O partiach politycznych II Rzeczypospolitej : (w związku z książką Jerzego Holzera, Mozaika polityczna Drugiej Rzeczypospolitej, Warszawa 1974)

D Y S K U S J E

ANDRZEJ CH O JNOW SKI, WIESŁAW WŁADYKA

O partiach politycznych II Rzeczypospolitej

(w zw iązku z k sią ż k ą Je rz eg o H o 1 z e r a, M ozaika polityczna Drugiej Rzeczypospo­

litej, PW N, W a rsza w a 1974, s. 669)

K sią żk ę J . H o l z e r a 1 u z n a ć n ależ y za je d n ą z ciekaw szych pozycji w y d a w ­ niczych o sta tn ic h la t. J e s t to pie rw sz a w p o w o jen n e j h isto rio g ra fii p ró b a sy n te ty c z­

nego u k az a n ia s tr u k tu r y p a rty jn o -p o lity c z n e j D ru g iej R zeczypospolitej. P ra c e z tej dziedziny (pochodzące w w iększości z o k re su m iędzyw ojennego) m iały c h a ra k te r b a rd z iej bieżących in fo rm a to ró w , an iżeli o p ra c o w a ń n a u k o w y c h 2. B a d an ia n a d d ziejam i poszczególnych p a r tii dalek ie s ą od u k o ń cz en ia, a w y jąw sz y C h rze śc ijań sk ą D e m o k ra c ję 3, żad en z głów nych ru ch ó w politycznych ok resu m iędzyw ojennego nie doczekał się kom pleksow ego om ów ienia. P ra c a J . H olzera w te j sy tu a cji m a n ie ­ w ątp liw ie p re k u rs o rs k i c h a ra k te r. Z ro zu m iałe je d n a k , iż w yw oływ ać m oże je d n o ­ cześnie szereg u w ag d y skusyjno-polem icznych. D otyczy to w pierw szy m rzęd zie k o n ­ stru k c ji pracy . S k ła d a się ona z trzech części, p rz y czym p ie rw sz a (1/6 objętości) służy w p ro w a d ze n iu w zasadniczą p ro b lem aty k ę . D aje w n ie j a u to r om ów ienie p ro ­ cesów sp rze d r o k u 1918 rz u tu ją c y c h n a oblicze ru c h ó w politycznych w P olsce n ie ­ podległej oraz opis głów nych p ro b lem ó w życia politycznego la t 1918— 1939. D w ie następ n e części, pod zielo n e ce zu rą r o k u 1926, z a w ie ra ją p o d sta w o w y m a te ria ł in fo rm a c y jn y o p a rtia c h D ru g iej R zeczypospolitej. C h a ra k te ry sty c z n e , iż w obu w y­

od ręb n ił a u to r w o d d zieln ą g ru p ę p a rtie p o lityczne m niejszości n arodow ych, n ie z a ­ leżnie od w y stę p u jąc y ch m iędzy nim i różnic. Z abieg ta k i m ożna, rzecz ja sn a, uza­

sadnić o drębnością życia politycznego m niejszości. O dnosi się je d n a k w rażenie, iż z jaw isk u te m u n a d a n o w p rac y w yolb rzy m io n e ro zm iary , n eg liżu jąc f a k ty będ ące św iadectw em czynionych p rze z m niejszości p ró b ak ty w n eg o w łączenia się w „ogólno- p ań stw o w y ” n u r t życia politycznego 4.

R ozdziały dotyczące polskich p a rtii politycznych n a s u w a ją p y ta n ie o k ry te ria ich k la sy fik a c ji. W o d n iesien iu do la t 1918— 1926 a u to r w p ro w ad za podział n a p r a ­

1 P o r . o m ó w ie n ie J . T o m a s z e w s k i e g o P H 1975, z . 4, s. 684—667.

2 A . B e ł c i k o w s k a , P a r t i e p o l i t y c z n e i z w i ą z k i z a w o d o w e w P o l s c e w o b e c w y b o r ó w d o S e j m u i S e n a tu w 1935 т., W a r sz a w a 1935; A . B e ł c i k o w s k a , S t r o n n i c t w a i z w i ą z k i p o l i t y c z n e w P o l s c e . C h a r a k t e r y s t y k i , d a n e h i s t o r y c z n e , p r o g r a m y , r e z o l u c j e , o r g a n i z a c j e p a r ­ t y j n e , p r a s a , p r z y w ó d c y , W a r s z a w a 1925; J. B e ł c i k o w s k i , C h a r a k t e r y s t y k i i p r o g r a m y s t r o n n i c t w p o l i t y c z n y c h n a t e r e n i e R z e c z y p o s p o l i t e j P o l s k i e j , w y d . II, W a r sz a w a 1923; J . B e ł ­ c i k o w s k i , S t r o n n i c t w a , p a r t i e , u n ie , f e d e r a c j e , k l u b y p o l i t y c z n e n a z ie m ia c h p o ls k ic h i ic h p r o g r a m y w r o k u 1921, W a r s z a w a —L w ó w 1921; T . S e l i m o w s k i , P o l s k i e l e g a ln e s t r o n ­ n i c t w a p o li t y c z n e . Z a r y s p o p u l a r n y , w y d . I, W a r sz a w a 1980; w y d . II. W a r sz a w a 1934; w y d . III, W a r sz a w a 1935; w y d . IV , W a r sz a w a 1936.

