"Gorlickie w PRL. Wydawnictwo monograficzne", praca zbiorowa, Rzeszów 1974 : [recenzja]

Mieczysław Wieliczko

"Gorlickie w PRL. Wydawnictwo

monograficzne", praca zbiorowa,

Rzeszów 1974 : [recenzja]

Rocznik Lubelski 18, 209-211

R E C E N Z J E . N O T Y . S P R A W O Z D A N I A

209 Gorlickie w PRL. Wydawnictwo monograficzne.

P ra c a zbiorow a. Rzeszów 1974, ss. 231 + 3 nlb., ilu stra c je

P re ze n to w an a k siążka stanow i w artościow ą k o n ty n u a cję w cześniejszych w y d aw ­ n ictw regionalnych p u blikow anych pod w spólnym ty tu łem

Nad rzeką Ropą,

a po­ św ięconych, w szerokim pojęciu, dziejom pow. gorlickiego w woj. rzeszow skim ·. T ru d n o znaleźć podobny p rzykład um iejętnego łączen ia za in tereso w ań historyków - -profesjonalistów oraz m iejscow ych b adaczy-regionalistów i za w arcia tych w ysiłków w czterech o p raw nych, bogato ilu stro w a n y ch tom ach, liczących łącznie ponad 1700 stron. W spólną w arto śc ią tych p u b lik a cji je s t nie tylk o ich ok reślo n a fu n k c ja spo­ łeczna w środow isku, ale także w p ro w ad zen ie h isto rii reg io n aln ej do krajo w ej historiografii.

O m aw iana p u b lik a cja uk azała się w lipcu 1974 r., p o przedzając obchody 30-lecia PRL. O pisana h isto ria przeżyw anej w spółczesności tr a f iła w ięc do czyteln ik a bardzo na czasie, stanow iąc w ażny elem en t doniosłego jubileuszu, co pod k reśla słowo w stępne.

Tom o tw ie ra

Zarys historii powiatu gorlickiego

p ió ra T adeusza S ł a w s k i e g o , w któ ry m a u to r dokonał zw artego i dobrze u dokum entow anego p rzeg ląd u dziejów , e k sp o n u jąc je d n a k treści społeczno-gospodarcze i w ą tk i rew olucyjne. T en „fresk h isto ry czn y ” w p ro w ad za do b ard z iej rozw iniętych i szczegółow ych opracow ań dzie­ jó w najnow szych. M am y więc, ja k o następny, a rty k u ł Ewy O r 1 o f i B ronisław a K a w a ł k a ,

Gorlice w Polsce międzywojennej,

będący opisaniem sytuacji gospo­ darczo-społecznej regionu i postępow ych ruchów politycznych. Z w raca tu uw agę liczna fa k to g ra fia dotycząca w alk i klasow ej robo tn ik ó w przem ysłu naftow ego (słynny w k ra ju s tr a jk ok u p acy jn y w ra fin e rii n a fty w L ibuszy w lipcu 1937 r.), działalności K P P oraz pró b organizow ania fro n tu ludowego. D aje to przegląd „geografii poli­ ty c zn e j” p o w iatu bezpośrednio przed II w o jn ą św iato w ą i tw orzy początkow y p u n k t odn iesien ia d la k sz tałto w an ia się podziem ia, a w nim obozu rew olucyjnego w okresie o k u p acji hitlero w sk iej. W spom niane a rty k u ły nie sta n o w ią re z u lta tu źródłow ej pracy badaw czej, są raczej u p o rządkow anym zbiorem in fo rm ac ji n a p o d sta w ie dotychcza­ sow ej lite ra tu ry , dobrze c h a rak te ry z u jąc y m s tru k tu rę gospodarczo-społeczną pow iatu. N atom iast H enryk M a l i n o w s k i w p u b lik a cji

Powiat gorlicki w okresie

najazdu hitlerowskiego na Polskę w 1939 r.

