Rzecz o socyalizmie. T. 1 - Biblioteka UMCS

O SOCYALIZMIE

WARSZAWA.

SKŁAD GŁÓWNY WKSIĘGARNI GEBETHNERA I WOLFFA Krakowskie-Przednueście .V 15.

MŚCISŁAW EDGAR TREPKA

Doktór filozofii.

Cena za oba tomy JRs. 2 k. 50.

RZECZ O SOCYALIZMIE.

RZECZ

O SOCYAL1ZMIE

NAPISAŁ

MŚCISŁAW EDGAR TREPKA

Doktór filozofii.

WARSZAWA.

W DRUKARNI JANA COTTY,SENATORSKA 29.

d888.

J03B0HEH0 HEH3YPOIO

BapniaBa,2 OKTjiOpst 1886 ro^a.

miltlTEKl UMCS LUBLIN

UTOR.

PRZEDMOWA.

Walka o byt, sformułowana naukowo przez Darwina,

nie

ogranicza się

do światazwierzęce

­

go: z tą samą

energią ujawnia się także i

w

świę­

cie

ludzkim.

Warstwy społeczne wydziedziczone,

ugrzę-

złe

przez długie

wieki

w

materyalnej, moralnej i

umysłowej

nędzy, rwą się

do dobrobytu, do równouprawnienia.

Pomiędzy tymi,

co

się

uważać

zwykli

za

jedynych prawych posiadaczy

zasobu społecz

­ nego,

a

tymi, co

chcą

albo

w

nim

uczestniczyć albo

całkiem

go sobie

przywłaszczyć, toczy się

pod najrozmaitszymi kształtami bój zawziętybez

chwili rozejmu.

Istniał on

bez

wątpienia

i

dawniej, ale

był

mniej

gorączkowy, mniejjawny, a

społeczeństwa,

VIII

w których łonie ten dramatstuaktowy

się

rozgry

­

wał,niezdawały

sobie z

niego

dokładnej

sprawy.

A jednakże, gdy się obejmie jednym

szero

­ kim

poglądem

rozwój

cywilizacyjny ludzkości

od brzasku

epoki

historycznej aż

do

dnia dzisiej­

szego,

spostrzegamy, że

przewodnicząca

rola

osobników

staje się

coraz

mniejszą,

a

że nato­

miast

do roli

czynnej

występują coraz szersze

koła

społeczne.

Z

głębin

towarzyskiego

i

państwowego orga

­

nizmu wyłaniają

się coraz inni bezimienni

dzia

­

łacze

—

homines

novi — i lud,

ta masa

dawniej bezkształtna, bytu

swego i

praw

swych nieświa

­

doma, oświadcza teraz

stanowczo, czego chce i do jakich

celów

zdąża.

Idzie

nawet

dalej: nie tylko

życzenia swe

streszcza, ale miota

mściwe

obelgi na starszych swych

braci

i zabiera się

do

zburzenia dotychczasowego

świata,

do

wytwo

­ rzenia nowych form

bytu społecznego.

Groźby te nie powinny

być

dla nas

obo- jętnemi. Cała

cywilizacya

nasza,

z której je

­

steśmy tak dumni,

wisi na włosku.

Gdy się rozsroży ten żywioł dziki, czysto

zwierzęcy, co stanowi

rdzeń natury

ludzkiej, można być

przy

­ gotowanym na

kataklizm bezprzykładny.

Chociaż możemy czerpać

w

księdze prze

­

szłości niejednę przestrogę i

niejednę wskazówkę,

nie zdaje

się, abyśmy z nich skorzystać

chcieli.

IX

Widzimy wprawdzie

niebezpieczeństwo,

gdyż niepodobna

go

nie

widzieć,

ale nie wiemy,

jak

mu przeciwdziałać.

Kilka

dróg

ściele się przed nami. Ta, co nas do siebie

nęci

najbardziej i co

dogadza apa

­ tycznej

bezczynności

naszej,

żadnego początko

­ wania

nie wymagając,

jest

zupełny

spokój,

bez

­ władność,

Tak prostaczkowie

żegnają się zna­

kiem krzyża, gdy

na

niebiosach

uwijają

się pio­

runy. Lepiej jest,

zdaniem

naszem,

zażegnać piorun igłą

stalową.

My zamykamy oczy,

krzy­

żując

ręce na

łonie. Są, co twierdzą,

że

nas ta

kwestya nie

obchodzi, że niema

u nas

fabrycz­

nego

proletaryatu, że

błogosławiona ziemia

na­

sza wyżywić może wszystkich

jej synów

i

że

na

przyszłość,

tak,

jak

ongi,

pójdzie ze szlachtą

polską, polski

lud.

Jest

to

sielanka. Nie

mamy

prawa żyć

w tym

różanym obłoku. Sąd ten płytki,

po­

wierzchowny, na każdym kroku

znajduje zaprze

­

czenie.