3 A u to r w y j a ś n i a , ż e z p r a c ą B . K r z y w o b ł o c k i e j (C h a d e c j a 1918—1937, w a r s z a w a 1974) z a p o z n a ł s i ę p o z ło ż e n iu s w o j e j k s ią ż k i d o d r u k u .

Ą D o t a k ic h w y d a r z e ń n a le ż a ł n p . u d z ia ł p a r t ii u k r a iń s k ic h , ż y d o w s k ic h i n ie m i e c k ic h w p r a c a c h p a r la m e n t u I V k a d e n c j i. A u to r o m a w ia j ą c w y b o r y 1935 i 1938 r. d o w o d z i, ż e z o ­ s t a ł y o n e z b o j k o t o w a n e p r z e z w s z y s t k i e (p o d k r . — A . C h. i W . W .) p a r t ie o p o z y c y j n e (s. 95); w y j a ś n i e n i e , i ż b o j k o t n ie m ia ł b y n a j m n i e j c h a r a k te r u p o w s z e c h n e g o z n a la z ło s i ę d o ­ p ie r o w e f r a g m e n c ie o m a w ia j ą c y m ż y c i e p o li t y c z n e m n ie j s z o ś c i n a r o d o w y c h (s. 106). J a k w i ­ d a ć z t e g o p r z y k ła d u p r z y j ę t e p r z e z H o lz e r a z a ło ż e n ia k o n s t r u k c y j n e u t r u d n ia ły u k a z a n ie w s p o m n ia n y c h z j a w is k w s p o s ó b p r z e j r z y s t y .

P R Z E G L Ą D H IS T O R Y C Z N Y , TOM L X V II, 1976, zeSZ. 2.

270

wicę, ce n tru m i lew icę, połączony z w y o d rę b n ie n iem (w edług k ry te riu m społecznego) dw óch g ru p : p a r tii chłopskich i robotniczych.

P odział n a praw icę, c e n tru m i le w icę sto so w a n y b y ł w h isto rio g ra fii najczęściej dla odzw iercied len ia g eo g ra fii p o litycznej p a r la m e n t u 5. A u to r zd a je się rozum ieć go in a cz ej, u ży w a jąc te rm in u praw ico w e, ja k o sy n o n im u o k re śle n ia — b urżuazyjne.

W edle tych założeń p a r tie polityczne (polskie!) p rze d ro k iem 1926 d zieliłyby się n a b u rżu a zy jn e , ch łopskie i ro b o tn icze. J e ś li ta k , to czego w łaściw ie dotyczą o k reś­

le n ia : centrow e i lew icow e p rz y p a rtia c h ch ło p sk ic h i robotn iczy ch ? G dyby m iały one oznaczać m ie jsc e d an e j -partii w geo g rafii p o litycznej p a rla m e n tu , to czem uż n ie zastosow ano tego k ry te riu m w sto s u n k u do p a r tii b u rż u a z y jn y c h (tj. w ed le p rz y ­ ję te j w p rac y te rm in o lo g ii — praw icow ych?). K la s y fik a c ja pow yższa rodzi parad o k sy . Czy ru ch ch rześcijań sk o -sp o łeczn y sto i rzeczyw iście — ja k chce tego a u to r — „na p ra w o ” od n p . PSL· „ P ia s ta ” ? S p ra w a s ta je się jeszcze b a rd z ie j zagadkow a, gdy zw aży się, iż w części trz e c ie j p ra c y w y o d rębniono ch a d ec ję jako p a rtię centrow ą, w łaśn ie w e d le k ry te riu m m ie jsc a w geo g rafii politycznej p a rla m e n tu .

P rzem ieszczanie w y zn aczn ik ó w k la sy fik a c y jn y c h d a je się w jeszcze w iększym sto p n iu zauw ażyć w części trzeciej. M am y tu podział n a p a r tie p raw icow e (czytaj:

b u rżuazyjne?), chłopskie, ro botniczo-lew icow e (!) i ... centrow e. W śród tych o sta t­

n ich um ieścił a u to r p a rtie , k tó re m ożna o k reślić ja k o b u rżu a zy jn e (Polskie S tro n ­ n ic tw a C h rze śc ijań sk iej D em okracji, S tro n n ic tw o P ra cy ), bądź robotnicze (N arodow a P a r tia Robotnicza). N iejasn e w y d a ją się w ta k im ra z ie pow ody pom inięcia w g ru ­ pie centrow ej P S L „ P ia sta ” czy S tro n n ic tw a L udow ego. J a k w idać, p rz y ję tą k la sy ­ fik a c ję (trudno u zn a ć za w p ełn i k o n se k w e n tn ą .