po d jął te m a t d otąd nie opracow any. P rz e d sta w ia n a tle p rzebiegu w yd arzeń na te re n ie p o w iatu udział społeczeństw a w w ojn ie ob ro n n ej, szczególnie ce n n a je st tu re k o n stru k c ja d ziała ń bojow ych B aonu O brony N arodow ej „G orlice” . Zgrom adzone relacje, p o tra k to w a n e ze znajom ością w a rsz ta tu naukow ego, posłużyły jako zasadnicze tw orzyw o do opisu tych w ydarzeń, co u zu p e łn ia ją jeszcze opu b lik o w an e po raz pierw szy fotografie doku m en taln e. W arto p o dkreślić u m ia r w ocenie toczonych w a lk i odtw o rzen ie szlak u bojow ego Baonu znad Ropy i Z dyni, aż do lasów jan o w sk ich pod Lw owem , w ydobycie przykładów ofiarności i w y trw ało ści żołnierza.

N astępny a rty k u ł:

Czas okupacji

pió ra A lek san d ra P o t o c k i e g o , eksponuje przede w szystkim m artyrologię społeczeństw a, a re je stru ją c liczne fa k ty zbrodni, co jeszcze u w y p u k lają obszerne fra g m en ty czterech re la cji i te k st „B ek a n n tm a ch u n g ” z 19 p aźd ziern ik a 1943 r. z listą rozstrzelanych 14 m ieszkańców G orlic, d aje nieco 1

1 J. B a r u t, S. M o t y k a , T. S ł a w s k i ,

Nad rzeką Ropą. Z dziejów Biecza,

Gorlic i okolicy,

K rak ó w 1962, s. 286;

Nad rzeką Ropą. Zarys kultury ludowej po­

wiatu gorlickiego,

p rac a zbiorow a pod red. R. R e i n f u s s a , K ra k ó w 1965, s. 360 (20 studiów , 13 au to ró w );

Nad rzeką Ropą. Szkice historyczne,

p rac a zbiorow a, K ra ­ ków 1968. s. 826 (23 arty k u ły , 17 autorów ).

210

R E C E N Z J E , N O T Y , S P R A W O Z D A N I A

je d n o stro n n y ob raz sy tu acji. J e s t to zap ew n e p o trzeb n e i społecznie użyteczne d la u trw a le n ia w św iadom ości fak tó w zbrodni,, ale in n e w ątk i stosunków okupacyjnych p o trak to w a n e zostały pobieżnie i ogólnikow o. Tyczy to głów nie p ro b lem aty k i eksplo­ a ta c ji gospodarki pow iatu. O dnotow ane przy k ład y różnych form ru ch u oporu, liczne n azw iska d a ją p raw id ło w ą c h a ra k te ry sty k ę postaw y w alczącego społeczeństw a i w p ro w a d za ją do pogłębionej analizy te j prob lem aty k i, ja k ą p rez e n tu je B ronisław N i e m a s z y k w n astęp n e j p ra c y :

Ruch oporu w powiecie gorlickim.

J e s t tu p rze­ gląd d ziała ń o rg anizacyjno-bojow ych P P R i GL, łącznie z pow staniem zalążków w ładzy ludow ej w postaci k o n sp iracy jn y ch rad narodow ych la tem 1944 r. i w zasa­ dzie p raw id ło w a c h a ra k te ry sty k a obozu rew olucyjnego. Jeszcze b ardzo b ogata pro ­ b le m aty k a RO C H -a w G orlickiem została o d tw orzona zarów no w sw ej stru k tu rz e , ja k też w d ziała n ia ch bojow ych, ale uszła uw agi a u to ra k o n sp ira c ja W R N -P PS nie sygnalizow ana n a w e t nazw ą. W arto w spom nieć przytoczone p rzy k ła d y udziału w w alce p arty z an tó w radzieckich, zarów no w gru p ach bojow ych G L i AL, ja k też w oddziałach OS-BCh „S ępa” — K azim ierza W ątrubskiego, i „W atry ” — Z bigniew a Popow icza. Dość obszernie sc h arak te ry z o w an e zostały początki działalności ZWZ i PO Z (Polska O rg an izacja Z brojna) w 1940 r., ale d zia ła n ia AK n ie doczekały się opracow ania, a w zakończeniu m am y k ilk a ogólnych ocen podziem ia p ro londyń- skiego. B rak przy tym a rty k u le w ykazu b ibliografii. Część k siążki tyczącą II w ojny św iatow ej kończy a rty k u ł A dam a L i a n y ,

Wyzwolenie,

k tó ry je st o p arty m na au to p sji esejem historycznym , nie pozbaw ionym je d n a k podstaw ow ej faktografii. I przy tym op raco w an iu b ra k je s t zestaw ien ia lite ra tu ry , choć w tekście są w idoczne ślady k o rzy stan ia z publik acji.