Choćbyśmy

nawet

byli rajską

tą Ar- kadyą,

mamy na wschodzie i

zachodzie

sąsia­

dów.

Istnieje

między narodami

dzisiejszymi

solidarność.

Obok swych dobrych

ma ona i

złe

strony.

Ducha

zarazy

żadna kwarantanna,

ża

­

dna

straż

graniczna nie .powstrzyma. Dema

­

gogiczne desiderata, socyalistyczne ideały prze

­

drą

sięinaziemięnaszę. Święty Boże,

nie

pomoże.

X

Spoglądać

bezczynnie na krzewienie się

idei socyalistycznych i

na propagandę podziemną

jest

grzechem

przeciwko

społeczeństwu, które

na

nas

polega

i którego dotąd byliśmy

przewodni­

kami.

Nie

po

to

odziedziczyliśmy

po przod

­

kach dom

zasobny, aby gó

w

zgliszczach

zosta

­

wić. Nie tylko

szlachectwo ale i

własność

obo­

wiązuje.

Grzech

przeciwko społeczeństwu

stać

się

może

zbrodnią przeciw ojczyźnie. Naród nasz potrzebuje zgody

i jedności wszystkich swych

synów

do

wspólnego dzieła.

Nie wolno

nam tracić sił życiowych,

inne

przeznaczenie mają­

cych,

w bratobójczej walce

pomiędzy klasami

społeczeństwa. Niechaj gdzieindziej, goniąc za złudnem widziadłem, synowie jednej ziemi dot­

kliwe

sobie zadają

razy:

my

inne,

my

wyższe

przed sobą

mając zadanie,

powinniśmy się zwią

­ zać piersią i duchem.

Jeżeli gdziekolwiek, to

u nas należałoby

zawczasu rozbroić

smoka.

Socyalizm, powiedzieliśmy

wyżej, grozi cy- wilizacyi

i

należy wyzwać

go

do walki na

ostrze,

należy

stanąć w obronie domowych

aris

etfocis.

Nie

egoistyczny powód jednakże leży

na

dnie

na

­ szego

działania. Instynkt

zachowawczy

maswe prawa,

ale

nie

jest

on

wystarczającym

jego

czyn­

nikiem.

XI

Właśnie dla tego,

że piszący jest

głęboko przeświadczony

o

demokratycznej

przyszłości społeczeństw,

o

niezawodnem

zwycięztwie idei

postępowych, właśnie

dla tego,

że całą

potęgą swego umysłu,

całem ciepłem

swego

serca

pra

­

gnie zbratania,

umoralnienia ludzkości, wyswo­

bodzenia warstw niższych

z ciążących jeszcze

na nich kajdan,

właśnie

dla

tego

zatrzymuje

się przed

problematem

socyalizmu

i zapytuje

go o

jego

wyznanie wiary.

Nie przychodzi ciskać mu gniewnie

ręka­

wicy

ani

go

z góry o

czarne

obwinia zbrodnie.

Poprostu z

latarnią

krytyki historycznej

bada,

jaką

była przeszłość tych

teoryj;

nie

trudno też

o

dokumenta

do

oceny teraźniejszych

dążności.

Sfinx

wypowiedział słowo swej

zagadki. Wy

­ znanie

to nie przestraszyło

nas

bynajmniej.

Prze­

ciwnie.

Ażeby

dokładnie zaznaczyć nasze

stano

­ wisko

i ustrzedz

się

wszelkiej fałszywej oceny, powiemy

tutaj, że piszący staje

bez

wahania po

stronie

wielkiej

masy

pracującej, ubogiej, bez­

silnej,

że

nie

dziwi się jej ciemnocie,

jej przesą

­ dom, uprzedzeniom,

namiętnościom, że współ-

czuje jej

aspiracyom i przyznaje

im słuszność.

Ale jednocześnie

jest

przeświadczony,

że

wszystkie

teorye, wylęgłe a

priori

w mózgach

re

­

XII

formatorów

społecznych,

że

wszystkie te

prze

­

wroty

rewolucyjne,

jakiewich przekonaniu

mają naraz pchnąć ludzkość

na nowe

tory,

są

popro-

stu czczą

fantasmogoryą a często i

systematycz

­

nym

fałszem.

Nie

na

drodze socyalizmu

dojdą

klasy robo

­

cze

do radykalnej

zmiany swego

położenia.

Czas, który

tym

mrzonkom

poświęcają, siły, któ

­

re

obracają na

urzeczywistnienie

tego

progra-

matu,

są

straconym

czasem,

straconemi darem­

nie

siłami. Szkoda.

Inne drogi

wiodą

do tego celu.

Ich

wy-

łuszczenie jest zadaniem

niniejszej

pracy.

Autoii.

P I S KZ E C Z Y, •

Str.

