Beata Szluz
Konsultant naukowy
Podejście systemowe w pracy z rodziną
W literaturze naukowej wskazano nowe koncepcje pracy z rodziną, np. wsparcia społecznego, tzn. spiralę życzliwości, pracy socjalno-wychowawczej z rodziną niepełną, wsparcia rodziny w środowisku szkoły, szkoły otwartej, wychowania zintegrowanego w środowisku szkoły, multiprofesjonalnego wsparcia itd. (Szluz, 2007, s. 224-234; Kanios, 2014, s. 247-248; Drozd, 2017, s. 170). Z kolei Marta Czechowska-Bieluga (2014, s. 449) wymienia wśród nowych perspektyw pracy socjalnej z rodziną: podejście bazujące na zasobach rodziny, podejście skoncentrowane na rozwiązaniach oraz konferencję grupy rodzinnej.
Niezwykle ważna jest tzw. praca socjalna oparta na zasobach, bazująca na mocnych stronach jednostek, grup i społeczności. Jej założenia odwołują się do teorii resilience (tzn.
„prężność”, „pozytywna adaptacja”) (M. Rutter, N. Garmezy, E. Werner). Teoria wyjaśnia mechanizmy pozytywnej adaptacji w nieprzystających warunkach życia. Nowe podejście zostało skonstruowane w oparciu o przekonanie o upodmiotowieniu, zasobach jednostek i otoczenia, współpracy, członkostwie rozumianym jako włączanie się w życie społeczne (Weissbrot-Koziarska, Dąbrowska-Jabłońska, 2013, s. 119; Drozd, 2017, s. 171). Podejście systemowe wpisuje się we współczesny paradygmat polityki społecznej. Państwo uznaje nadrzędność rodziny w stosunku do różnorodnych instytucji (Kazubowska, 2010, s. 307).
„Jednym z wielu możliwych sposobów postrzegania rodziny jest traktowanie jej jako systemu posiadającego określony zespół norm i zasad oraz środków podtrzymujących jego spójność. Każda osoba w rodzinie jest częścią tego całego systemu (S. Minuchin). Normy i zasady podtrzymują jego spójność. Każdy system rodzinny posiada określone cele i sposoby zaspokajania potrzeb członków swojej rodziny oraz posiada własne sposoby społecznego
funkcjonowania. Podkreślić trzeba, że system rodzinny to nie grupa, która składa się z pojedynczych indywidualności, ale specyficzny związek powiązanych ze sobą elementów.
Zmiana w jakiejś części systemu wpływa na pozostałe części i cały system, który już nie pozostaje taki sam. Zmiana w zakresie jednego elementu (np. odejście ojca) pociąga za sobą zmiany w całości funkcjonowania systemu rodzinnego. System rodzinny cechuje przede wszystkim całościowość. Całość oznacza coś więcej niż sumę części. System to rezultat interakcji pomiędzy jego elementami, bez których nie ma systemu. Aby poznać system rodzinny, nie wystarczy poznanie poszczególnych członków rodziny, poznanie systemu rodzinnego wymaga całościowego spojrzenia na rodzinę. System rodzinny charakteryzuje przyczynowość kolista, która jest nazywana cyrkularnością. Sposób funkcjonowania rodziny to sprzężenie zwrotne, w którym zachowania osób wzajemnie się "nakręcają". Trudno w takiej sytuacji ustalić, co jest przyczyną, a co skutkiem takiego a nie innego zachowania członków rodziny. W ten sposób kolejne cykle zachowań wzajemnie się wyzwalają.
