Lucylla Pszczołowska
W sprawie emendacji tekstu
"Przygotowania"
Pamiętnik Literacki : czasopismo kwartalne poświęcone historii i krytyce literatury polskiej 51/1, 181-183
L U C Y LLA PSZCZOŁOW SK A
W SPRAW IE EM ENDACJI TEKSTU „PRZYGO TOW A NIA“ W tekście Kordiana zam ieszczonym w Dziełach w szy stk ic h Sło wackiego pod red ak cją Ju liu sza K lein era P rzygotow anie liczy 305 w ersów l. W Dziełach pod red ak cją Ju lia n a K rzyżanow skiego to samo
Przygotow anie liczy 304 w ersy 2.
Jeżeli sięgnąć do oddzielnych w ydań Kordiana, to i tu okażą się różnice: np. w opracow aniu Józefa U jejskiego w B i b l i o t e c e N a r o d o w e j 3 czy Józefa Spytkow skiego w B i b l i o t e c e A r c y d z i e ł P o e z j i i P r o z y 4 P rzygotow anie liczy 304 w e r sy, a w opracow aniu Eugeniusza Saw rym ow icza w N a s z e j B i b l i o t e c e 5 — 305 wersów . K tó ra z ty ch liczb je st praw dziw a? J a k się okazuje przy bliższej obserw acji te k stu — ani jedna, ani druga. Przygotow anie liczy bow iem 306 w ersów .
P rz y pracy nad w ierszem Kordiana u d erzy ła m nie w P rzygoto
w aniu obecność 16-zgłoskowca o postaci sylabicznej. 16-zgłoskowiec
jest w naszej poezji bardzo rzadki, a w ty m okresie zw iązany w y łącznie z tzw. heksam etrem polskim oraz z sylabotonizm em . W w ier szu n iereg ularny m , jak im jest pisane P rzygotow anie, nie w ystęp u je nigdy. P onadto o dw a w ersy w cześniej znajdow ał się w ers bezr y mo w y — w ielka rzadkość w w olnow ierszow ych p artiach Kordiana. Oto ten passus, tak jak go w ydrukow ano i ponum erow ano w e w szystkich w ym ienionych w ydaniach.
1 Zob. J. S ł o w a c k i , D zieła w s z y s tk ie . Pod red ak cją J. K l e i n e r a . W yd. 2. T. 2. W rocław 1952, s. 89— 212.
2 Zob. J. S ł o w a c k i , D zieła. Pod red ak cją J. K r z y ż a n o w s k i e g o . W yd. 3. T. 6. W rocław 1959, s. 169— 284.
3 J. S ł o w a c k i , K o rd ia n . O pracow ał J. U j e j s k i . W yd. 5. W rocław 1948. B i b l i o t e k a N a r o d o w a . S eria I, nr 2.
4 J. S ł o w a c k i , K o rd ia n . O pracow ał J. S p y t k o w s k i . K rak ów 1947. B i b l i o t e k a A r c y d z i e ł P o e z j i i P r o z y . Nr 13.
5 J. S ł o w a c k i , K o rd ia n . O pracow ał E. S a w r y m o w i c z . W yd. 3. W ro c ła w 1958. N a s z a B i b l i o t e k a .
182 L U C Y L L A P S Z C Z O Ł O W S K A
SZ A T A N
20 Łzy m i płyną... p o zn a ję T w ard ow sk iego grzebień, On m ię zgrzeb łem ty m czesał, g d y w p sa w la z łs z y skórę U nóg m u się ła siłem . O dejdź, m oja pani;
G oście sproszeni z le c ą się na Ł ysą Górę.
C za ro w n ic a o d c h o d zi S z a ta n w o la :
S za ta n i !
B ły sk a d z ie się ć r a z y i d zie się ć ty s ię c y s z a ta n ó w spada.
S padł z n ieb a d eszcz szatan ów , n iech zie m ię p olew a; 25 J e śli jeszcze n a ziem i są ed eń sk ie d rzew a,
N iech rosną, to je s ie n ią czło w ie k ow o c zbierze...