Przedmowa...VIĘ Spis rzeczy...XIII Treść...XV

Wstęp... 1

CZĘŚĆ PIERWSZA. Ekonomiczno-społeczny rozwój ludzkości w czynie i w teoryi. I. Ustrój społeczny na Wschodzie...23

II. Grecya...27

III. Socyalne teorye Platona...32

IV. Świat rzymskiichrześcianizm...36

V. Światśredniowieczny...48

VI. Feodalizm. — Reformacya. — Wojny chłopskie . . 59

VII. Utopiści średniowieczni... 67

VIII. Monarchia absolutna i Colbert...73

IX. Fizyokratyzmiidee humanitarne...81

X. Rousseau i teorya umowy społecznej...89

XI. Rewolucya francuzkai jej teoretycysocyalni . . 96

XII. Ustrój przemysłowo-fabryczny i jego następstwa społeczne...110

XIII. SaintSimon. — Enfantiu. — Fourrier...119

XIV. Rozwój socyalizmu we Francyi...134

XV. Rewolucya socyalna 1848 r...148

XVI. SocyalizmwNiemczech...160

XVII. Socyalizm, jako stowarzyszenie międzynarodowe . 172 XVIII. Państwo, kościół i wiedza, jako sprzymierzeńcy so­ cyalizmu ...187

XIX. Stan chaotyczny spółczesuego socyalizmu .... 208

XIV

CZĘŚĆ DRUGA.

Ekonomiczny ustrój,społeczeństwa wobec wymóg socyalizmu.

Str.

I. Socyalizmiorganizacya społeczna... 3 II. Socyalizm i organizacya państwowa...18 III. Pierwszorzędne czynniki produkcyi i socyalizm . . 34 IV. Zarobekklasy robotniczeji socyalizm...51 V. Drugorzędne czynniki produkcyi i socyalizm . . 68 VI. Podziałdochodu społecznegoi socyalizm .... 83 VII. Bola państwaw gospodarstwie społecznem ... 98

CZĘŚĆ TRZECIA.

Reformy społeczne.

I. Charakter reformspołecznych...107 II. Eeformy wdziedzinie moralnej...116 III. Reformy w dziedzinie oświaty...126 IV. Reformy bytu materyalnego: 1. Mieszkanie . . . 140 2. Żywność i odzienie. 154 V. Reformy w mechanizmie pracy...168 VI. Reformy w organizacyi pracy...180 VII. Reformy w dziedzinie kapitału i kredytu .... 194 VIII. Reformy w dziedzinie ubezpieczeń...207 IX. Reformyw ustroju stanu robotniczego... 220 Zakończenie...227

TREŚĆ.

Str.

Przedmowa...VII Walka o byt odwieczna, choć zmienia swójcharakter.—

Wymogi socyalizmu grożą cywilizacyi. — Nie wiemy, jak takowym zaradzić. —Apatya.—Błąd w przypuszczaniu, że nie grozi on społeczeństwu polskiemu.—Postępowe credo autora. — Przeciwstawienie socyalizmowi praktycznego i wykonalnegoprogramatu reformspołecznych.

Wstęp... 1 U kolebki ludzkości nie wiek złoty,ale obchodzenie się z człowiekiemjak ze zwierzęciem. —Aspiracyedo lepsze­

go bytu w naturze człowieka.— Opozycya podwójna, jaką spotyka socyalizm: prześladowanie zestrony rządu i wy­ klęcie ze stronyekonomii politycznej. —Przeciwieństwo ekonomii politycznej i socyalizmu. — Jej objektywność i zamknięcie się w świeciemateryi imetafizyki.—Pozo­ stawia na stronie całą kwestyą reform społecznych. — Socyaliści, rządząc sięuczuciowymhumanitaryzmem, nie pytają się o to, co możliwe, ale oto,cojest pożądane. — Uciekają się do pomocy państwa. — Ekonomiści pozba­

wiają państwo nawetsłużących muprzywilejów. — Roz­ brat coraz większy zażegnany najprzód przez ustępstwa ekonomistówze szkoły historycznej. — Ekonomiści zaczy­ nają przypuszczać, że socyaliści mogą mieć w swych dą­

żeniach choć ułamek prawdy.—Pojednanie dwóch szkół napunkcie obowiązków i ogólnego zadania państwa.—

Fałszywa teorya harmonii społecznej. — Ekonomia po­

lityczna,powprowadzeniu do swegoorganizmu humani­ taryzmu socyalnego, rozszerzyła swój widnokrąg, zmoral- niala.—Odtąd będzie mistrzynią socyalizmu. — Zmiana w taktyce i dobroczynnenastępstwa we wszystkich kie­ runkach.

XVI •

CZĘŚĆ PIERWSZA.

Ekonomiczno-społeczny rozwój ludzkości w czynie i w teoryi.

Sir.

I. Ustrój społeczny na Wschodzie...23 Legendy i fakta. — Nićma równościklasowej. — Niewola i służebność. — Despotyzmrządzących. —Przywileje kas­

tykapłańskiej.

