras Zavadskas (Lithuania) Editor in Chief:

Marcin Staniewski Deputy Editor in Chief Tomasz Szopiński Stat Editor Henryk Rosłaniec Language Editor Kurt Spurlock

Technical Editors Monika Bandyszewska Karol Kowalczyk Associate Editors Zenon Biniek Wiesław Dębski Witold Jakóbik Witold Małecki

Danuta Mliczewska Robert Nowacki Włodzimierz Rembisz Grażyna Rytelewska Maria Sierpińska Piotr Szczepankowski Tadeusz Szumlicz Ryszard Wilczyński

EDITORIAL BOARD:

ADDRESS OF EDITORS:

CONTEMPORARY ECONOMICS, University of Finance and Management in Warsaw, 01 – 030 Warszawa, 55 Pawia Str., room 219, phone: (22) 536 54 73 | e-mail: editorial@ce.vizja.pl | www.ce.vizja.pl

PUBLISHER:

Vizja Press & IT, 01 – 029 Warszawa, 60 Dzielna Str.

phone/fax: (22) 536 54 68 | e-mail: vizja@vizja.pl | www.vizja.net.pl

All articles published in the quarterly are subject to double-blind peer reviews ISSN: 2084-0845

The original version: on-line journal

(3)

DIAGNOZA SPOŁECZNA 2015

WARUNKI I JAKOŚĆ ŻYCIA POLAKÓW

RAPORT

redakcja

Janusz Czapiński Tomasz Panek

Warszawa: Rada Monitoringu Społecznego

2015

(4)

dr hab. Janusz Czapiński, prof. UW i WSFiZ (przewodniczący) prof. dr hab. Janusz Grzelak, UW

mgr Teresa Kamińska, Instytut PRO PUBLICO BONO prof. dr hab. Irena E. Kotowska, SGH

mgr Wiesław Łagodziński, GUS (sekretarz)

prof. dr hab. Tomasz Panek, SGH (wiceprzewodniczący) prof. dr hab. Antoni Sułek, UW

prof. dr hab. Tadeusz Szumlicz, SGH

Autorzy raportu:

Dominik Batorski Piotr Białowolski Janusz Czapiński Izabela Grabowska Irena E. Kotowska Tomasz Panek Katarzyna Pawlak Justyna Pytkowska Katarzyna Saczuk Paweł Strzelecki Tadeusz Szumlicz Aleksandra Wilczyńska

Sponsorzy projektu

Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej Narodowy Bank Polski

PKO Bank Polski

Patronat medialny Tygodnik

Dziennik Gazeta Prawna Radio TOK FM

Realizator badań: Polskie Towarzystwo Statystyczne

Obsługa organizacyjna i finansowa badań: Biuro Badań i Analiz Statystycznych Polskiego Towarzystwa Statystycz- nego oraz Wyższa Szkoła Finansów i Zarządzania w Warszawie

Ankieterzy: GUS

Badanie Diagnoza Społeczna, mimo iż finansowane zarówno z pieniędzy publicznych jak i prywatnych, ma w całości charakter publiczny. Wszyscy zainteresowani mogą nieodpłatnie pobrać ze strony internetowej www.diagnoza.com bazę danych skumulowanych z ośmiu pomiarów (w 2000, 2003, 2005, 2007, 2009, 2011, 2013 i 2015 r.).

(5)

Podziękowania

Obecne badanie jest kontynuacją projektu rozpoczętego w 2000 r. (Czapiński i Panek, 2001, 2004, 2006, 2007, 2009, 2011, 2013). Pomysłodawcą Diagnozy Społecznej był w 1999 r. Wiesław Łago- dziński. Gdyby nie Jego zaangażowanie, nie doszłoby do realizacji badań ani w latach poprzed- nich, ani obecnie.

Za wkład merytoryczny w przygotowanie koncepcji, opracowanie kwestionariuszy oraz analizę danych dziękujemy wszystkim naszym kolegom z Rady Monitoringu Społecznego oraz za- proszonym do współpracy ekspertom.

Zrozumiałe jest, że tak duży program badawczy wymaga znacznych środków finansowych.

W roku 2000 inicjatywa Rady Monitoringu Społecznego spotkała się szczęśliwie z zapotrzebowa- niem rządu na niezależne badanie skutków reform. Dzięki Pani Minister Teresie Kamińskiej Kan- celaria Prezesa Rady Ministrów zleciła nam pierwszą edycję Diagnozy Społecznej i pokryła więk- szość kosztów projektu. Pani Teresa Kamińska zaangażowała się także, wraz z Instytutem Pro Publico Bono, w poszukiwanie pieniędzy na kolejne trzy edycje Diagnozy Społecznej. W tym roku większość kosztów badania pokryły Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Centrum Rozwoju Zasobów Ludzkich z środków EFS w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki ( projekt

„Diagnoza społeczna 2009-2013”) i Narodowy Bank Polski. Wsparcia finansowego udzielili nam także: Narodowe Centrum Nauki (grant badawczy nr 4433/B/H03/2011/40), PKO Bank Polski, BRE Bank SA i Wyższa Szkoła Finansów i Zarządzania w Warszawie. W 2015 r. badanie zostało sfinansowane z budżetu Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej oraz dotacji otrzymanej z Naro- dowego Banku Polskiego i PKO Banku Polskiego

Za administracyjną obsługę projektu podziękowania kierujemy do Pani Barbary Belok z Biura Badań i Analiz Statystycznych Polskiego Towarzystwa Statystycznego.

Prezesowi Głównego Urzędu Statystycznego, Panu Profesorowi Januszowi Witkowskiemu dziękujemy za zgodę na wykorzystanie do badań terenowych najbardziej profesjonalnej w Polsce siatki ankieterów.

Janusz Czapiński

Tomasz Panek

(6)

(7)

Diagnoza Społeczna 2015 5

© Rada Monitoringu Społecznego

Informacje o autorach

Dominik Batorski

Socjolog, adiunkt w Interdyscyplinarnym Centrum Modelowania Matematycznego i Kompu- terowego (ICM) na Uniwersytecie Warszawskim. Zajmuje się badaniem społecznych oraz psychologicznych uwarunkowań i konsekwencji korzystania z komputerów i internetu, a także szerzej przemian społecznych związanych z upowszechnieniem technologii informa- cyjno-komunikacyjnych. Specjalizuje się również w metodologii prowadzenia badań społecz- nych przez internet oraz badaniach relacji i sieci społecznych (social network analysis – sna), oraz procesów społecznych zachodzących w sieciach. Jest członkiem Polskiego Towarzystwa Socjologicznego, International Network for Social Network Analysis oraz Association of In- ternet Researchers.