W ers 20 należy do u k ład u rym ow ego, którego poprzednie kom po n en ty tu opuszczono. W ers 21 jest bezrym ow y. W ers 23 liczy 16 zgłosek.
Z upełnie to w yraźne, że n astąp iła pom yłka: 3-zgłoskowy w ers- w ezw anie „Szatani!“ (a w tak iej fun kcji w ersy bardzo k ró tk ie często pojaw iają się w w ierszu n ieregu larny m ) doczepiono do 13-zgłoskow- ca: „Goście sproszeni zlecą się n a Łysą G órę“ . Ten o statni m a ta k ą sam ą postać średniów kow ą 7 + 6 jak w szystkie inne 13-zgłoskowce w P rzygotow aniu i ry m u je się z w ersem 21.
D rugim tak im n iepokojącym w ersem P rzygotow ania jest w w y d an iu K rzyżanow skiego — i niem al w szystkich oddzielnych w y daniach Kordiana — 12-zgłoskowiec o niesłychanie rzadkiej postaci bezśredniów kow ej (albo jeszcze rzadszej 7 + 5). I w ty m w ypad k u n astęp u je załam anie u k ład u rym ow ego:
SZ A T A N
110 M efistofelu , przyszła do d ziałan ia pora, W ybierz jak ą ig ra szk ę w śród ziem sk iej czeredy. J u ż n ie zn ajd ziesz cich ego w śród N ie m c ó w doktora, P o szw a jca rsk ich się górach n ie sn u ją M anfredy I m n ich y d łu g im p ostem po celach n ie chudną. 115 W ięc ob łąk aj jakiego żołnierza.
M EFISTO FEL
Trudno!... Ż ołn ierz to ryba, która kruczkom n ie d ow ierza
Tym dziw nym 12-zgłoskowcem jest tu w ers 115. W ers 116 jest bezrym ow y.
W S P R A W I E E M E N D A C J I T E K S T U „ P R Z Y G O T O W A N I A ” 183
Z agadka w y jaśn ia się, jeśli — ja k poprzednio — rozłączyć sztucz n y zlepek, stw orzony z 10-zgłoskowca o średniów ce po czw artej sylab ie: „W ięc obłąkaj jakiego żołnierza“ (wersów tego rozm iaru i o takiej postaci średniów kow ej jest w P rzygotow aniu sporo) — i z 2-zgłoskowca „T rudno!“ W D ziełach pod red ak cją K lein era ta k w łaśnie te w ersy są p o trak to w ane, tak też — jako odrębne — w y drukow ano je w w y d an iu Kordiana w N a s z e j B i b l i o t e c e .
Sp raw ę przesądza ostatecznie graficzna postać cytow anych fra g m entów w p ierw o d ru k u Kordiana. W yrazy „Szatani!“ i „T rudno!“ są ta m w ydrukow ane jako oddzielne w ersy:
s z a t a n [... ] Ł zy m i płyną... p ozn aję T w ard ow sk iego grzebień, On m ię zg rzeb łem tern czesał gdy w psa w la z łsz y skórę U nóg m u się ła siłem . O dejdź m oja pani;
G oście sproszeni zlecą się n a ły są gorę.
(C za ro w n ic a odch odzi.) (S za ta n w o la .) Szatani!
SZ A T . [...] I m n ich y d łu g im p ostem po celach n ie chudną.
W ięc obłąkaj jak iego żołnierza. M EFIST. Trudno!...
Ż ołn ierz to ryba, która kruczkom n ie dow ierza,
W w y d an iu p aryskim z 1834 r. część w ersu, oderw aną przez re p lik ę lub tek st poboczny, d ru k u je się z zasady tak, że w yraźn y jest je j zw iązek z całością danego w ersu. Na przykład:
L A U R A . Źle, je ś li się pan b ęd zie m arzen iem zapalał, P ra w d ziw ie n ie p ojm u ję co m u jest?...
KO RDJ. (Ze w zg a rd ą .)
O szalał... [akt I, sc. 2] CAR. N ic z n iego się n ie d o w iem n i z u st an i z tw arzy... O! to brat... brat m ój p ew n ie... (W ola.)