II. Grecya... 27 Pierwsze społeczeństwo o zewnętrznych pierwiastkach.

Obywatele.—Swoboda.—Ustrój federacyjny.—Fratrya.— Wyswobodzenie klasniższych wVI-ym wieku. — Solon Klistenes.—Arystydes. — Niewolnictwo jest podstawą tej wolności klas uprzywilejowanych.— Olbrzymie zna­

czenie tego faktu.—Stan ekonomiczny niższych warstw społecznych w Grecyi.

III. Socyalne teorye Platona...32 Ich niemożliwość pierwej.—Błąd socyallstów, podszy­

wających się poddoktrynęPlatona — Platon jest reakcyą przeciw demagogii spółczesnej.— Usprawiedliwia nie­ wolnictwo.— Ideał ściśle zachowawczy. — Nie troszczy się o rzeczywistość i jest fantazyą szerokolotnego umy­ słu. — Brak wszelkichhumanitarnych aspiracyj w staro­ żytnej Grecyi.

IV. Światrzymskiichrześcianizm...36 Rzym jest urzeczywistnieniem postępu społecznego. — Jego znaczenie międzynarodowe. — Walka klas.—Nie­ wolnictwo.— Stan opłakany niższych warstw.— Teorye postępowe stoicyzmu. — Bunty. —Chrześclanizm, jako nowy czynnik. — Nie uwolnił niewolników. — Pogar­

dzał pracą materyalną. — Ustępstwa dlasystematurzą­ dowego rzymskiego. — Niebezpieczeństwa ekonomiczne, zażegnane przez epokę, w którejzatryumfował.— Nie­ ma socyallstycznych teoryj ani wśród organizmu rzym­

skiego ani w organizmie chrześcianizmu.

V. Świat średniowieczny...48 Walka dwóch światów—Barbarzyńcy przynoszą wol­

ność indywidualną i równość.—Zastrzeżenie z powodu równości. —Rola kościoła. — Stan ekonomiczny tej epo-

XVII

Str.

ki. —Los klasy roboczej. — Warunki bytu wieśniaków. — Pierwsze ulepszenia.— Wyzwolenia. —Warunki byturo­

botników miejskich.—Klasa rzemieślnicza wiąże się w ce­ chy i korporacye. — Różnice w samem łonie cechu. ■— Fałszywe teorye ekonomiczne ówczesne.— Wyzwolenie stanumiejskiego 1wyswobodzenie munlcypiów.— Utwo­

rzenie się stanu trzeciego i brak solidarności pomiędzy nima stanemrobotniczym.

VI. Feodalizm.— Reformacy a.— Wojny chło pskie. 59 Feodalizmjest organizacyą państwową i społecznąw epo­ ce od XI do XVI wieku. —Nie jest reakcyą, ale postę­

pem społecznym,gdyż wciąga i najniższewarstwynarodu do swego ustroju. — Gospodarstwo naturalne zamienia się na pieniężne i przyczynia się dowyzwoleniaklaswy­ robniczych.— Różnica pomiędzy rzemieślnicząa wieśnia­

czą ludnością. — Tamcisię organizują, ci nie sąwstanie tego uczynić. — Bunty chłopów powstają po zapaleniu iskry religijnej. — Protestantyzm staje się działaczem re­ wolucyjnym. — Dawniejsze buntynie mogąiśćw porów­ nanie z tymi, które reformacya wywołała. — Charakter wojen chłopskich. — Brak programafu.

VII. Utopiści średniowieczni... 67 Ograniczony wpływ utopistów na życie, a przedewszyst- kiemw tej epoce.— Marzyciele. — Tomasz Morus i jego fantazya.—Harrlngtonl Oceana.—Utopije Francesca Doni 1 Giovannl Bonifaclo.—Civltas Solls Campanelli — Błahe znaczenie tych utoplj.

VIII. Monarchia absolutna i Colbert...73 Charakter monarchii absolutnej. — Absolutyzm ekono­ micznyColberta.—System merkantylizmu.—Jego następ­

stwa dla Francyi.— Rewolucya wywołana w 'stanie klasy wyrobniczej. — Wpływ polityczny 1 ekonomiczny na Europę. — Wyzwolenie mieszczaństwa.—Zaniedbanie

stanu wieśniaczego.—Colbertjest ojcem socyallzmu.

IX. Fizyokratyzm i idee humanitarne...81 PrzejściedowolnomyślnegoXVIIIwieku.—Różnica ideału publicznego.—Potrzeba roformogólnieuznana.—Vauban i Boisguellebert. — Uruchomienie posiadłości ziemskich

XVIII

i bankructwo Lawa przygotowują przewrótwteoryach. — Fizyokracl:Quesnay ITalbleaueconomiąue.—Absolutyzm zgadza się z nim pod względem politycznym. — Ekono­ micznyprogramfizyokratów.—Ich powodzenie. — Urze­

czywistnienie programatu przez Turgota.— Reformy spo­ łeczne doniosłe. — Socyalizm nie ma tużadnejzasługi. — Jego manifestacye ówczesne w kodexle Natury Morel- Iy’ego. — Krytyka jego teoryj.