Piotr Białowolski

Doktor nauk ekonomicznych. Pracownik naukowy Instytutu Statystyki i Demografii Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie i współpracownik Instytutu Rozwoju Gospodarczego SGH.

Obecnie jest stypendystą z 7 Programu Ramowego na Uniwersytecie w Turynie, gdzie realizuje własny grant nt. zachowań gospodarstw domowych na rynku kredytowym w perspektywie europejskiej. Jego zainteresowania badawcze koncentrują się na problematyce zachowań gospodarstw domowych w zakresie konsumpcji i popytu na kredyt w cyklu życia, a także czynników determinujących bieżącą koniunkturę w sektorze gospodarstw domowych. Od 2004 roku współ- prowadzi Badanie Kondycji Gospodarstw Domowych w Polsce a od 2006 roku jest współauto- rem cokwartalnego badania Barometr Rynku Consumer Finance. Jest autorem bądź współautorem ponad 20 publikacji naukowych, a także wielu raportów dotyczących problematyki rynku finansowego w Polsce.

Janusz Czapiński

Profesor na Wydziale Psychologii i w Instytucie Studiów Społecznych Uniwersytetu War- szawskiego, i prorektor Wyższej Szkoły Finansów i Zarządzania w Warszawie. Zajmuje się psychologią społeczną i psychologią zmiany społecznej (makropsychologią). Od 1991 r. prowadzi we współpracy z ekonomistami, socjologami, demografami i statystykami badania nad jakością życia Polaków w okresie zmiany społecznej. Autor kilku koncepcji poświęconych emocjonalnym i poznawczym mechanizmom adaptacji, m.in. cebulowej teorii szczęścia, teo- rii zaangażowania, teorii pozytywno-negatywnej asymetrii (we współpracy z Guido Peeter- sem z Uniwersytetu Katolickiego w Leuven, Belgia), teorii niewdzięczności społecznej, członek kilku rad redakcyj- nych czasopism naukowych i międzynarodowych towarzystw naukowych, autor, współautor lub redaktor kilkudzie- sięciu prac naukowych (m.in. Positive-negative asymmetry in evaluations: The distinction between affective and in- formational negativity effects, 1990; Psychologia szczęścia, 1992; Makropsychologia czyli psychologia zmiany spo- łecznej, 2001; Quo vadis homo?, 2002; Dlaczego reformatorzy tracą poparcie społeczne, 2002; Psychologia pozy- tywna, 2004; The adaptation to social change: for whom the third republic of Poland is mother, for whom it is a step- mother, 2006, Miekkie kapitały a dobrobyt materialny: wyzwania dla Polski, 2011; Dynamika dobrostanu psychicz- nego: rola "atraktora szczęścia" i wydarzeń życiowych, 2011) i popularnonaukowych, telewizyjny, radiowy i prasowy komentator bieżących wydarzeń społecznych, członek różnych gremiów doradczych, konsultant czterech premierów III RP.

Izabela Grabowska

Doktor nauk ekonom. Adiunkt w Instytucie Statystyki i Demografii Szkoły Głównej Handlo- wej w Warszawie. Zainteresowania naukowe koncentrują się na tematyce związanej z sytuacją osób starszych na rynku pracy, w szczególności na problematyce kształcenia ustawicznego, warunków pracy kontekście starzenia się populacji i zasobów pracy oraz oceny skuteczności polityki publicznej.

(8)

Profesor zwyczajny w Instytucie Statystyki i Demografii Szkoły Głównej Handlowej w War- szawie, kieruje Zakładem Demografii. Wiceprzewodnicząca Rady Fundacji na rzecz Nauki Pol- skiej, przewodnicząca Komitetu Nauk Demograficznych PAN. Należała do zespołu ekspertów przy Kancelarii Prezydenta RP, którzy opracował program polityki rodzinnej „Dobry klimat dla rodziny” (2013).

Autorka licznych prac publikowanych w Polsce i za granicą, które dotyczą współzależności procesów demograficznych i ekonomicznych, a zwłaszcza przeobrażeń rodziny i struktur lud- ności w powiązaniu ze zmianami na rynku pracy oraz zagadnień polityki ludnościowej i spo- łecznej. Współpracuje z Głównym Urzędem Statystycznym w zakresie badań demograficznych, rynku pracy i warunków życia gospodarstw domowych, a także z Instytutem Badań Edukacyjnych oraz United Na- tions Development Programme. Jest ekspertem krajowym w zakresie procesów ludnościowych, rynku pracy i statystyki społecznej oraz badań w dziedzinie nauk społecznych. Jest członkiem Naukowej Rady Statystycznej, Rządowej Rady Ludnościowej, Komitetu Nauk o Pracy i Polityce Społecznej PAN oraz Interdyscyplinarnego Zespołu ds.

Współpracy z Zagranicą w MNiSW. Jest przedstawicielem Polski w European Statistical Advisory Committee, ciała doradczego dla Eurostatu i Komisji Europejskiej). W latach 2012-2013 uczestniczyła w pracach Expert Group on Social Investment for Growth and Cohesion powołanej przez Komisję Europejską. Jest członkiem Consortium Board międzynarodowego programu badań demograficznych „Generations and Gender Programme” i przewodniczy Coun- cil of Partners tego programu.

Tomasz Panek

Profesor zwyczajny w Instytucie Statystyki i Demografii Szkoły Głównej Handlowej, w którym pełni funkcję wicedyrektora, kierując jednocześnie Zakładem Statystyki Stosowanej. Zajmuje się metodami statystycznymi oraz ich zastosowaniami w badaniu zjawisk i procesów społecz- nych oraz gospodarczych. Jego zainteresowania badawcze koncentrują się przede wszystkim wo- kół problematyki warunków życia gospodarstw domowych, w tym w szczególności sfery ubó- stwa i nierówności społecznych. Autor, współautor i redaktor ponad stu opracowań publikowa- nych zarówno w kraju jak i za granicą. Ostatnie książki: Statystyka społeczna (2007) - współautor i redaktor, Statystyczne metody wielowymiarowej analizy porównawczej (2009), Ubóstwo, wy- kluczenia społeczne i nierówności. Teoria i praktyka pomiaru (2011). Uczestniczył w kilkudziesięciu krajowych i międzynarodowych projektach badawczych. Współautor pierwszych w Polsce panelowych badań warunków życia ludności. Ściśle współpracuje z Głównym Urzędem Statystycznym w zakresie warunków życia gospodarstw domowych. Wielokrotnie wykonywał ekspertyzy i prowadził badania na rzecz krajowych i międzynarodowych instytucji i organizacji (m. in. Głównego Urzędu Statystycznego, Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej, Ministerstwa Gospo- darki, Urzędu Rady Ministrów, Narodowego Banku Polskiego, United Nations Development Programme, Organizator for Economic Cooperation and Development). Jest m. in. członkiem rzeczywistym International Statostical Institute oraz Naukowej Rady Statystycznej GUS. W latach 1992-2007 z-ca Redaktora Naczelnego Statistics in Transition, a od 2008 członek Komitetu Redakcyjnego.