S tan isław S o b c z a k d a je obszerne stu d iu m

Władza ludowa powiatu gorlickie­

go

to

okresie 25-lecia

o p a rte na dotychczasow ej lite ra tu rz e przedm iotu. W ykorzystano rów nież k ilk a re la c ji je j pierw szych o rganizatorów . In teresu jąc o w ypadły spraw y tw o rzen ia narodow ego fro n tu w alk i z hitleryzm em , a zw łaszcza organ izacji konspi­ racyjnych ra d narodow ych. W dalszej części a rty k u łu o d tw arz a proces k sz tałto w an ia się w ładzy ludow ej, odbudow y życia p o lity czn o -ad m in istracy jn eg o i pośw ięca uw agę w alce z rea k cy jn y m podziem iem , zw łaszcza b o jów kam i UPA. O ile pierw szy okres dziejów p o w iatu w Polsce L udow ej, pierw sze 10-lecie, o pracow ane je st bardzo w nikliw ie, to okres now szy p o trak to w a n o ju ż pobieżnie i zbyt ogólnikow o. N iedo­ sta te k ten w ja k im ś sto p n iu w y p ełn iają dalsze a rty k u ły , ja k S tan isław a D ą b r o w ­ s k i e g o

Środowisko geograficzne powiatu gorlickiego,

p ra c a będąca przy k ład em rzetelnego o p raco w an ia n a tu ra ln y c h podstaw rozw oju gospodarczo-społecznego i roz­ w in ię tej działalności człow ieka, o czym pisze S tan isław M o t y k a w stu d iu m Zo-

gadnienid demograficzne

—

warunki życia ludności.

J e s t tu szereg w nikliw y ch analiz, także porów naw czych, sporo m a teria łó w statystycznych, dobrze ilu stru jąc y ch odbicie przem ian ekonom icznych w sto su n k ach ludnościow ych — społecznych.

D alsza część książki za w iera o p rac o w a n ia o nieco innym ch a rak te rz e. J a n P e l c z a r w a rty k u le

Przemyśl,

u w zg lęd n iając elem en ty historycznego rozw oju zakładów , p rze d staw ia procesy in d u stria liz a c ji w ok resie Polski L udow ej. Szczegóło­ wo in fo rm u je o zagadnieniach p ro d u k cy jn y ch poszczególnych zakładów , d a je d o b rą ilu stra c ję staty sty czn ą, choć b ra k tu ro zezn an ia o w pływ ie ta k gw ałtow nych zm ian w uprzem ysłow ieniu n a rolnicze zaplecze po w iatu , przek ształcen ie stosunków spo­ łecznych i procesy u rb an iz ac y jn e, n ierozłącznie z tym zw iązane. K azim ierz M u s i a ł w p racy

Rolnictwo

a n a liz u je jego n a tu ra ln e w a ru n k i, użytk o w an ie g ru n tó w , zagad­ n ien ia s tru k tu ry , k u ltu ry ro ln ej i pro d u k cji. J e s t to z w a rty przegląd tego działu gospodarki u k azu jący ca łą d y n am ik ę p rze m ian i rozw oju w ok resie pow ojennym . D alsze arty k u ły , ja k S tan isław a Ś w i e r c z a ,

Transport i łączność,

T adeusza

R E C E N Z J E , N O T Y , S P R A W O Z D A N I A

211

P i e s k o ,

Drogi powiatu gorlickiego,

M a ria n a T a b o r a ,

Handel

i

usługi,

u zupeł­ n ia ją w sposób celow y ob raz przem ian pow iatu i in fo rm u ją o p erspektyw ach roz­ w oju tych dziedzin życia gospodarczo-społecznego. W arto tu p o dkreślić w yk o rzy sta­ nie licznych m a teria łó w statystycznych i ich przeglądow e zestaw ien ia od 1945 r., co u k az u je d em o n straty w n ie p rze k szta łc en ia s tru k tu ry stosunków gospodarczo-społecz­ nych pow iatu. H en ry k B a s i s t a w k o le jn ej ro zp raw ie

