482
RECENZJEM azow ieck iego”, pod red. J. Kazim ierskiego, W arszawa 1989). Opracowanie A. Stawarza porząd kuje w iele problem ów , ginących w m asie faktów i szczegółów zaprezentowanych w m onografii Grodziska. W inno znaleźć się w zbiorach każdego regionalisty, m iłośnika historii i nauczyciela. D od atkow ą je g o zaletą jest dołączenie w ykazu 7 6 w ażniejszych opracowań i w yboru 25 źródeł drukowanych.
Szkoda, że praca nie została zaopatrzona w kilka czytelnych mapek i schematów prezentujących zmiany terytorium powiatu. D o książki wkradło się kilka drobnych nieścisłości i potknięć, np. podana na s. 21 informacja, że sw oiste kuriozum funkcjonowania w ładz pow iatow ych w innym m ieście, niż te od którego powiat wziął nazwę, było jedynym przypadkiem na terenie Królestwa P olskiego. Innym przykładem b y ł pow iat konstantynowski (gubernia siedlecka) z siedzibą w Janow ie Podlaskim . N a s. 19 podano nieściśle, że pow iat błoński zniknął w 1845 r. wraz z wprow adzeniem guberni, które zastąpiły w ojew ództw a. Chodziło o zniesienie byłych obw odów zastąpionych pow iatam i, a byłych pow iatów — okręgami, dokonane ukazem z 1842 r.
K siążeczka stanowi udaną próbę n ow ego spojrzenia na dzieje regionu zakreślonego ramami pow iatu i cenny wkład w historiografię M azow sza.
A rkadiu sz K o ło d ziejczyk
N a tropach bezpraw ia. W itold Stan iew icz w a reszcie śled czym , pod red. Zygmunta
K a c z m a r k a , W ydaw nictw o A kadem ii R olniczej, Poznań 1995, s. 105, ilustr.
W serii Zeszytów Biblioteki Głównej Akademii Rolniczej w Poznaniu z numerem 2 ukazały się materiały dotyczące profesora W itolda Staniew icza (1 8 8 7 -1 9 6 6 ) — ministra R eform R olnych w latach 1 9 2 6 -1 9 3 0 , posła na Sejm RP (1 9 2 8 -1 9 3 5 ) oraz rektora Uniw ersytetu Stefana Batorego w W iln ie (1 9 3 3 -1 9 3 9 ), a po 1945 r. profesora Uniwersytetu Poznańskiego i A kadem ii Rolniczej w Poznaniu.
Celem publikacji jest przedstawienie na przykładzie sprawy Staniew icza m echanizm u funkcjo nowania aparatu bezpieczeństwa w latach stalinizmu (por. S. J a n k o w i a k , W ielkopolska w okre
sie stalin izm u 1 9 4 8 -1 9 5 6 , Poznań 1995). Chodzi zw łaszcza o losy osób, które aresztowano, ale nie
sk azyw an o (por. np. profesorów: p edagoga Ludwika Jaxa B yk ow sk iego i ekonom istę Wiktora Schram m a, których zrehabilitowano dopiero w 1957 r.). O gółem w latach stalinizmu p olsk iego osad zon o w ten sposób w w ięzieniach ok oło 150 tysięcy osób (s. 5).
Praca składa się z biogramu p ośw ięcon ego W itoldow i Staniew iczow i pióra Zbigniew a Z a k r z e w s k i e g o (s. 9-22), trzech tekstów Zygm unta K a c z m a r k a dotyczących rewizji i pobytu Staniewicza w areszcie śledczym (s. 2 3 -2 9 ), przesłuchania profesora (s. 3 0 -3 6 ) oraz obrony (s. 3 7 -4 6 ), opracowania pióra sam ego S t a n i e w i c z a pt. „W ilno w latach drugiej w ojny św ia tow ej 1 9 3 9 -1 9 4 5 ” (s. 4 7 -7 8 ), przedm owy rektora A kadem ii R olniczej prof. Ryszarda G a n o w i c z a (s. 3-4), wstępu (s. 5 -8 ) i zakończenia (s. 79), a także obszernego aneksu (s. 80-96). Publi kację w yp osażon o rów nież w indeks osób, w ykaz skrótów oraz spis ilustracji.
Podstaw ę źródłow ą stanowią akta przechow yw ane w Archiwum Sądu W ojew ódzkiego w Poznaniu (nr sprawy 165/50) zawierające 144 strony akt śledczych, dokumenty udostępnione przez syna W itolda — Restytuta W. Staniewicza, a także tekst Zbigniew a Zakrzew skiego (opublikow any pod pseudonim em Tom asza T r z a s k i ) , który ukazał się w 1978 r. pt. „C złow iek nauki i nieugię tej postawy (Witold Staniew icz 1 8 8 7 -1 9 6 6 )” w pracy zbiorow ej „Byli wśród nas” (red. Feliks L e - n o r t, Poznań 1978, s. 263-278).