Katarzyna Pawlak

Katarzyna Pawlak jest wice-dyrektorką wykonawczą i członkinią Zarządu Fundacji Microfi- nance Centre (www.mfc.org.pl) - regionalnej sieci zrzeszającej ponad 100 wiodących instytucji mikro-finansowych, krajowych stowarzyszeń branżowych, międzynarodowych inwestorów społecznych, oraz innych organizacji wspierających rozwój mikrofinansowania w Europie i Azji Środkowej. Nadzoruje programy integracji finansowej grup wykluczonych oraz rzecznic- twa dotyczącego międzynarodowych praktyk dotyczących odpowiedzialnego finansowania. W latach 2005-2014 pełniła funkcję dyrektora Rady Nadzorczej branżowej organizacji (Social Performance Task Force - www.sptf.info) na rzecz opracowania i wprowadzenia Międzynaro- dowych Standardów Odpowiedzialnych Finansów (Universal Standards for Social Perfor- mance). Od 2000 roku brała aktywny udział najpierw w rzecznictwie dotyczącym konieczności wypracowania stan- dardów, a później uczestniczyła w opracowywaniu standardów dla odpowiedzialnego sektora finansów. Od 2009 roku jest liderką globalnego funduszu, finansowanego przez Fundację Forda wspierającego ponad 50 krajowych stowarzy- szeń mikro-finansowych w ich lokalnych działaniach promujących standardy odpowiedzialnego finansowania

(9)

Justyna Pytkowska

Justyna Pytkowska jest kierownikiem działu badań w Fundacji Microfinance Centre. Od 2002 roku prowadzi analizy i badania dotyczące rynku mikrofinansowego, popytu na produkty mi- krofinansowe (mikrokredyt, mikroubezpieczenia) jak również nadmiernego zadłużenia w Pol- sce oraz w innych krajach regionu Europy i Azji Centralnej. Jest autorką wielu publikacji i opracowań na temat rozwoju instytucji mikrofinansowych, zakresu korzystania z kredytu przez klientów tych instytucji oraz przyczyn nadmiernego zadłużenia. Od kilku lat zajmuje się rów- nież analizą włączenia finansowego oraz warunków dostępu do różnorodnych produktów finansowych dla osób fizycznych/gospodarstw domowych oraz małych i średnich przedsię- biorstw.

Katarzyna Saczuk

Doktor nauk ekonomicznych. Pracuje jako ekspert ekonomiczny w Instytucie Ekonomicznym Narodowego Banku Polskiego oraz współpracuje ze Szkołą Główną Handlową w Warszawie.

Zajmuje się analizami rynku pracy, w szczególności podażą pracy, migracjami oraz modelowa- niem ekonomicznym.

Paweł Strzelecki

Doktor nauk ekonomicznych. Pracuje w Instytucie Statystyki i Demografii Szkoły Głównej Handlowej oraz w Instytucie Ekonomicznym Narodowego Banku Polskiego. Zajmuje się analizami rynku pracy, w szczególności weryfikacją hipotez dotyczących jego funkcjonowania na podstawie mikrodanych z gospodarstw domowych i firm. Specjalizuje się także w prognozowaniu ludności (modele wielostanowe i mikrosymulacyjne) oraz badaniu wpływu procesów demograficznych na gospodarkę i finanse publiczne. Jest ekspertem grupy roboczej przy Komisji Europejskiej, która zajmuje się prognozowaniem wpływu starzenia się ludności na wydatki publiczne krajów UE.

Tadeusz Szumlicz

Profesor nauk ekonomicznych. W Szkole Głównej Handlowej kierownik Katedry Ubezpiecze- nia Społecznego, kierownik Studiów Doktoranckich Ubezpieczeń, kierownik Podyplomowych Studiów Ubezpieczeń. Wykłada w Wyższej Szkole Zarządzania i Finansów w Warszawie. Jego zainteresowania koncentrują się na antycypacyjnym (ubezpieczeniowym) modelu polityki spo- łecznej i społecznych aspektach ochrony ubezpieczeniowej. Uczestnik wielu studiów i badań dotyczących teorii i praktyki polityki społecznej (zwłaszcza zabezpieczenia emerytalnego i zabezpieczenia zdrowotnego) oraz zastosowania metody ubezpieczenia i rozwoju rynku ubezpie- czeniowego. Autor ponad 350 publikacji na tematy polityki społecznej i ubezpieczeń (Modele polityki społecznej – 1994, Ubezpieczenie społeczne. Teoria dla praktyki – 2005, Podmiotowość w zarządzaniu zmianą systemu ochrony zdrowia – 2007, Społeczne aspekty rozwoju rynku ubezpieczeniowego – 2010 red., Ubezpieczenie w polityce społecznej. Komentarze i teksty – 2015). Wiceprezes Polskiego Towarzystwa Polityki Społecznej. Członek Rady Dobrych Praktyk Polskiej Izby Ubezpieczeń.

Aleksandra Wilczyńska

Absolwentka Wydziału Nauk Ekonomicznych Uniwersytetu Warszawskiego. Doktorantka na Universitat Oberta de Catalunya (UOC) w ramach interdyscyplinarnego programu Infor- mation and Knowledge Society Doctoral Programme. Jej zainteresowania naukowe obejmują:

społeczeństwo wiedzy w kontekście rynku pracy, wpływ czasu i warunków pracy na dobrostan psychiczny, nowe formy zatrudnienia a bezpieczeństwo pracy, sytuacja osób młodych na rynku pracy, w szczególności młodzież bez pracy, nauki czy szkolenia (NEET).