X. Rousseau i teorya umowy społecznej. . . . Stanowisko J.J. Rousseau. — Abstrakćyjność i jego wy­ wody z czystego rozumu. — Charakterutopijny. — Stan natury i płynące ztąd następstwa.— Niemożliwość fak­

tyczna i moralna umowy społecznej.—Pomysł umowy dobrowolnej pozwala na wszystkie inne przewroty re­ wolucyjne.—Rola, jaką wskutek tego nabiera państwo. — Despotyzm mas.—Teorya równości.—Kosmopolityzm. — Rewolucya jako bezpośrednienastępstwo.

XI. Rewolucya francuzkaijejteoretycy socyalni.

Przejście z teóryl do czynu i urzeczywistnienie progra­

mu.—Dwiefazy.—Charakter politycznyi socyalny 1789 roku. — Olbrzymie następstwa.— Klasy wyzwolone nie widzą nic prócz korzyści. — Zmiana stanowiska masy narodowej względem władzy państwowej.— Nacisk na rząd.— Inny na przyszłość być musi także charakter socyalistycznych wymóg —Nie rozumieją tego socyali- styczni pisarze. —Ciągle gubią się w metafizycznych abstrakcyach.— Charakterystyka Mably,Diderota, Hel- wecyusza, Brissota. —Fantazye urzeczywistnione póź­ niej.—Druga faza rewolucyl.—Jej charakter ekonomiczno- społeczny. —Skruszenie jednostki przez państwo.—Pra­ wo ‘do pracy Robespierre’a. — Saint-Just. — Sprzysię- żenle Babeufa. — Szczegóły programatu ogólnegoszczęś­

cia. — Wykolejenierewolucyi.

XII. Ustrójprzemysłowo-fabryczny i jego następ­ stwa społeczne ...

Całkiem odmienny stan społeczeństwa porewolucyjnego.—

Bezskuteczność reakcyi Napoleona. — Dawniej arysto- kracya opierała się na posiadłości ziemskiej; organizacya

Sir.

89

96

110

XIX

przemysłowa opartajest narówności demokratycznej.— Jako warunki niezbędne tej nowej organizacyi: swoboda pracy, pokój, postępy wiedzy i zastosowania mecha­

niki.—Następstwa nowej organizacyi: zwiększenie pro- dukcyi, jej przyspieszenie i zniżenie ceny. —Wpływ na dobrobyt mas. — Rozdrobnienie własności, zmniejszenie godzin pracy, powiększenie zarobku.— Czarnestrony tej organizacyi wydatniejsze i bardziej rażące w począt­

kach. — Zniknienle klasy średniej i zogniskowanie kapi­

tału zjednej a ręcznejpracy z drugiej strony. — Nienawiść robotników do machin. — Przewaga miast.— W alka spo­ łeczna przybiera nową formę: staje się walką przeciw kapitałowi i wytwarzasocyalizm spółczesny.

XIII. Saint-Slmon. — Enfantin. — Fourrier...

Saint-Simon występuje jako reakcya przeciw teoryom absolutyzmu teokratycznego 1 parlamentaryzmu, który nie rozumiał emancypacyl demokratycznej., — Był on pro- testacyą przeciw optymizmowiekonomii politycznejSay’a, któremu przedtemstawiłczoło Sismondi.—Sismondi ogra­

nicza się na krytyce; S.-Simon isocyallstycznl teoretycy idą dalej, chcą organizować inaczej społeczeństwo.—

S.-Simon chce utrzymać ustrój fabryczno-przemysłowy, najdoskonalszą formębytuspołecznego, ale chce go pogo­

dzićz dobrobytem masy.— Chce wychować ludzkość do organizacyi pracy przez państwo: jego atrybucye eduka­

cyjne i religijne. — Charakter etycznyjego abstrakcyi.— Szkodliwe następstwa jego idei centrallzacyjnych w jego uczniach.— Enfantin znosi własność i wprowadza czyn­ nik grubego materyalizmu zmysłowego. — Próby wpro­

wadzenia w praktykę socyalizmuEnfantina. — Fourrier i jego oryginalność.— Zasadą Fourrlera jest spożytkowa­

nie namiętności i Instynktów. — Organizacya falanste- rów.—Błędy różnorodne tej teoryl i brak sankcyi prakty­

cznej. •

XIV. Rozwój socyalizmu we Francy! ....*..

Rewolucya 183o roku emancypuje ostatecznie społe­ czeństwo, ale nie zbliża klasy średniej do ludu. —Róż­ ność pierwiastków rozkładowych, działających wśród

Str.

