Etyka zawodów prawniczych, wykład dla Studentów SSP w roku akademickim 2019/2020
Przemysław Kaczmarek
Plan wykładu:
1.
Specyfika dyskursu etycznego.
2.
Skąd się bierze zainteresowanie etyką zawodową?
Wykład
Miejsce etyki w dyskursie prawniczym
1. Etyka a prawo: słaby a twardy punkt oparcia:
konkluzywność rozstrzygnięć.
2. Zachowanie uwagi: sceptycyzm, etyka nie pretenduje do formułowania twierdzeń, ogólnie wiążących.
3. Eksponowanie ważnych aksjologicznie momentów w praktyce społecznej – status pytania i odpowiedzi.
4. Etyka stosowana (aplikacja etyki normatywnej do rozwiązywania konkretnych dylematów moralnych), uzasadnienie twierdzeń etycznych, a ich wartość logiczna (odwołanie się do faktów empirycznych).
5. Dyskurs etyczny: zarzut moralizowania i relatywizmu.
6. Zagadnienie argumentacji etycznej (takt, smak, umiar).
I. Specyfika dyskursu etycznego
„Etykę natomiast wyobrażamy sobie na kształt i
podobieństwo prawa. Etyka stara się orzec, podobnie jak czyni to prawo, jakie postępowanie w rozważanych
sytuacjach jest „właściwe”, a jakie „niewłaściwe”. Stawia sobie jako ideał (…) ścisłość i precyzję przepisów
prawnych. Chciałaby dostarczyć dokładnych przepisów co do tego, jak odróżnić właściwe od niewłaściwego, nie
pozostawiając skrawka terenu bezpańskiego, na którym mogłaby zagnieździć się wielorakość opinii i ambiwalencja sądów. Wychodzi, inaczej mówiąc, z założenia, że w każdej sytuacji życiowej istnieje jedna opcja, która może być
uznana za dobrą, w przeciwieństwie do wielu innych – złych” Zygmunt Bauman.
II.Skąd się bierze zainteresowanie
etyką zawodową ?
- dyferencjacja społeczeństwa (problem intersubiektywności),
- jurydyzacja życia społecznego (dylematy moralne),
- rządy systemów eksperckich,
- społeczeństwo ryzyka – poszukiwanie bezpieczeństwa moralnego.
1. Przyczyny społeczne
odchodzenie od pozytywistycznego modelu
stosowania prawa w stronę hermeneutycznego,
- funkcja odciążająca, w czasach systemów eksperckich – odciążenie od rozstrzygania dylematów moralnych – poszukiwanie bezpieczeństwa moralnego,
- funkcja kontrolna, kontrolowanie działania: otwarcie zawodów prawniczych,
funkcja integracyjna -budowanie etosu zawodowego,
funkcja legitymizacyjna, dlaczego prawnicy mają mieć prawo do rozstrzygania kwestii aksjologicznych.
2. Przyczyny instytucjonalne
Plan wykładu:
Teza o odrębności etyki zawodowej
Ilustracja problemu.
Zarzuty wobec roli prawnika.
Teza o odrębności. Konstrukcja.
Funkcje tezy o odrębności.
Wykład
Przykładu omawianego problem dostarcza sprawa w procesie karnym w Lake Pleasant w stanie Nowy York. Klient w trakcie rozmowy z obrońcami przyznał się, że dokonał jeszcze innych zbrodni niezwiązanych z bieżącym procesem. Osoba ta
mordowała dziewczyny, a następnie zakopywała ich zwłoki.
Prawnicy udali się na wskazane przez klienta miejsce i
potwierdzili zeznania ich klienta. Prawnicy przez sześć miesięcy powstrzymali się przed ujawnieniem dokonanych zbrodni mimo że rodzice jednej z zaginionych dziewczynek, szukali u nich
pomocy w ustaleniu informacji na temat ich córki. Mimo
posiadanych informacji na jej temat – milczeli. Krytyka opinii publicznej, a także części środowiska prawniczego (zwłaszcza sędziowskiego) ilustruje konflikt dotyczący tezy o odrębności:
jakimi racjami ma się kierować prawnik (adwokat)?