(10)

Spis treści

1. WSTĘP JANUSZ CZAPIŃSKI, TOMASZ PANEK ... 13

1.1.CEL I OGÓLNE ZAŁOŻENIA PROJEKTU ... 13

1.2.PROBLEMATYKA BADANIA ... 14

Literatura ... 15

2. GŁÓWNE WYNIKI I WNIOSKI ... 16

3. METODA BADANIA TOMASZ PANEK, JANUSZ CZAPIŃSKI, IRENA E. KOTOWSKA ... 25

3.1.SCHEMAT, PROCEDURA I PRZEBIEG BADANIA ... 25

3.2.SCHEMAT DOBORU PRÓBY DO BADANIA I ZASADY JEJ WAŻENIA ... 25

3.2.1. Zasady zdefiniowania próby panelowej... 27

3.2.2. Systemy ważenia próby ... 27

3.2.2.1. Przesłanki stosowania wag w badaniach panelowych ... 27

3.2.2.2. Wagi przekrojowe... 27

3.2.2.3. Wagi longitudinalne ... 28

3.3.PODSTAWOWE POJĘCIA I KLASYFIKACJE... 29

3.4.CHARAKTERYSTYKA PRÓBY WEDŁUG GŁÓWNYCH KLASYFIKACJI ... 31

3.4.1. Charakterystyka próby gospodarstw domowych ... 31

3.4.2. Charakterystyka próby członków gospodarstw domowych ... 32

Literatura ... 35

4. WARUNKI ŻYCIA GOSPODARSTW DOMOWYCH ... 36

4.1.DOCHODY I SPOSÓB GOSPODAROWANIA DOCHODAMI TOMASZ PANEK,JANUSZ CZAPIŃSKI ... 36

4.1.1. Wysokość i zróżnicowanie dochodów gospodarstw domowych oraz nierówności dochodowe ... 36

4.1.2. Strategie radzenia sobie w trudnej sytuacji finansowej ... 42

4.1.3. Zmiana strategii radzenia sobie w dłuższym okresie ... 46

4.1.4. Pomoc społeczna ... 47

Literatura ... 50

4.2.WYŻYWIENIE TOMASZ PANEK,JANUSZ CZAPIŃSKI ... 51

4.2.1. Sytuacja w 2015 r. i jej zmiana w ostatnich czterech latach ... 51

4.2.2. Zmiana w zaspokojeniu potrzeb żywnościowych w latach 2000-2015 ... 52

4.3.ZASOBNOŚĆ MATERIALNA TOMASZ PANEK,PIOTR BIAŁOWOLSKI,IRENA E.KOTOWSKA,JANUSZ CZAPIŃSKI,JUSTYNA PYTKOWSKA, KATARZYNA PAWLAK,TADEUSZ SZUMLICZ ... 54

4.3.1.1. Dobra trwałego użytku... 54

4.3.1.2. Oszczędności ... 56

4.3.1.3. Zadłużenie ... 59

4.3.2. Zmiana zasobności materialnej w latach 2000-2015 ... 61

4.3.2.1. Dobra trwałego użytku... 61

4.3.2.2. Oszczędności ... 63

4.3.2.3. Zadłużenie ... 65

4.3.3. Determinanty i sposób korzystania przez gospodarstwa domowe z rynku finansowego ... 67

4.3.3.1. Czynniki wpływające na posiadanie oszczędności i zobowiązań ... 67

4.3.3.2. Struktura oszczędności polskich gospodarstw domowych według celów i form oszczędzania... 70

4.3.3.3. Struktura zobowiązań i spłat polskich gospodarstw domowych według źródła pochodzenia i celu ... 72

4.3.3.4. Podsumowanie ... 74

4.3.4 Zdrowie finansowe gospodarstw domowych w Polsce ... 75

4.3.4.1 Koncepcja zdrowia finansowego ... 75

4.3.4.2 Metoda pomiaru i oceny zdrowia finansowego gospodarstw ... 75

4.3.4.3. Wyniki oceny zdrowia finansowego gospodarstw domowych... 76

4.3.4.3 Podsumowanie ... 81

4.3.5. Stosunek do instytucji finansowych ... 81

4.3.5.1. Stosunek do instytucji finansowych w latach 2003-2007 ... 82

4.3.5.2. Stosunek do instytucji finansowych w latach 2007-2015 ... 82

Literatura ... 88

4.4.WARUNKI MIESZKANIOWE TOMASZ PANEK,JANUSZ CZAPIŃSKI ... 90

4.4.2. Zmiana warunków mieszkaniowych w latach 2000-2015 ... 94

(11)

4.5.1.1. Zaangażowanie członków gospodarstw domowych w aktywność edukacyjną ... 97

4.5.1.2.Formy aktywności edukacyjnej osób dorosłych... 101

4.5.1.3. Korzystający z usług edukacyjnych według statusu na rynku pracy ... 102

4.5.1.4. Migracje edukacyjne ... 104

4.5.1.5. Podsumowanie ... 105

4.5.2. Kształcenie dzieci ... 105

Literatura... 107

4.6.KULTURA I WYPOCZYNEK TOMASZ PANEK,JANUSZ CZAPIŃSKI ... 108

4.6.1. Kultura ... 108

4.6.2. Wypoczynek ... 113

4.7.OPIEKA ZDROWOTNA JANUSZ CZAPIŃSKI,TOMASZ PANEK ... 116

4.7.1. Korzystanie z opieki zdrowotnej ... 116

4.7.2. Rezygnacje z opieki zdrowotnej ... 119

4.7.3. Wydatki ponoszone przez gospodarstwa domowe na świadczenia medyczne ... 121

4.7.4. Gotowość wykupienia dodatkowego ubezpieczenia zdrowotnego ... 123

4.7.5. Ocena zmian w zaspokajaniu potrzeb zdrowotnych ... 125

4.8.ANALIZA PORÓWNAWCZA WARUNKÓW ŻYCIA GOSPODARSTW DOMOWYCH W UKŁADZIE WOJEWÓDZKIM TOMASZ PANEK ... 127

4.8.1. Porównanie poziomu warunków życia gospodarstw domowych ... 127

Literatura... 130

4.9.RYNEK PRACY PAWEŁ STRZELECKI,KATARZYNA SACZUK,IZABELA GRABOWSKA,IRENA E.KOTOWSKA ... 131

4.9.1 Rynek pracy w Polsce – w stronę ożywienia czy segmentacji ... 131

4.9.1.1. Zmiana struktury kontraktów a strukturalne zmiany na rynku pracy ... 132

4.9.1.2 Metody analiz stopnia segmentacji polskiego rynku pracy ... 135

4.9.1.3 Wyniki analizy dynamicznej ... 135

4.9.1.4 Wyniki analizy kohortowej ... 136

4.9.1.5 Wyniki analizy sekwencji zdarzeń ... 139

4.9.4 Godzenie posiadania dzieci i pracy zawodowej – opinie o niektórych rozwiązaniach polityki społecznej 142 4.9.5 Emigracja zarobkowa - sytuacja emigrantów po powrocie do kraju ... 144