W rodzinie, w której ojciec nadużywa alkoholu, twierdzi, że pije, gdyż jego żona jest stale rozdrażniona, żona natomiast jest rozdrażniona, gdyż mąż przychodzi do domu pijany i tak naprawdę nie wiadomo, co jest przyczyną, a co skutkiem. System rodzinny wyróżnia także zasada ekwifinalności, a więc możliwości osiągania podobnych rezultatów finalnych przy wychodzeniu z różnych stanów początkowych. W systemie rodzinnym działa także zasada ekwipotencjalności, która oznacza, że z podobnych startów początkowych system może osiągnąć różne stany końcowe. System rodzinny cechuje także zdolność do homeostazy, tzn.
dążenia do określonego typu równowagi wewnętrznej. Jest to konieczne w zapobieganiu dezintegracji rodziny. W sytuacji zmiany system rodzinny dąży do osiągnięcia jak najszybciej równowagi. System rodzinny charakteryzuje się także morfogenezą, która jest procesem przeciwnym do homeostazy. Zdolność rodziny do przekształcania się zapewnia jej rozwój i zmianę. Rodzina w sposób naturalny może i powinna zmienić swoją strukturę, przechodząc kolejne fazy życia. Kolejne wydarzenia życia rodzinnego (np. przyjście dziecka na świat, pójście dzieci do szkoły, usamodzielnianie się dzieci) wprowadzają duże zamieszanie w równowagę i stabilność systemu rodzinnego. Zmiany takie są nieuniknione i zmieniają rodzinę, dążąc ponownie do osiągnięcia przez nią homeostazy. W rodzinie postrzeganej jako system występują podsystemy, które tworzą również swoisty układ wzajemnych relacji
i powiązań. W rodzinie występuje podsystem rodziców, podsystem dzieci, podsystem kobiet, podsystem mężczyzn. Każdy z członków rodziny może wchodzić w skład kilku podsystemów. To co się dzieje wewnątrz danego podsystemu, ma wpływ na funkcjonowanie całego systemu rodzinnego” (Bradshaw, 1994; Drożdżowicz, 1999; Tryjarska, 2000; Ryś, 2003; Braun-Gałkowska, 2007: cyt. za Dybowska, 2012, s. 7).
Specyfika systemowej koncepcji rodziny:
‒ „Całościowość – system rodzinny stanowi integralną strukturę, która nie jest sumą różnych elementów składowych, lecz całością porównywalną z żywym organizmem.
Poznanie jednego członka rodziny nie wystarcza do poznania całego systemu, wymaga globalnego spojrzenia na funkcjonowanie całej rodziny, ponieważ każdy system jest rezultatem interakcji pomiędzy jego poszczególnymi elementami.
‒ Przyczynowa cyrkularność traktowana jest jako proces kołowy, bez widocznego początku i końca. Członkowie rodziny oddziałują na siebie na zasadach sprzężeń zwrotnych; zachowania tych osób wzmacniają się wzajemnie i trudno ustalić, czyje zachowanie było przyczyną, a czyje skutkiem. W takich sytuacjach następuje eskalacja działań w postaci samowzmacniających się cykli. W ujęciu systemowym należy zrozumieć wzorce zachowań w rodzinie i ich wzajemnie interakcje, z których zaburzone zachowanie czerpie swój sens, a nie poszukiwać przyczyn niepożądanego zachowania. Przeszłość rodziny jest zawarta w procesach zachodzących wewnątrz systemu.
‒ Ekwifinalność, czyli możliwość osiągnięcia podobnych rezultatów przy wychodzeniu z różnych stanów początkowych.
‒ Ekwipotencjalność polega na doprowadzeniu podobnych początków do zupełnie innych skutków” (Drozd 2017, s. 174).
W oparciu o wybrane cechy teorii sytemu można wysunąć zasady podejścia systemowego do rodziny:
‒ zmiana w zachowaniu jednego z członków rodziny pociąga za sobą zmiany u pozostałych jej członków i w funkcjonowaniu całego systemu rodzinnego,
‒ przyczynowo-skutkowy model wyjaśniania zastępuje się modelem cyrkularnym, skoncentrowanym bardziej na opisie wewnątrzrodzinnych mechanizmów podtrzymywania określonego zachowania u jednego z członków niż jego przyczyny,
‒ zachowanie każdego członka rodziny jest regulowane zasadami, które już są, tworzą się i stabilizują się we wzajemnych kontaktach jej członków, nie można zrozumieć zachowania jednostki, nie poznając funkcjonowania całego systemu rodzinnego,
‒ w postępowaniach diagnostycznych warto ustalić znaczenie objawów występujących u członka rodziny dla utrzymywania się obecnych sposobów funkcjonowania rodziny,
‒ pracą socjalną powinna być objęta cała rodzina, a jej głównym celem jest zmiana zasad regulujących dotychczasowe funkcjonowanie systemu rodzinnego (Gawęcka 2010, s. 199-200).