119

134

XX

Str.

społeczeństwa.—Metodapozytywizmu. — W. Considerant i jego socyalizm, protestujący przeciwko indywidualiz­

mowi. — Humanitaryzm Leroux'a. — Raspall. — Cabet iPodrói po Ikaryi: jej charakter komunistyczny.— L. Blanc i organizacya pracy. — Błędy i zalety jego teoryi. — Proudhon i jego opozycya przeciwko ekonomii i przeciwko socyalizmowi. — Idea sprawiedliwości; włas­ ność zastąpiona przez posiadanie. Zarzuty, jakie jego teoryom uczynione być muszą. — Zbliżenie się teorety­ ków socyalnych do rzeczywistości.

XV. Rewolucya socyalna 1848 roku...148 Socyaliści wypierają się rewolucyi 1848r.—Niesłusznie.— Ostatnie ogniwo łańcucha rozwojowego ludzkościprzez wprowadzenie rzeczypospolltej demokratycznej i głoso­ wania powszechnego. —Kwestya polityczna ustępuje miejsca socyalnej.—Materyalne równouprawnienie ludz­

kości : oto cel teraźniejszości i przyszłości. — Chaos w umysłach.—Przedstawiciele czwartego stanu wchodzą jako uprzywilejowana klasa do rządu rewolucyjnego. — Entuzyazm proletaryatu 1 jego przesadzone oczekiwa­

nia. — Błędy 1 niewłaściwe ustępstwarządu tymczasowe­

go.— Zabezpieczenie prawa do pracy.— Utworzenie ko- mlsyl robotniczej i warsztatów narodowych. — Reakcya tryumfuje po buncie. czerwcowym. — Socyalizm nie zo­

stał jednakże wykarczowany,

XVI. Socyalizm w Niemczech...160 Powody, dla których socyalizm rozwija sięw Niemczech później. —Problemat polityczny nierozwiązany.—Brak żywiołów socyalistycznych. — Organizacya cechowa prze­

chowuje się do dni naszych. — Charakter encyklope­ dyczny teoretyków socyalistycznych.—Rodbertus 1 jego teorya o pracy, jako jedynym czynniku produkcyl. —Wy­ zyskiwanie robotnika 1 środki, któreby mogły mu zapo- biedz.—Lassalle; jego teorya przetj^gi stanu czwarte­

go. •*- Konkurencya 1 patronat zniesione przezzapomogę państwową. — Błędy teoryi Lassalla co do przewagi sta­

nuczwartegoico doprawazarobku. — Środki propono­

wane przez Lassalla. — Wpływ jego teoryi naproletaryat

XXI

niemiecki. — Utworzenie stowarzyszenia robotników nie­ mieckich. — Znaczenie pośrednie takowego dla rozwoju socyalizmu.

XVII. Socyalizm jako stowarzyszenie międzynaro- dow e'...

Odmienny charakter dawniejszego rozwoju politycznego a obecnego socyalistycznego. — Istnienie nieuniknione stronnictwa socyalistycznego1 niepodobieństwo przepro­

wadzeniajego programatu. — Myśl przeprowadzenia go za pomocą, jednoczesnego działania we wszystkich kra­ jach. — Wielkość przedsięwzięcia.—Jako zasadę wspól­

ną do walki klasy robotniczej Marx wskazuje kapitał. — Teorye Marxa o kapitale, jego wytwarzanie się 1 wyzys­

kiwaniepracy. — Środki,jakie podaje do odjęciamu jego wszechwładzy. — Krytyka jego teoryj. — Marxchceprze­

nieść się z pola teoryl do czynu. — Uformowanie między­ narodowego stowarzyszenia; jego organizacya,jego koleje działalność, jego postanowienia. — Traci popularność i powody tegoupadku.—Obawy, jakie budziło stowarzy­ szenie międzynarodowe,są nieuzasadnione.—Komuna pa- ryzka i spiski polityczne. — Rezultaty ujemne.

XVIII. Państwo, kościół 1 wiedza jako sprzymie­ rzę ńcy socyalizmu...

Organizm państwowy był zawsze w oczach socyallstów podstawą do praktycznego przeprowadzenia ich progra­ matu.—Demokratyczny ustrój państwowy zawiódł ich także. — Zerwanie socyalizmu z państwem 1 wytworze­ nie anarchii. — Jednocześnie zwrot sympatyczny rządów bądźzpoczucia swych obowiązków sprawiedliwości,bądź dla celów praktycznych. — Socyalizm Gladstona. — So­

cyalizm Bismarcka. — Programat takowego ulega zmia­ nom. —Ubezpieczenie robotników. — Błąd, popełniony przez państwo, gdy przeciwstawia kapitał pracy 1 gdy w klasie robotniczej, wyłącznie upatruje przedstawicieli pracy. —Stanowisko kościoławzględem socyalizmu daw­ niej iobecnie.— KościółwNiemczech; v. Keteler i orga­

nizacya stowarzyszeń katolickich.— Rezultaty i następ­

stwa.—Socyalizmchrześclański protestancki.—Stocker.—

Sir.