4.9.5.1 Dane o migracjach w Diagnozie Społecznej ... 144

4.9.5.2. Doświadczenie migracji zarobkowej ... 145

4.9.5.3. Zamierzenia migracyjne ... 148

4.9.6. Doskonalenie zawodowe a status na rynku pracy ... 152

4.9.6.1. Zasięg dokształcania zawodowego ... 153

4.9.6.2. Formy dokształcania zawodowego ... 156

4.9.6.3. Kwalifikacje zawodowe a status na rynku pracy lata 2000-2015 ... 157

4.9.6.4. Inne przyczyny pozostawania kiedykolwiek bez pracy w latach 2000-2015 ... 159

4.9.4.5. Aktywność edukacyjna osób dorosłych a dynamika rynku pracy ... 162

4.9.6.6. Aktywność edukacyjna a zmiana dochodów gospodarstw domowych osób pracujących w okresie 2009-2015 168 4.9.6.7. Indywidualne determinanty aktywności edukacyjnej dorosłych ... 171

Literatura... 174

4.10.TRUDNOŚCI ZE ZNALEZIENIEM ZATRUDNIENIA PO UKOŃCZENIU SZKOŁY ALEKSANDRA WILCZYŃSKA... 176

4.10.1. Wstęp ... 176

4.10.2. Brak pracy dla absolwentów w Polsce w latach 2000-2015 ... 176

4.10.3. Ogólna charakterystyka absolwenta bez pracy ... 177

4.10.4. Profil edukacyjny absolwentów bez pracy ... 179

4.10.5. Trudności ze znalezieniem pracy a zadowolenie z różnych aspektów życia... 181

4.10.6. Plany wyjazdowe absolwentów bez pracy... 182

4.10.7. Trudności ze znalezieniem pracy w dłuższej perspektywie czasowej ... 183

4.10.8. Podsumowanie ... 185

Literatura... 185

4.11.WPŁYW NOWYCH TECHNOLOGII NA RYNEK PRACY – POZYCJA UŻYTKOWNIKÓW I BEZROBOCIE TECHNOLOGICZNE DOMINIK BATORSKI ... 186

5. INDYWIDUALNA JAKOŚĆ I STYL ŻYCIA JANUSZ CZAPIŃSKI ... 200

5.1.OGÓLNY DOBROSTAN PSYCHICZNY ... 200

5.1.1. Dane dla całych prób... 200

5.1.2. Dane dla prób panelowych 2011-2015 ... 204

5.2.ZADOWOLENIE Z POSZCZEGÓLNYCH DZIEDZIN I ASPEKTÓW ŻYCIA ... 204

5.2.1. Dane dla całych prób... 205

5.2.2. Dane dla próby panelowej ... 207

(12)

5.2.3. Lokalny patriotyzm ... 207

5.3.WAGA WYBRANYCH WYZNACZNIKÓW WARUNKÓW ŻYCIA DLA SUBIEKTYWNEJ JAKOŚCI ŻYCIA ... 211

5.4.TEORIE SZCZĘŚCIA W ŚWIETLE DANYCH Z DIAGNOZY SPOŁECZNEJ ... 216

5.4.1. Hedonizm i eudajmonizm ... 216

5.4.2. Weryfikacja cebulowej teorii szczęścia ... 222

5.5.FINANSE OSOBISTE ... 234

5.5.1. Osobiste dochody bieżące i spodziewane za dwa lata... 234

5.5.2. Stopa zwrotu z inwestowania w wykształcenie na poziomie wyższym... 238

5.5.4. Ubezpieczenia ... 240

5.6.ZDROWIE ... 248

5.6.1. Objawy somatyczne ... 248

5.6.2. Niepełnosprawność ... 249

5.6.3. Styl życia i czynniki ryzyka zdrowotnego... 253

5.7.STRES ŻYCIOWY ... 263

5.8.STRATEGIE RADZENIA SOBIE Z PROBLEMAMI I TRUDNOŚCIAMI ... 268

5.9.WSPARCIE SPOŁECZNE ... 270

5.10.CECHY OSOBOWOŚCI I STYL ŻYCIA ... 272

5.10.1. System wartości ... 272

5.10.2. Styl atrybucji przyczynowej ... 280

5.10.3. Praktyki religijne i religijność ... 282

5.10.4. Zachowania autodestrukcyjne ... 290

5.10.4.1. Palenie papierosów ... 290

5.10.4.2. Nadużywanie alkoholu ... 294

5.10.4.3. Zażywanie narkotyków ... 298

5.10.5. Sprawcy i ofiary łamania prawa ... 299

5.10.6. Ogólne orientacje życiowe ... 307

5.11.POLAK PRZED TELEWIZOREM ... 310

5.12.SPOŁECZNO-PSYCHOLOGICZNY PORTRET WYBRANYCH ZAWODÓW ... 315

Literatura ... 328

6. STAN SPOŁECZEŃSTWA OBYWATELSKIEGO JANUSZ CZAPIŃSKI ... 332

6.1.POSTAWY I RELACJE SPOŁECZNE ... 332

6.1.1. Postawy wobec dobra wspólnego ... 332

6.1.2. Dominacja społeczna, autorytaryzm i konserwatyzm ... 334

6.2.DOŚWIADCZENIA I KOMPETENCJE OBYWATELSKIE ... 337

6.2.1. Ocena zmian systemowych i ich wpływu na życie Polaków ... 337

6.2.2. Zrzeszanie się i pełnienie funkcji w organizacjach ... 340

6.2.3. Wspólne działanie i praca dla innych ... 344

6.2.4. Udział w zebraniach ... 345

6.2.5. Udział w wyborach ... 347

6.2.6. Indeks doświadczeń społecznych i działań obywatelskich ... 348

6.2.7. Akceptacja demokracji i zaufanie do ludzi a doświadczenia społeczne i obywatelskie ... 349

Literatura ... 350

6.3.KAPITAŁ SPOŁECZNY ... 351

6.4.IDENTYFIKACJA I AKTYWNOŚĆ POLITYCZNA ... 363

Literatura ... 372

7. TECHNOLOGIE I MEDIA W DOMACH I W ŻYCIU POLAKÓW DOMINIK BATORSKI ... 373

7.1.TECHNOLOGIE W GOSPODARSTWACH DOMOWYCH ... 373

7.1.1. Komputery i dostęp do internetu ... 373

7.1.2. Przepustowość dostępu do internetu w gospodarstwach domowych i prognoza jej rozwoju do 2020 r.374 7.1.3. Internet coraz bardziej mobilny ... 376