Zatrudnienie, gospodarka

komunalna i mieszkaniowa, ochrona zdrowia, urządzenia socjalne

in fo rm u je n a pod­ sta w ie m a teria łó w statystycznych o p olityce z a tru d n ie n ia , s tru k tu rz e zaw odow ej ludności oraz o rozw oju G orlic, Biecza i u zd ro w isk a W ysow a, d ają c n a tych p rzy ­ k ład ach w ażne uzupełn ien ia do poprzednich arty k u łó w dotyczących gospodarki pow iatu.

N ato m iast ob raz p rze m ian w d ziedzinie o św iaty i szeroko p o ję tej k u ltu ry p re ­ z e n tu ją o sta tn ie arty k u ły , ja k M a ria n a K u c z k a

Oświata i szkolnictwo w latach

1945

—

1969,

W andy K ł a p k o w s k i e j

Upowszechnienie kultury,

M ichała M a t y s a

Działalność kulturalna

i

wychowawcza związków zawodowych

i J a n a K u r o w ­ s k i e g o

Kultura fizyczna

i

turystyka.

W pierw szym z nich m am y aż 17 tabel uzu p ełn iający ch om ów ienia opisow e różnych dziedzin działalności szkolnictw a, co tw orzy bardzo przek o n y w ający ob raz „rew olucji ośw ia to w ej” w dobie Polski L udo­ w ej. B ra k tu je d n a k om ów ienia o statniego okresu, w k tó ry m szkolnictw o przeżyw a nie m niej w ażn ą re k o n stru k c ję sieci i zm ian organizacy jn o -p ro g ram o w y ch niż w la ­ tach poprzednich. K u ltu ro tw ó rc za fu n k c ja o św iaty została sta ra n n ie p rzedstaw iona, a z w a rty przegląd zagadnień tw orzy org an iczn ą całość ze sto su n k am i gospodarczo- -społecznym i pow iatu. P odobny c h a ra k te r m a w sp o m n ia n a p ra c a W. K łapkow skiej, rów nież u d o k u m e n to w an a m a teria łem staty sty czn y m i d a ją c a przegląd całości zagad­ nień k u ltu ry w pow iecie. Liczne ilu s tra c je są w artościow ym u zupełnieniem tekstu. R ozszerza tę p ro b lem aty k ę o ak cen ty socjologiczno-polityczne tre ść zam ykających tom arty k u łó w , d ają c odn iesien ia b ard z iej pow szechne i odbicia w stosu n k ach spo­ łecznych.

Pom im o pew nych uproszczeń w szczegółow ych ocenach, co w y n ik a głów nie z p rzyjętego założenia u k az an ia procesów gospodarczo-społecznych w gran icach p o ­ w iatu , a w ięc p rez en to w an ia m a te ria łu pozbaw ionego tła porów naw czego, całość w y d aw n ictw a należy uznać za u d a n ą p ró b ę b ila n su w ielow arstw ow ych p rzem ian stru k tu ry regionu gorlickiego w la tac h P olski L udow ej. Może w ięc ta p u b lik a cja inspirow ać d alsze bad an ia. T rz eb a p o dkreślić społeczną użyteczność te j p racy ja k o regionalnego p o d ręcznika w p racy ideow o-politycznej i szkolnej, p o d ręcznika w zbo­ gacającego k u ltu rę h isto ry czn ą społeczeństw a. W tej pew nej całości b ra k ogólnego zakończenia, ja k ie jś reflek sji, b ra k spisu w y korzystanych w całym tom ie źródeł i lite ra tu ry . N ie um n iejsza to zasadniczego znaczenia p u b lik a cji przygotow anej p rze­ cież w całości przez m iejscow ych badaczy, nauczycieli i praco w n ik ó w ad m in istra cji. J e s t to p rzy k ła d um iejętn eg o uogólnienia doro b k u p o w iatu i pró b y p rac y auto rsk iej. K siążk a je s t do b rze z ilu stro w an a i sta ra n n ie w y d an a przez R zeszow skie T ow a­ rzystw o P rzy jació ł N auk.