Teza o odrębności etyki zawodowej:
ilustracja problemu
a) Amoralna rola – relacja radca prawny – klient;
problem odrębności etyki zawodowej od etyki społecznej.
b) Paternalizm w relacji prawnik-klient. Tutaj zarzut brzmi: moralnie nagana jest sama relacja, w której jedna ze stron ma przewagę nad drugą, co prowadzi w sposób nieuchronny do traktowania klienta w sposób bezosobowy i paternalistyczny (paternalizm słaby i mocny).
c) Hermetyzacji, braku dostępności człowieka do prawa (problem języka prawnego, języka
prawniczego oraz reguł pozajęzykowych).
Teza o odrębności: potencjalne zarzuty
wobec roli prawnika
d) Dyskrecjonalnej władzy (aspekt
normatywny – Konstytucja oraz realny – faktyczne działanie):
- nad tekstem prawnym (problem znaczenia, nieostrość pojęć),
- nad człowiekiem.
Teza o odrębności: potencjalne zarzuty
wobec roli prawnika
Etyka zawodowa jest odrębna od:
a) moralności publicznej (populizm penalny, presja mediów);
b) moralności indywidualnej (problem subiektywności a intersubiektywności);
c) polityki (różnica między polityką a politycznością).
Teza o odrębności etyki zawodowej:
konstrukcja
Legitymizacja praktyki zawodowej:
a) argument z podziału pracy;
b) argument z edukacji prawniczej;
c) argument z dostępności do prawa
(gwarancja realizacji praw podstawowych);
d) argument z sali sądowej (prawnik – pełnomocnik procesowy jako obrońca godności człowieka).
Teza o odrębności: funkcje
Temat: Teza o integralności.
Wykład
Ilustracja problemu:
„Profesjonalna rola staje się rolą dominującą, tak iż dla wielu
osób pod wieloma ważnymi względami jest ona sposobem bycia.
Jest to poważna cena, którą trzeba zapłacić za profesjonalizm w naszej kulturze, zwłaszcza w wypadku adwokatów. Czy cena ta jest nieunikniona, to w moim przekonaniu pytanie otwarte, w dużej mierze dlatego, że problem ów nie jest jeszcze w pełni dostrzegany przez profesjonalistów w ogóle, a adwokatów w
szczególności, ani też przez instytucje edukacyjne zajmujące się kształceniem profesjonalistów”.
R.A. Wasserstrom, Adwokaci jako profesjonaliści: kilka zagadnień moralnych, (w:) Moralność i profesjonalizm. Spór o pozycję etyk zawodowych, red. W. Galewicz, Kraków 2010.
Teza o integralności: wewnętrzny spór
o etykę zawodową
„Działanie radcy prawnego, które nie jest związane z wykonywaniem zawodu, znajduje się poza kompetencją władz samorządu. (…) Moim zdaniem pogląd przeciwny, zakładający możność ingerowania samorządu w działania prywatne lub publiczne radcy prawnego, które nie są związane z wykonywaniem zawodu, obarczone są skazą polegającą nie tylko na braku przekonującego umocowania normatywnego, ale również na
niewyartykułowanym założeniu, że od radcy prawnego w życiu
pozazawodowym można domagać się skutecznie innych zachowań niż od ludzi niewykonujących tego zawodu”.
Tomasz Scheffler, Kodeks Etyki Radcy Prawnego, s. 262-263 Art. 11 KERP
1. Radca prawny obowiązany jest dbać o godność zawodu nie tylko przy
wykonywaniu czynności zawodowych, ale również w działalności publicznej i w życiu prywatnym.
2. Naruszeniem godności zawodu radcy prawnego jest w szczególności takie postępowanie radcy prawnego, które mogłoby zdyskredytować go w opinii publicznej lub podważyć zaufanie do radcy prawnego”.
Problem integralności: ilustracja
1. Prawnika kamerdyner:
inspiracje, założenia, zarzuty.
2. Prawnik guru:
inspiracje, założenia, zarzuty.
Integralność:
a) tożsamościowa (różne sfery aktywności życiowej);
b) aksjologiczna (spójność poglądów, brak sytuacji konfliktu – racja wyłączająca).