7.1.4. Telewizja ... 376

7.1.5. Uwarunkowania obecności nowych technologii w gospodarstwach domowych ... 377

7.1.6. Powody braku technologii ICT w gospodarstwach domowych ... 379

7.1.7. Dostęp a korzystanie z komputerów i internetu ... 380

7.2.UŻYTKOWNICY INTERNETU I OSOBY NIEKORZYSTAJĄCE ... 381

7.2.1. Polacy a nowe technologie ... 381

7.2.2. Zaprzestawanie korzystania z internetu ... 381

(13)

7.2.4. Zmiany korzystania z internetu w grupach społeczno-demograficznych w latach 2003-2015 ... 384

7.2.5. Zmiany struktury populacji internautów i osób niekorzystajacych ... 387

7.3.CZAS POŚWIĘCANY NA KORZYSTANIE Z INTERNETU, OGLĄDANIE TV I CZYTANIE PRASY ... 389

7.3.1. Konsumpcja mediów i uwarunkowania czasu poświęcanego na korzystanie z nich ... 389

7.3.2. Korzystanie z internetu a zmiany czasu poświęcanego na oglądanie TV ... 390

7.3.3. Korzystanie z internetu a zmiany czasu poświęcanego na oglądanie TV ... 392

7.4.SPOSOBY KORZYSTANIA Z INTERNETU ... 393

7.4.1. Popularność wybranych zastosowań internetu ... 393

7.4.2. Sposoby korzystania z internetu i ich uwarunkowania ... 393

Literatura... 395

8. WYKLUCZENIE SPOŁECZNE TOMASZ PANEK, JANUSZ CZAPIŃSKI ... 396

8.1.POJĘCIE WYKLUCZENIA SPOŁECZNEGO ... 396

8.2.UBÓSTWO ... 397

8.2.1. Definicja i metody pomiaru ubóstwa ... 397

8.2.1.1. Ubóstwo –dylematy definicyjne ... 397

8.2.1.2. Sposób pojmowania i pomiaru ubóstwa ... 397

8.2.1.3. Metody identyfikacji ubogich ... 398

8.2.2. Wyniki analizy sfery ubóstwa w podejściu jednowymiarowym ... 399

8.2.2.1. Zasięg, głębokość, intensywność i dotkliwość ubóstwa – podejście jednowymiarowe ... 399

8.2.2.2. Zmiany w sferze ubóstwa ... 403

8.2.2.3. Trwałość ubóstwa ... 407

8.2.2.4. Determinanty ubóstwa ... 408

8.2.3. Wyniki analizy sfery ubóstwa w podejściu wielowymiarowym ... 410

8.3.BEZROBOCIE ... 414

8.4.DYSKRYMINACJA SPOŁECZNA ... 417

8.5.RODZAJE WYKLUCZENIA SPOŁECZNEGO ... 426

8.5.1. Zakres wykluczenia w różnych grupach społecznych ... 426

8.5.2. Wykluczenie a dobrostan psychiczny i zaradność życiowa ... 428

8.5.3. Społeczne funkcjonowanie i jakość życia wykluczonych ... 431

Literatura... 431

9. JAKOŚĆ ŻYCIA W POLSCE – WYGRANI I PRZEGRANI JANUSZ CZAPIŃSKI ... 433

9.1.PLUS DLA POLAKA, MINUS DLA POLAKÓW... 433

9.2.JAKOŚĆ ŻYCIA RÓŻNYCH GRUP SPOŁECZNO-DEMOGRAFICZNYCH ... 436

9.3.CZY POLSKIE SPOŁECZEŃSTWO STAJE SIĘ CORAZ BARDZIEJ ROZWARSTWIONE?... 456

Literatura... 460

ANEKSY ... 461

ANEKS 1. KWESTIONARIUSZE I INSTRUKCJA DLA ANKIETERÓW ... 462

1.1.KWESTIONARIUSZ GOSPODARSTWA DOMOWEGO ... 462

1.2.KWESTIONARIUSZ INDYWIDUALNY ... 480

1.3.INSTRUKCJA DLA ANKIETERÓW ... 500

ANEKS 2. ZASADY ZDEFINIOWANIA PRÓBY PANELOWEJ ... 511

2.1.PODSTAWOWE REGUŁY OKREŚLANIA STATUSU OSÓB PODLEGAJĄCYCH BADANIU PANELOWEMU ... 511

2.2.ZASADY IDENTYFIKACJI GOSPODARSTW DOMOWYCH PODLEGAJĄCYCH BADANIU PANELOWEMU ... 511

2.3.ZASADY IDENTYFIKACJI OSÓB PODLEGAJĄCYCH BADANIU W KOLEJNYCH RUNDACH PANELU ... 512

ANEKS 3 ANALIZA PORÓWNAWCZA WARUNKÓW ŻYCIA ... 513

3.1.TAKSONOMICZNA MIARA WARUNKÓW ŻYCIA ... 513

3.2.GRUPOWANIE WOJEWÓDZTW ZE WZGLĘDU NA PODOBIEŃSTWO WARUNKÓW ŻYCIA ... 516

ANEKS 4. METODOLOGIA ANALIZY UBÓSTWA ... 517

4.1.UBÓSTWO MONETARNE ... 517

4.1.1. Definicja ... 517

4.1.1.1. Podejście obiektywne ... 517

4.1.1.2. Podejście subiektywne ... 517

4.2.SKALE EKWIWALENTNOŚCI ... 517

4.2.1. Podejście obiektywne ... 517

4.2.2. Podejście subiektywne ... 518

(14)

4.3.P ... 518

4.3.1. Pomiar ubóstwa w podejściu jednowymiarowym. Ubóstwo monetarne... 518

4.3.2. Ubóstwo niemonetarne (deprywacja materialna) ... 520

4.3.3. Pomiar ubóstwa, czyli współwystępowania ubóstwa monetarnego i ubóstwa niemonetarnego (deprywacji materialnej) ... 522