172

187

XXII

, Str,

Agitacya stronnictwa klerykalnego we Francy!; hr de Mun. — Le Play.— Ta dwoista agitacyakościoła i pań­ stwa przygotowana była przez stan teoretyczny wiedzy szczególniej w Niemczech. — Walka dwóchkijamków w łonie ekonomii politycznej. —J.St. Mili ijegoteorye.— Szkoła profesorska w Niemczech. — Jej programat socya- listyczny. — Odwrót. —Rezultatyujemne dlasocyalizmu tej trolstej interwencyl najego korzyść.

XIX. Stan chaotycznyspółczęsnego socyalizmu . . 208 Socyalizm istnieje i trwa wszędzie mimodokonanego po­

stępu. —Nieubłagany w krytyce, alejałowy.—Jegoteore­

tyczne bankructwo. — Teorye anarchii illkwldacyi spo­

łecznej. — Urzędowi przedstawiciele socyalizmu nie są, wstanie otrzymaćdla niego żądanychustępstw —Społe­ czeństwo patrzy zewstrętemna zbrodnicze manifestacye anarchizmu.—Nihilizm. — Bakunin;brak programatu; od­

powiedzialność cięży na calem społeczeństwierosyjskiem i brak cywilnej odwagi. — Kolektywizm.—Jegoteorye.—

Coline—Paepe — Schaeffle—jego kwintesencya socyaliz­

mu.—Fałszywość kolektywizmu, gdy kreśliplan produk- cyi.— Fałszywa ocenawartości. —Fałszywa teoryapo­

działu dóbr.—Teorya wywłaszczenia gruntu—H.George.— Argumenta historyczne przeciw takowej.—Własność oso­ bista 1 stowarzyszenie. — Bezskuteczność teoryl wywła­

szczeniaco do wytępienia pauperyzmu.— Znaczenie eko­

nomiczne tej teoryl. — Rezultaty ujemne soeyalistycz- nych teoryj.— Pozostajenamobokwywodów historycz­ nych dokonać analizyteoretycznej dla wzmocnienia wnio­ sków i zaproponowanie reform.

CZĘŚĆ DRUGA.

Ekonomiczny ustrój społeczeństwa wobec wymóg socyalizmu.

I. Socyalizm i organizacya społeczna. .... 3 Sprzeczność socyalizmu ze spólczesnym ustrojem spo­ łeczeństwa. — Jest dotąd tylko teoryą i podwójne tego następstwa.—Metoda do krytycznej jego oceny. — Wy­ swobodzenie jednostki kościelne, polityczne i ekono-

XXIII

Sir.

miczne. — Tryumf indywidualizmu ijedna strona ujemna nie wystarcza do potępienia go.— Socyalizm lekce­

waży teraz wyzwoleniejednostki,i gwałci jej swobodę.— Teorya własności i jej niesprawiedliwe potępienie przez socyalizm.—Rodzina, jej ustrój i charakter.— Socyalizm umiarkowańszy ścigaw rodzinieprzedewszystkiem spad­ kobranie.— Niepodobieństwopozbawienia jednostki sfe­ ry rzeczowej. — Jedyna reforma możliwajest ogranicze­

nie spadkobrania w liniach bocznych.— Ograniczenia, narzucone przez socyalizm jednostce i rodzinie, zdążają do powiększenia atrybucyj państwa.

II.Socyalizm i organizacya państwowa .... 18 Pierwsze ogniwo państwowe—gmina.—Dwoisty jejcha­

rakter.— Socyalizm potępia samorząd gminy i prowin- cyonalny. — Dlaczego dawniej stronnictwo potępione było nieprzyjacielem państwa.— Pozostały ślady tych uprzedzeń.—Szkoła manchesterska.— Zmiana w usposo­

bieniu względem państwa ijej powody.— Pewne zbli­ żeniedo socyalizmu ale mimo tego zasadnicza różnica. — Zadanie państwa dodatnie i ujemne. — Wmiarę rozsze­

rzania się interesupublicznego rozszerza sięsfera działal­ ności państwa. — Nie powinno ono naruszać interesów indywidualnych.—Socyallścl widzą w indywidualizmie egoizm. — Państwo przeciwdziałatakowemu istotnie. — Wkracza w dziedzinę ekonomiczną z konieczności, ale nie działa w interesie stronniczym. —Bezprawność i nie­ podobieństwo zastosowania wymóg socyalizmu.

III. Pierwszorzędne czynniki produkcyi i socya­ lizm ... 34 Ziemia, jako pierwszy czynnikprodukcyi. —Ekonomiści wywodzili jejźródło prawne z pracy. — Fałsz teoryj Ri- carda. — Charakter specyalny własności gruntowej; jej ograniczoność i trwałość.— Jejsankcya ostatecznaw jej użyteczności. —Argumenta socyalizmu przeciwwłasności gruntowej. — Reformy możliwe. —Kapitałi jak podtym względemdzielą socyaliści społeczeństwo. —Geneza ka­

pitału. —Coraz mniejsze dochody, dawane przez kapi­ tał. — Różnica pomiędzy kapitałem a kapitalistą. — Pra-

XXIV

Str.

ca, ilościowe i jakościowe różnice dwóch szkół pod tym względem. — Wyswobodzenie robotnika. — Socyalizm przesadza udziałpracy w produkcyi.— Przykład Francyi iinnych społeczeństw.