Metafory prawnika w świetle tezy o
integralności
Pan Stevens, bohater książki Kazuo Ishiguro:
Okruchy dnia. Akcja powieści osadzona jest w realiach drugiej połowy lat 20 ubiegłego
wieku w Wielkiej Brytanii, w posiadłości Lorda Darlingtona. Główny bohater powieści, Pan
Stevens, jest majordomusem, który dąży do uzyskania perfekcji zawodowej poprzez
całkowite oddanie się we władanie roli, jaką spełnia w posiadłości Darlington Hall. W tym celu kieruje się pojęciem godności
wykonywanego zawodu.
Prawnik kamerdyner: inspiracja
a) moralność instytucjonalna a moralność społeczno- indywidualna jako powody zależne i powody niezależne
Kierowanie się wartościami instytucjonalnymi jest powodem zależnym. Osoba jest nim związana na skutek wykonywanej roli, inaczej aniżeli powodami niezależnymi. Dla prawnika strukturalne nakazy roli są powodami zależnymi do określonego działania. Powody zależne mają zatem umocowanie w zobowiązaniu, jakie wiąże się z wykonywaną rolą.
b) strategia włączająca: reguły ponad czynami
wykonywanie roli adwokata polega na kierowaniu się moralnością instytucjonalną.
Prawnik kamerdyner: założenia
- bierna banalność zła.
- anonimowość działania.
- marginalizacja sprawstwa i poczucia osobistej odpowiedzialności.
Prawnik kamerdyner: potencjalne
zarzuty
„Lord Darlington nie był złym człowiekiem. Na pewno nie. A pod koniec życia potrafił przynajmniej powiedzieć, że popełniał błędy. Jego lordowska mość był człowiekiem odważnym. Obrał w życiu jakąś drogę, okazało się, że niesłuszną, ale przynajmniej coś wybrał. A ja? Ja nie mogę powiedzieć o sobie nawet tego (…), nie mogę nawet powiedzieć, że popełniałem własne błędy.
Doprawdy – nasuwa się pytanie – i jakaż w tym godność?”.
Kazuo Ishiguro, Okruchy dnia, tłum. J. Rybicki, Inowrocław 2008, s. 299.
Prawnik kamerdyner: koszt dla
kondycji człowieka w roli
powieść Harper Lee: Zabić drozda. Akcja utworu osadzona jest w latach trzydziestych XX wieku, w małym miasteczku na
południu USA. Głównym bohaterem jest Atticus Finch, adwokat, który broni czarnoskórego mężczyzny niesłusznie oskarżonego o zgwałcenie Mayelli Ewell, białej 19 letniej dziewczyny. Mimo że główny bohater posiada wiedzę o uprzedzeniach
rasistowskich jednego z członków ławy przysięgłej, to nie
występuje o jego wyłączenie, uznając, że prawda powinna się obronić. Dążenie do urzeczywistnienia idei sprawiedliwości zabrania mu stawiać M. Ewell w krzyżowym ogniu pytań, aby dowieść, że niesłusznie oskarża jego klienta. W trakcie procesu sądowego, nie poddaje również w wątpliwość zeznań ojca dziewczyny, sprawcy jej pobicia. Kierując się jak
podkreśla, godnością wykonywanego zawodu, A. Finch zapomina o swoim kliencie.
Prawnik guru: inspiracja
a) cel wykonywanej profesji: sprawiedliwość
b) pojęcie profesjonalizmu: cechy
- powołanie, które powoduje, że zawód prawnika jest służbą dla dobra całego społeczeństwa, a nie dla klienta czy dla siebie samego.
- specyfika wykonywanego zawodu, która nie ma znamion techniczności, ale wymaga szerokiej wiedzy i kompetencji zarówno w sferze przedmiotowej, jak i
moralnej.
- zdolność oceniania. Na jej podstawie przyjmuje się, że tylko osoba o odpowiednim poziomie moralnym ma kompetencje do prawidłowego uczestniczenia w praktyce prawniczej.
Prawnik guru: założenia
- marginalizacja tekstu prawnego.
- czynna banalność zła.
- brak uwzględnienia racji klienta.
- paternalizm.
Prawnik guru: potencjalne zarzuty
Problem moralnej
odpowiedzialności
Plan wykładu:
1.Posłuszeństwo a neutralizacja moralnej odpowiedzialności.
2.Moralna odpowiedzialność roli.