4.4.ANALIZA ZMIAN UBÓSTWA W CZASIE ... 522

4.5.DETERMINANTY UBÓSTWA ... 524

ANEKS 5. RANKING GRUP SPOŁECZNO-DEMOGRAFICZNYCH I ZAWODOWYCH NA OŚMIU WYMIARACH JAKOŚCI ŻYCIA W 2015 R. ... 525

5.1.MIASTA ... 526

5.2.WOJEWÓDZTWA ... 528

5.3.PODREGIONY (NUTS3) ... 530

5.4.GRUPY SPOŁECZNO-DEMOGRAFICZNE ... 534

5.5.GRUPY ZAWODOWE OSÓB AKTYWNYCH ZAWODOWO ... 538

(15)

1. W

STĘP

JANUSZ CZAPIŃSKI,TOMASZ PANEK

1.1. Cel i ogólne założenia projektu

Nasz projekt jest kompleksową próbą uzupełnienia diagnozy opartej na wskaźnikach instytucjonalnych o kom- pleksowe dane na temat gospodarstw domowych oraz postaw, stanu ducha i zachowań osób tworzących te gospodarstwa; jest diagnozą warunków i jakości życia Polaków w ich własnym sprawozdaniu. Za pomocą dwóch odrębnych kwestionariuszy badamy gospodarstwa domowe oraz wszystkich dostępnych ich członków, którzy ukończyli 16 lat.

Kompleksowość projektu oznacza uwzględnienie w jednym badaniu wszystkich ważnych aspektów życia po- szczególnych gospodarstw domowych i ich członków — zarówno ekonomicznych (np. dochodów, zasobności materialnej, oszczędności, kredytów), jak i pozaekonomicznych (np. edukacji, leczenia, sposobów radzenia sobie z kłopo- tami, stresu, dobrostanu psychicznego, stylu życia, zachowań patologicznych, uczestnictwa w kulturze, korzystania z nowoczesnych technologii komunikacyjnych i wielu innych). W tym sensie projekt jest także interdyscyplinarny.

Odzwierciedla to skład Rady Monitoringu Społecznego, czyli głównych jego autorów, oraz zespołu zaproszonych przez Radę ekspertów. Tworzą te gremia ekonomiści, demografowie, psychologowie, socjologowie, specjalista od ubezpieczeń i statystycy.

Zgodnie z pierwotnym zamysłem, badania w ramach Diagnozy Społecznej mają charakter panelowy — w odstę- pach kilkuletnich wracamy do tych samych gospodarstw i osób. Pierwszy pomiar odbył się w 2000 r., następny trzy lata później. Kolejne sześć pomiarów odbyło się w odstępach dwuletnich. Badanie zawsze prowadzone jest w marcu, co służyć ma wytrąceniu efektu sezonowości. Od 2009 roku pomiar przedłużył się do kwietnia ze względu na znaczne zwiększenie próby.

Niniejszy raport pokazuje nie tylko dzisiejszy obraz polskiego społeczeństwa, ale pozwala także śledzić jego zmiany w okresie trzynastu lat, a uwzględniając wcześniejsze badania na temat jakości życia Polaków (Czapiński, 1998) także w dłuższym okresie, niemal od początku procesu transformacji systemowej.

Diagnoza Społeczna skupia się na badaniu bardziej podstawowych faktów, zachowań, postaw i przeżyć; nie jest zwykłym opisowym sondażem — jest projektem naukowym. Nie tylko z tego względu, że wśród autorów są nau- kowcy, pracownicy wyższych uczelni i tytularni profesorowie. Decyduje o tym warsztat zawodowy oparty o doświad- czenia badawcze członków Rady Monitoringu Społecznego i zespołu ekspertów i – przede wszystkim – kontekst teo- retyczny poszczególnych modułów tematycznych. Większość zmiennych uwzględnionych w projekcie wynika bowiem nie z intuicji, potocznych obserwacji czy zamówienia sponsorów lecz z naukowo ugruntowanej wiedzy na temat badanych zjawisk. Ważnym celem Diagnozy jest, oprócz opisu polskiego społeczeństwa, weryfikacja hipotez nauko- wych. W niniejszym raporcie, przeznaczonym dla „uniwersalnego” odbiorcy, wątki teoretyczne są z konieczności minimalnie tylko reprezentowane. Na plan pierwszy wysuwa się odpowiedź na otwarte pytanie: jakie jest polskie społeczeństwo 26 lata po zmianie systemu, 15 lat po pierwszym badaniu w ramach tego samego projektu i 11 lat po wstąpieniu Polski do Unii Europejskiej?

Mamy nadzieję, że wyniki realizacji projektu dostarczą użytecznej wiedzy politykom, działaczom społecznym i samorządowym odpowiedzialnym za przygotowywanie, wdrażanie i korygowanie reform zmieniających warunki życia obywateli. Chcielibyśmy również dać społeczeństwu rzetelną informację o jego codziennym życiu oraz o zmia- nach, jakim podlega, bowiem wyobrażenia poszczególnych osób o własnej sytuacji życiowej na tle sytuacji życiowej innych ludzi oparte bywają z reguły na wybiórczych obserwacjach, stereotypach lub lansowanych przez media – nie- rzadko fałszywych lub przesadzonych – tezach (np. o pogarszającym się zdrowiu psychicznym społeczeństwa, o cał- kowitym paraliżu świadczeń medycznych, o emerytach czy ogólnie ludziach w podeszłym wieku jako najbardziej ekonomicznie pokrzywdzonej w procesie transformacji kategorii społecznej — żeby podać kilka tylko przykładów).

Należy się nam wszystkim w miarę trafna, kompleksowa i obiektywna diagnoza głównych źródeł naszych kłopotów życiowych, poczucia dyskomfortu psychicznego, niepewności jutra czy trudności z dostosowaniem się do nowych warunków, ale również pokazanie korzyści, jakie płyną z kolejnych przekształceń systemowych, boomu edukacyj- nego i zmiany stylu życia. Prywatne diagnozy są nazbyt często iluzoryczne, obronne, uproszczone, ogólnie – błędne.

Różnice między badaniem obecnym i poprzednimi dotyczą zakresu tematycznego, który odzwierciedla zawartość kwestionariuszy (patrz Aneks 1). Próba gospodarstw domowych została powiększona z pierwotnych 3005 w 2000 r.

do 12 355 w 2013 r. i 11 700 w 2015 r. (wzrosła dzięki temu próba indywidualnych respondentów z 6625 do 26 307 w 2013 r. i 22200 w 2015 r.). Zmiany kwestionariuszy w kolejnych rundach badania dotyczyły kilku modułów tema- tycznych (por. kwestionariusze na www.diagnoza.com ).