RECENZJE
483
Z bigniew Zakrzewski, nestor poznańskich ekonom istów , dokonał charakterystyki naukowej W itolda Staniewicza, urodzonego 16 w rześnia 1887 r. w W ilnie w rodzinie szlacheckiej, absolwenta W ydziału F ilozoficzn ego Uniw ersytetu Jagiellońskiego, gdzie uzyskał stopień doktora (1911) oraz Instytutu Z oologicznego w M onachium (1913), w latach 1918-1922 żołnierza W ojska P olskiego odznaczonego K rzyżem Virtuti Militari V klasy, od 1926 r. profesora P olitechniki L w ow skiej, a od 19 3 0 r. Uniwersytetu W ileńskiego. W latach 1945-1952 Staniew icz pracował na U niw ersytecie Poznańskim , następnie aż do 1956 r. przebywał na przym usow ej emeryturze, a z kolei w latach 1956-1960 (aż do emerytury) wykładał w W yższej Szkole Rolniczej (A kadem ii R olniczej) w Pozna niu. Zmarł 14 lipca 1966 w Poznaniu.W kolejnym szkicu Zygm unt Kaczmarek przedstawił przebieg rewizji w dom u Staniew iczów , przeprowadzonej 21 października 1950 pod pretekstem wrogiej działalności wym ierzonej w Polskę L ud ow ą i Z w iązek Radziecki. Zarzut ten wysunięto na podstawie m aszynopisu pracy profesora pt. „W ilno w latach drugiej w ojny św iatow ej 1 9 3 9 -1 9 4 5 ”. Tekst zdaniem U B „zawierał fałszyw e wiadom ości m ogące przynieść istotne szkody interesom państwa p olsk iego” (s. 23). P osłużyło to za formalny pow ód aresztowania Staniew icza 4 stycznia 1951 i osadzenia w w ięzien iu przy ul. M łyń skiej.
Natom iast w tekstach zatytułowanych „Przesłuchanie” i „Obrona” Kaczmarek na podstawie akt śledczych pedantycznie przedstawił zakres szykan, jakich doznał Staniew icz przesłuchiwany piętnastokrotnie przez oficerów śledczych: W ojciecha Feliksa, A n toniego Lerczyka (aż d ziew ięcio- krotnie), Henryka Nojhajta i Bernarda W ojciech ow sk iego, a także prokuratora Stefana Grądzie- lew skiego. W obronie profesora stanęli je g o koledzy, profesorowie: Kazimierz A jdukiew icz (rektor Uniw ersytetu P oznańskiego), Stefan Barbacki, A lfons Klafkowski, Tadeusz M olenda, Szczepan Szczeniow sk i i Marian Zimmermann (s. 43). W efekcie 4 kw ietnia 1952 Prokuratura Generalna w W arszawie umorzyła śledztwo. Jednak 2 września tegoż roku przeniesiono Staniew icza na em ery turę.
Redaktor tomu za zgodą dr Restytuta W. Staniew icza opublikow ał tekst (pow stały w 1946 r.), będący pretekstem do aresztowania bohatera omawianej książki. Opracow anie d otyczy okupacji litew skiej (1 9 3 9 -1 9 4 0 ), sow ieckiej (1 9 4 0 -1 9 4 1 ; 1944-1945) i niem ieckiej (1 9 4 1 -1 9 4 4 ) na Ziemi W ileńskiej, działalności polsk iego podziem ia niep od ległościow ego i antykom unistycznego, a także akcji antypolskich Litw inów , Rosjan (S ow ietów ) i N iem ców — zakończonych w ypędzeniem Pola ków z tych terenów w iosną 1945 roku (ok oło 4 0 tysięcy Wilnian).
W interesującym aneksie zam ieszczono: protokoły z przesłuchań Staniew icza (z 7 listopada i 7 grudnia 1950), relację oficera śledczego (z 25 stycznia 1951), prośbę Eugenii Staniew icz o z w o l n ien ie m ęża z w ięzien ia (z 1 lutego 1951), akt oskarżenia przeciw ko W itold ow i Staniew iczow i (z 2 4 marca 1951), pisma adwokata Stanisława H eym ow skiego pow ołujące św iadków obrony (z 13 kw ietnia i 18 maja 1951) oraz postępow anie o umorzeniu śledztw a (4 kw ietnia 1952).
D o rąk czytelnika trafiła gruntownie przygotowana pod w zględ em warsztatu badaw czego publikacja, ukazująca dzieje bezprawia kom unistycznego w W ielkop olsce w latach pięćdziesiątych na przykładzie losów jednego z najwybitniejszych uczonych w dziedzinie rolnictwa i ekonom ii rolnej w P olsce. W ypełnia ona lukę w dziejach nauki polskiej, poznańskiego środow iska akadem ickiego, a także biografii głów nego bohatera publikacji, lukę powstałą w w yniku działalności komunistycznej cenzury, która aż do 1989 r. skutecznie blokow ała druk tego typu opracowania naukow ego. N ie w ielk a objętościow o, ale ważka merytorycznie publikacja stanowi dobry zaczątek i zachętę do kontynuowania badań podjętych nad martyrologią Polaków po 1945 r. przez totalitaryzm stalinowski.