Wykład
Posłuszeństwo wobec autorytetu – eksperyment Stanleya Milgrama Opis eksperymentu:
Osoby uczestniczące w eksperymencie dowiadywały się, że jego celem jest zbadanie wpływu kary na pamięć i zdolność uczenia się. Zadaniem ucznia było zapamiętywanie słów, a nauczyciela – karanie w sytuacji, gdy uczeń się pomyli. Wymierzanie kary polegało na poddawaniu ucznia
narastającym o 15 V wstrząsom elektrycznym za każdym razem, gdy ten się pomyli.
Osoba odpowiadająca na ogłoszenie z gazety, stawała się nauczycielem, a drugi fikcyjny ochotnik uczniem. Uczeń zostawał przywiązany do krzesła z elektrodami i jeszcze przed rozpoczęciem eksperymentu sygnalizował, że ma problemy
z sercem.
Badanie to zostało przeprowadzone w wielu krajach i skala osób, które w roli nauczyciela wytrwały do końca, waha się między 63 a 65 % badanych.
Posłuszeństwo a neutralizacja moralnej
odpowiedzialności: ekspozycja problemu
Dlaczego tak wiele osób wykazało się posłuszeństwem?
Odpowiedzi:
Bycie narzędziem w rękach eksperta,
Osobowość autorytarna,
Poważanie dla autorytetu,
Sytuacja działania,
Poszukiwanie bezpieczeństwa moralnego.
Posłuszeństwo a neutralizacja moralnej
odpowiedzialności
Pierwsze objaśnienie: źródeł uległości można upatrywać w przyjęciu przez nauczyciela postawy, którą wyznacza bycie narzędziem w rękach eksperta.
„Istotą posłuszeństwa jest fakt, że osoba zaczyna spostrzegać siebie jako narzędzie wykonujące czyjeś polecenia, a w konsekwencji przestaje czuć się
odpowiedzialna za swoje działania. Kiedy u danej
osoby nastąpi ta krytyczna zmiana punktu widzenia, pociąga ona za sobą wystąpienie wszystkich
zasadniczych właściwości posłuszeństwa”. Stanley Milgram
Posłuszeństwo a neutralizacja moralnej
odpowiedzialności
Drugie objaśnienie: źródeł uległości można upatrywać w
osobowości autorytarnej. Wątpliwe wydaje się jednak, żeby 2/3 populacji ludzkiej miało osobowość autorytarną.
„Miałem okazję obserwować jednego z badanych –
dojrzałego i zrównoważonego biznesmena, wchodzącego z uśmiechem i pewnością siebie do laboratorium. Po
dwudziestu minutach ten sam człowiek był trzęsącym się i wiercącym, jąkającym się wrakiem na granicy załamania nerwowego. (…) W pewnym momencie przyłożył obie pięści do czoła i wymamrotał: „Boże, niech to się wreszcie
skończy”. A jednak reagował dalej na każde słowo
eksperymentatora i posłusznie ulegał jego poleceniom aż do samego końca”. Stanley Milgram
Posłuszeństwo a neutralizacja moralnej
odpowiedzialności
c. Trzecie objaśnienie: poważanie dla autorytetu.
Rolę autorytetu przypisujemy komuś, kto jest w danej dziedzinie fachowcem (wiedza – władza).
d. Czwarte wyjaśnienie: sytuacjonizm,
sytuacja - okoliczności działania determinują sposób działania.
Posłuszeństwo a neutralizacja moralnej
odpowiedzialności
e. Piąte wyjaśnienie: poszukiwanie bezpieczeństwa moralnego. W ten sposób odpowiedzialność moralna zostaje sprowadzona do posłuszeństwa.
„To, co mnie przeraziło, to to, że mogłem
podporządkować tę zdolność do posłuszeństwa i
uległości idei nadrzędnej, tj. wartości eksperymentu
dotyczącego pamięci, nawet po tym, jak stało się jasne, że dalsze działanie zgodnie z tą wartością odbywa się kosztem naruszenia innej wartości, tj. zasady
niekrzywdzenia innej osoby, która jest bezbronna i nie krzywdzi ciebie. Jak powiedziała moja żona: „Możesz mówić na siebie Eichmann”. Stanley Milgram
Posłuszeństwo a neutralizacja moralnej
odpowiedzialności
Odpowiedzialność roli:
Ujęcie organizacyjne zakłada, że
odpowiedzialność spoczywa na instytucji, w której działa wykonawca roli.