IV. Zarobek klasy robotniczej i socyalizm ... 51 Socyalizm potępia ustrój ekonomiczny, ujawniającysię w zarobku. —Widzi w nim formę zależną i upokarza­

jącą. — Wjakich warunkach zarobek może wzrastać.— Dowody faktyczne.— Fałsz żelaznego prawa zarobku Lassalla. —Zastrzeżenia, na jakie zgadzają się ekono­ miści. — Udział robotnika wzyskuchlebodawcy. — Sto­ warzyszenie robotnicze. —I ono nie jest panaceum. — Drugorzędność stawianych zarzutów. —Niepodobieństwo porozumienia sięzsocyalizmem,z powoduiż on inaczej za­ patruje się napracę.—Zaryspracy.—Podstęp kollektywiz- mu.— Niepraktyczność takowego.—Goniąc za niepodo­ bieństwami, socyalizm lekceważy możliweulepszenia.

V.Drugorzędne czynniki produkcyiisocyalizm. 68 Machiny, ich rola, nadzieje zrodzone i zawody dozna­

ne.—Istotny stan rzeczy. — Socyalizm nie przestaje je potępiać. — Sprzeczności. — Jak złym następstwom za­

radzić.— Kredyt lekceważ.ony przez socyalistów.—Żą­ dają go jednak od państwa, potępiając i lekceważąc tendencye demokratyczne kredytu.— Konkurencya jako nieodzowny warunek gospodarstwa spółczesnego. — Jej strony ujemne.—Socyalizm oskarża je owytwarzanie mo­ nopolu. — Znoszą je, poruczając całąwytwórczość pań­

stwu. — Przeciwieństwodwóch systematów.

VI. Podział dochodu społecznego i socyalizm . 88 Zasób społecznynie jest podzielony jednakowo. — Ko­ nieczność istniejącej różnicy.—Dowody statystyczne, jak się rozdziela zasób społeczny w Prusach. —W innych krajach. — Rotszyld i robotnicy paryzcy.—Zasób społecz­

ny nie jest dotąd wystarczający. — Socyalizm chce po­

dzielić bogactwa arbitralnie. —Teorya podziału mate- ryalnie jednakowego i komunizm. — Podział stosownie

do potrzeb indywidualnych. — Podział stosownie do celu pracy. —Podział stosowniedo wykonanej pracy. —

•XXV

Kollektywlzm. — Dobrobyt wzrasta.— Przykład wzrostu zasobu społecznego we Francyi.

VII. Rola państwa w gospodarstwie społecznem . Zasadnicza różnica dwóch szkół głównie polega naroli państwa inaczej pojętej. — Jakie społeczeństwo, takie państwo. — To jest organizmem, tamto machiną.— Jak państwo ma zawiadywać sprawami powszechneml społe­ czeństwa. — Nie rywalizuje z osobnikami. — Fałsz teoryj socyalistycznych o produkcyi. z ramienia państwa.— Obowiązkisprawiedliwości bezwarunkowej są do pogo­

dzenia z tendencyami filantropijnemi nieprzez rewolucyą, aleprzez reformy.

CZĘŚĆ TRZECIA.

Reformy społeczne.

I. Charakter reform społecznych...

Socyalizm nie weźmie udziału w stopniowych refor­ mach.— Tłómaczy się toskładem tego stronnictwa; bę­

dzie nawet nieraz sprzeciwiałsiępostępowiekonomiczne­

mu. — Podwójne zadanie stronnictwa liberalnego wzglę­ dem warstw robotniczych i względem żywiołuzachowaw­ czego.— Inicyatywa reform wyjść musi z łona społeczeń­

stwa ; pąństwo daje tylko sankcyą. — Nie do filantropii, ale do interesu należy sięodwołać, aby pociągnąć klasy zachowawcze do reform.—Konieczność takowych. — Re­

formyspołeczne nie są bynajmniej ustępstwami dla so­

cyalizmu.— Przez właściwe reformyuczynią się warstwy rewolucyjne — zachowawczemi. — Demokracyai socya­

lizm nie są jednoznacznikami, chyba cezaryzm 1 jakó- binizm. — Charakter reform społecznych.

II. Reformy w dziedzinie moralnej...

Demoralizacya iprzewrotne idee moralne, przemagające wpośród warstw robotniczych. — Dwie opinie w tym przedmiocie. — Potrzeba podniesienia dlapazonu moral­ nego. —Religiaitrudności,z jakieml ma do walczenia.— Niepodobna rachować, ażeby podołała dziełu odrodzenia duchowego.— Wpływbezpośredni ludzi zbliżonych do

Sir.

98

107

116