Cechy prawidłowo funkcjonującego systemu:
‒ „jasno zdefiniowane, elastyczne granice,
‒ wyodrębnione, czytelne subsystemy (małżonkowie, dzieci, rodzice),
‒ otwarta, czytelna struktura (hierarchia i role),
‒ przepływ materii i energii – otwarta wymiana ze środowiskiem,
‒ elastyczna zdolność do przystosowania się do zmian wewnątrz i na zewnątrz systemu (radzenie sobie z kryzysem),
‒ jawna epistemologia (normy, reguły, przekonania) konstruowana przez wszystkich członków systemu, otwarta na nowe informacje,
‒ równowaga między relacją wspólnoty a relacją wymiany” (Kazubowska, 2010, s.
310).
Bibliografia:
1. Bradshaw J. (1994), Zrozumieć rodzinę, Wydawnictwo Instytutu Psychologii Zdrowia i Trzeźwości, Warszawa.
2. Braun-Gałkowska M. (2007), Poznawanie systemu rodzinnego, Wydawnictwo Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Lublin.
3. Czechowska-Bieluga M. (2014), Współczesne tendencje w pracy socjalnej na rzecz rodzin [w:] Edukacja jutra Od tradycji do nowoczesności Aksjologia w edukacji jutra, red. K. Denek, A. Kamińska, P. Oleśniewicz, Wydawnictwo Humanitas, Sosnowiec.
4. Drozd I. (2017), Podejście systemowe [w:] Wybrane kategorie problemów społecznych. Wprowadzenie, red. B. Szluz, M. Bozacka, Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów.
5. Drożdżowicz L. (1999), Ogólna teoria systemów [w:] Wprowadzenie do systemowego rozumienia rodziny, red. B. de Barbaro, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków.
6. Dybowska E. (2012), Teoria systemowej pracy z rodziną, Wydawnictwo Regionalnego Ośrodka Pomocy Społecznej, Kraków.
7. Gawęcka M. (2010), Nowe spojrzenie na pracę socjalną zorientowaną na rodzinę z perspektywy systemowej i konstruktywizmu [w:] Praca socjalna. Kształcenie – działanie – konteksty, red. A. Kanios, M. Czechowska-Bieluga, Wydawnictwo Impuls, Kraków.
8. Kanios A. (2014), Praca socjalna z rodziną – ujęcie przedmiotowe [w:] Wyzwania współczesnego dzieciństwa i rodzicielstwa. Praca socjalna w perspektywie działań wychowawczych, red. A. Szymańska, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń.
9. Kazubowska U. (2010), Rodzina jako swoista przestrzeń w pracy socjalnej – aktualność, perspektywy [w:] Praca socjalna. Kształcenie – działanie – konteksty, red.
A. Kanios, M. Czechowska-Bieluga, Wydawnictwo Impuls, Kraków.
10. Ryś M. (2003), Relacje wewnątrzrodzinne w świetle badań psychologicznych [w:]
Oblicze współczesnej rodziny polskiej, red. B. Mierzwiński, E. Dybowska, Wydawnictwo WAM, Kraków.
11. Szluz B. (2007), Perspektywy dla pracy socjalnej w szkole [w:] Edukacja nauczycieli wobec przemian szkoły, red. E. Laska, Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów.
12. Tryjarska B. (2000), Rodzina w ujęciu systemowym [w:] Rodzice i dzieci – psychologiczny obraz sytuacji problemowych, red. E. Milewska, A. Szymanowska,
Wydawnictwo Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej MEN, Warszawa.
13. Weissbrot-Koziarska A., Dąbrowska-Jabłóńska I. (red.) (2013), Słownik metod, technik i form pracy socjalnej, opiekuńczej i terapeutycznej, t. II, Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, Opole.