Ujęcie osobowe zakłada, że odpowiedzialność
spoczywa na osobie, która wykonuje rolę.
Moralna odpowiedzialność roli. Kto jest
odpowiedzialny?
1.Działaniu prawnika jako wykonawcy roli trudno jest przypisać odpowiedzialność moralną.
2. Odpowiedzialność moralna spoczywa na instytucji.
3. Odpowiedzialność moralna spoczywa na podmiocie.
4. Rozszerzenie osobistej odpowiedzialności na wymiar instytucjonalny.
Moralna odpowiedzialność roli: cztery
stanowiska
1. Obowiązek dochodzenia. Zakłada, że jednostka odpowiada za uzyskiwanie
wiedzy na temat konsekwencji własnych decyzji, a także za to, jak one będą
wykorzystywane przez uczestników praktyki.
2. Obowiązek komunikacji. Zakłada możliwość pociągnięcia do
odpowiedzialności osobę, która posiada
„kłopotliwą wiedzę” na temat
funkcjonowania instytucji za to, że nie przekazuje jej innym osobom w
organizacji.
Rozszerzona odpowiedzialność osobista
wykonawcy roli
3. Obowiązek ochronny. Zakłada, że zwierzchnicy mają obowiązek chronić osobę, która
poinformowała o złych praktykach w instytucji przed konsekwencjami demaskacji.
4. Obowiązek zapobiegania. Zakłada, że osoby na stanowiskach kierowniczych mają moralny
obowiązek zapobiegania złu poprzez tworzenie rozwiązań systemowych.
5. Obowiązek zabezpieczenia. Zakłada, że osoba ma moralną powinność do tworzenia zabezpieczeń,
których celem jest zachowanie odrębności od struktury roli.
Rozszerzona odpowiedzialność osobista
wykonawcy roli
Granice władzy prawniczej
Wykład
Dwa aspekty władzy: normatywny i realny
W aspekcie normatywnym mówimy o
władzy, gdy możemy wskazać normę, która wyposaża określone podmioty w
kompetencję do podejmowania decyzji.
Z kolei aspekt realny władzy to działanie lub zespół rzeczywistych działań
konkretnych ludzi, które to działania
pociągają za sobą konsekwencje dla innych osób.
Pojęcie władzy prawniczej
Aspekt pozytywny i negatywny
Od strony pozytywnej pytając o granice władzy prawniczej, zwracamy uwagę na czynniki, które mają wpływ na
podejmowane przez jurystów decyzje.
Z kolei od strony negatywnej pytanie o granice dotyczy barier, które ograniczają swobodne działanie
Pojęcie władzy prawniczej
Topografia granic:
1) kultura polityczno-prawna,
2) tekst prawny,
3) kultura prawnicza,
4) czynniki podmiotowe, tj. indywidualne wyczucie aksjologiczne, odwołujące się do sądów etycznych i estetycznych
Topografia granic władzy
prawniczej
Przez kulturę polityczno-prawną rozumiemy funkcjonującą w danym społeczeństwie
moralność polityczną, dostarczającą
podstawowego kośćca aksjologicznego.
Przykładem istotnego elementu kultury polityczno-prawnej zachodnich
społeczeństw liberalnych jest poszanowanie godności ludzkiej, czy związane z tym
uznanie dla idei demokratycznego państwa prawa
Kultura prawno-polityczna
Wątpliwości związane z jej wyodrębnieniem:
zarzut zbędności wyodrębniania kultury polityczno-prawnej w odniesieniu do
kontynentalnych systemów prawa
(rozstrzygnięcia normatywne w konstytucji).
pytanie, czy wobec rosnącej dyferencjacji
społecznej można jeszcze zasadnie mówić o czymś takim jak spójna kultura polityczno- prawna społeczeństw zachodnich.
Kultura prawno-polityczna
Przez tekst prawny rozumiemy zbiór wszystkich przepisów prawnych,
obowiązujących w danym miejscu i czasie.
Zdaniem Ryszarda Sarkowicza: tekst prawny z jednej strony tworzy rzeczywistość
prawną, powołuje do życia instytucje prawne, z drugiej zaś „odzwierciedla,
odtwarza również obraz realnego świata”.