1. W

STĘP

1.1. Cel i ogólne założenia projektu

1. W

STĘP

1.1. Cel i ogólne założenia projektu

Aby zacytować ten rozdział należy podać źródło: Czapiński, J., Panek, T. (2015). Wstęp. Diagnoza Społeczna 2015, Warunki i Jakość Życia Polaków - Raport.

Contemporary Economics, 9/4, 13-15. DOI:10.5709/ce.1897-9254.176

1 ²

1 Wydział Psychologii Wyższej Szkoły Finansów i Zarządzania w Warszawie; ²Instytut Statystyki i Demografii Szkoły Głównej Handlowej

(16)

1.2. Problematyka badania

Projekt obejmuje wiele aspektów związanych z sytuacją gospodarstw domowych i poszczególnych obywateli.

Uwzględnione w nim wskaźniki społeczne podzielić można na trzy ogólne klasy:

 struktura demograficzno-społeczna gospodarstw domowych,

 warunki życia gospodarstw domowych, związane z ich kondycją materialną, dostępem do świadczeń medycznych, do kultury i wypoczynku, edukacji i nowoczesnych technologii komunikacyjnych,

 jakość, styl życia i cechy indywidualne obywateli.

Wskaźniki opisujące strukturę demograficzno-społeczną gospodarstw domowych nie są w tym raporcie odręb- nym przedmiotem analizy; służą jedynie do stratyfikacji grup gospodarstw i ludności po to, aby można było dokonać porównania warunków i jakości życia w przekroju różnych kategorii społecznych wyodrębnionych ze względu na płeć, wiek, wykształcenie, miejsce zamieszkania, status społeczno-zawodowy, główne źródło utrzymania, stan cy- wilny, typ gospodarstwa (ustalony na podstawie liczby rodzin i typu rodziny biologicznej) i inne kryteria. Właściwym przedmiotem analizy i opisu są warunki życia gospodarstw domowych i jakość życia poszczególnych obywateli w powiązaniu ze zmianą społeczną określającą globalny kontekst i ogólne reguły funkcjonowania społeczeństwa. Jed- nym z głównych problemów i pytań, jakie towarzyszą wszelkim programom zmiany społecznej, jest rozkład wynika- jących z ich wdrażania korzyści i kosztów w poszczególnych grupach społecznych w różnym horyzoncie czasowym.

Także i w tym badaniu interesowało nas, jakie kategorie gospodarstw domowych i obywateli odnajdują się w nowych warunkach i czerpią korzyści z przekształceń systemowych, a które grupy społeczne nie potrafią się odnaleźć i przy- stosować, doświadczając obiektywnie lub subiektywnie porażek.

W tym projekcie podział wskaźników społecznych na warunki życia i jakość życia odpowiada mniej więcej po- działowi na obiektywny opis sytuacji życiowej (warunki) i na jej psychologiczne znaczenie wyrażone subiektywną oceną respondenta (jakość życia)¹. Temu merytorycznemu podziałowi odpowiada z grubsza rodzaj jednostki badanej i sposób pomiaru. Dla warunków życia jednostką badaną jest gospodarstwo domowe, a dla jakości życia poszczególni jego członkowie. Warunki życia mierzone były metodą wywiadu bezpośredniego z jednym przedstawicielem gospodarstwa domowego (osobą najlepiej zorientowaną w sytuacji gospodarstwa domowego). Jakość życia mierzona była natomiast metodą samodzielnego wypełniania kwestionariusza przez respondentów, którymi byli wszyscy dostępni członkowie badanych gospodarstw domowych w wieku 16 i więcej lat.

Pomiar warunków życia gospodarstwa domowego obejmował:

 sytuację dochodową gospodarstwa domowego i sposób gospodarowania dochodami,

 wyżywienie,

 zasobność materialną gospodarstwa domowego, w tym wyposażenie w nowoczesne technologie komunika- cyjne (telefon komórkowy, komputer, dostęp do internetu)

 warunki mieszkaniowe,

 pomoc społeczną, z jakiej korzysta gospodarstwo domowe,

 kształcenie dzieci,

 uczestnictwo w kulturze i wypoczynek,

 korzystanie z usług systemu ochrony zdrowia,

 sytuację gospodarstwa domowego i jego członków na rynku pracy,

 ubóstwo, bezrobocie, niepełnosprawność i inne aspekty wykluczenia społecznego.

Wskaźniki jakości i stylu życia indywidualnych respondentów obejmowały m.in.:

 ogólny dobrostan psychiczny (w tym: wolę życia, poczucie szczęścia, zadowolenie z życia, symptomy depresji psychicznej),

 zadowolenie z poszczególnych dziedzin i aspektów życia,

 subiektywną ocenę materialnego poziomu życia,

 różne rodzaje stresu życiowego (w tym: stres administracyjny („kafkowski”) związany z kontaktami z admi- nistracją publiczną, stres zdrowotny, stres rodzicielski, stres finansowy, stres pracy, stres ekologiczny, stres małżeński, stresowe wydarzenia losowe, jak napad, włamanie, aresztowanie,

 objawy somatyczne (miara dystresu, traktowana jako ogólna miara stanu zdrowia),

 strategie radzenia sobie ze stresem,

 korzystanie z systemu opieki zdrowotnej,

 finanse osobiste (w tym: dochody osobiste i zaufanie do instytucji finansowych),

 system wartości, styl życia oraz indywidualne zachowania i nawyki (m.in. palenie papierosów, nadużywanie alkoholu, używanie narkotyków, praktyki religijne, przestępstwa),

 postawy i zachowania społeczne, w tym kapitał społeczny,

 wsparcie społeczne,

(17)

 korzystanie z nowoczesnych technologii komunikacyjnych – komputera, internetu, telefonu komórkowego,

 sytuację na rynku pracy i karierę zawodową,

 bezrobocie, niepełnosprawność i inne aspekty wykluczenia społecznego,

Literatura

Czapiński J. (1998). Jakość życia Polaków w czasie zmiany społecznej. Warszawa: Instytut Studiów Społecznych Uniwersytetu Warszawskiego. http://www.diagnoza.com/pliki/archiwum/Jakosc_zycia_1991_1997_raport.pdf.