Tekst prawny
Atuty tekstu prawnego:
- funkcja kreująca: pierwszy ruch w grze,
funkcja legitymizacyjna: tekst prawny ma legitymizację prawodawcy oraz dostarcza legitymizacji do podejmowania decyzji,
funkcja odciążająca,
ontologiczna stabilność i związana z tym dostępność poznawcza,
adaptacja do zmian społecznych,
funkcja komunikacyjna między prawnikami
(urzędnikami) oraz prawnikami a społeczeństwem.
Tekst prawny
Słabości tekstu prawnego:
wymaga interpretacji,
podatność na wpływy bieżącej praktyki partyjno-politycznej (problem inflacji
tekstu prawnego),
tekst prawny może być zły w sensie technicznym albo aksjologicznym.
Tekst prawny
„Jeśli jednak nawet świadomy i
odpowiedzialny obywatel sam już nie wie, czy i jak ma się zachować w sposób zgodny z prawem, to porządek prawny staje się dla niego zagrożeniem. Konsekwencją tego jest coraz bardziej widoczne zniechęcenie do
instytucji państwa, prawo bowiem nie tyle tworzy tutaj porządku, co raczej przyczynia się do jego braku” (U. Schneider)
Tekst prawny
Kultura prawnicza – to wypracowany przez pokolenia
jurystów i związany ze społecznym podziałem pracy, zespół wiedzy i umiejętności niezbędnych do poprawnego
stosowania prawa.
„Na kompetencję komunikacyjną w zakresie tekstów prawnych składa się nie tylko znajomość wyliczonych
rodzajów reguł, ile umiejętność praktycznego posługiwania się nimi (…) Niekiedy warunkiem koniecznym umiejętności (…) jest dysponowanie odpowiednią wiedzą przedmiotową.
Wiedza przedmiotowa, o którą tu chodzi, obejmuje m.in.
znajomość systemu wartości przyjętego przez prawodawcę lub akceptowanego przez społeczeństwo poddane danemu systemowi prawa, wiedzę o całokształcie regulacji prawnej, wiedzę o pewnych faktach, procesach i prawidłowościach społecznych itp.”. Tomasz Gizbert-Studnicki
Kultura prawnicza
Atuty kultury prawniczej:
pochodzi ona od podmiotów mających
profesjonalne przygotowanie do zajmowania się prawem,
funkcja odciążająca poszczególnych prawników (urzędników), tak poznawczo, jak i aksjologicznie,
funkcja ujednolicająca,
funkcja kontrolna (kodeksy etyki zawodowej, sądy dyscyplinarne),
funkcja stabilizująca (zmienność tekstu prawnego).
Kultura prawnicza
Słabości kultury prawniczej:
hermetyzacja (zewnętrzny a wewnętrzny punkt widzenia),
poznawcza niedostępność dla zewnętrznych obserwatorów,
problem legitymizacji,
negatywnym aspektem funkcji odciążającej może być mechanizacja oraz sprzyjanie
eliminacji refleksyjności w podejmowaniu decyzji.
Kultura prawnicza
Granica ta ma charakter indywidualizujący i łączy się z sądami wartościującymi
dokonywanymi przez poszczególnych prawników (urzędników).
Granicę tę można tematyzować wokół
kategorii z zakresu etyki – jak na przykład sumienie – lub wokół pojęć łączących
aspekty etyczne z estetycznymi (smak, takt).
Indywidualne wyczucie
aksjologiczne
Atuty:
- adekwatność do sytuacyjnego charakteru procesu stosowania prawa,
- zachowanie podmiotowości w ramach wykonywanej roli,
- odpowiedzialność moralna za prawo,
- dostarczenie podstaw do tematyzowania problemów i nadużyć niedostrzeganych z punktu widzenia pozostałych trzech granic (dostrzeganie trudnych przypadków).
Indywidualne wyczucie
aksjologiczne
Słabości:
- uwikłanie w subiektywność,
- eskalowanie problematyczności legitymizacji władzy prawniczej.
Indywidualne wyczucie
aksjologiczne
Specyfika refleksji etycznej.
Pytania wobec roli prawnika.
Teza o odrębności etyki zawodowej.
Teza o integralności moralnej w etyce zawodowej.
Prawnik jako kamerdyner.
Prawnik-guru.
Problem posłuszeństwa.
Problem moralnej odpowiedzialności.
Rozszerzona odpowiedzialność osobista wykonawcy roli.