P rz y o m a w ian iu ok resu po ro k u 1926 m u sia ł a u to r uw zg lęd n ić p o ja w ien ie się now ego zjaw isk a politycznego — sa n ac ji P ro b le m ten p ró b o w a ł rozw iązać poprzez n ałożenie n a p o przednio stosow ane k r y te ria k la sy fik a c ji, jeszcze jednego w yróżnika, tzn. sto su n k u do w ład zy . L ecz i tu ta j d a j ą się za u w aży ć n ie k o n sek w en cje. I tak, p orów nanie ty tu łó w ro zd z iałó w p ro w a d zi do (pozornego) w niosku, iż ro botnicze p a r­

tie lew icow e n ie były opozycyjne. K ry te riu m sto su n k u do rz ą d u n ie zostało uw zględ­

n ione p rzy p a rtia c h m niejszości narodow ych. Z kolei zabieg p olegający n a osobnym om ów ieniu działalności obozu sa n ac y jn eg o — logiczny przecież z p u n k tu w idzenia s y tu a c ji p o ro k u 1926 — pow oduje, iż sa n a c ja rnie została sk la sy fik o w an a pod w zglę­

dem sipołecznym czy ideologicznym 1.

R óżnorodnych fo rm życia politycznego II R zeczypospolitej n ie d a się ła tw o ująć w jed en u n iw e rsa ln y sc h em a t k la sy fik a c y jn y . Zw ażyw szy jed n ak , iż k ażda k la sy ­ fik a c ja w y w o łu je w św iadom ości c z y te ln ik a w y o b ra że n ia co do c h a ra k te ru sy ste­

m ów p a rty jn y c h i politycznych, 'postulow anie u k ła d u p rze jrz y ste g o i k o n se k w e n t­

nego w y d a je się uzasadnione.

Szereg w ątp liw o ści bud zi pojęciow a stro n a pracy. P o m ija ją c już w sk az an e w y ­ żej n ie k o n sek w e n cje p rz y ję te j k la sy fik a c ji partii politycznych, należy zauw ażyć, iż a u to r n ie w y ja śn ia w ja k im znaczeniu u ży w a ta k ic h — n ie o stry ch przecież — o k re ­ śleń, jak : p raw ic a, c e n tru m , lewica. R ów nie d y sk u sy jn ą rzeczą było zrezygnow anie z p rz y n a jm n ie j ogólnegio w y ja ś n ie n ia sta so w an y c h często pojęć ty p u kon serw aty zm ,

5 P o r . z w ła s z c z a A . P r ó c h n i k , P i e r w s z e p i ę t n a s t o l e c i e P o l s k i n i e p o d l e g ł e j , W a r sz a ­ w a 1957; A . A ^ n e n k i e i , B. L e ś n o d o r s k i , W. R o s ł o c i i , H is to r ia u s t r o j u P o l s k i (1764—1939), W a r s z a w a 1969.

« J e s t s p r a w ą d y s k u s y j n ą w j a k im s to p n iu m ó g ł s o b i e a u t o r p o z w o lić n a p o m in ię c ie p r o b le m u 'p Ł łsu d czy k ó w w c z ę ś c i d r u g ie j, o m a w ia j ą c p r e h is t o r ię s a n a c j i d o p ie r o w c z ę ś c i t r z e c i e j .

7 C z y n i t o a u t o r ma ła m a c h „ K w a r ta ln ik a H isto ry czn eg o * * (1973 n r 1, P a r ti e p o l i t y c z n e w m i ę d z y w o j e n n e j P o l s c e . P r ó b a f k l a s y f i k a c j i ) le c z d a n a t a m o c e n a .p r o g ra m u i b a z y s p o łe c z n e j o b c z u nde u ła t w ia u m ie j s c o w ie n ia g o n a m a p ie p o li t y c z n e j p r z y g r u p o w a n iu n a p r a w ic ę , c e n t u m i le w ic ę .

P A R T IE P O L IT Y C Z N E II R Z E C Z Y P O S P O L IT E J

271

nacjonalizm , k le ry k a liz m itp. 8. Nie o trzy m ały 'też o d au to rsk ieg o w y jaśn ien ia te rm in y c h a ra k te ry z u ją c e różne fo rm y życia p olitycznego — ru c h , obóz, 'grupa czy ko teria.

M ówiąc np. o s tru k tu rz e obozu sa n ac y jn eg o uży w ał H olzer jednocześnie dw óch po­

jęć: p a r tia i g ru p a fo rm a ln a ; n ie w y ja ś n ił przy tym , k tó ry m częściom składow ym obozu p rzy p isu je d an e o k reśle n ie (dotyczy 'to zw łaszcza m n iejszy ch organ izacji ty p u Unii N aro d o w o -P ań stw o w ej). W prow adzone w p racy o k reśle n ie „k o te ria ” sto su je autor, w b re w czynionym d e k la ra c jo m (s. 80 n.), w y łąc zn ie w odniesieniu do gru p y najbliższych w sp ó łp raco w n ik ó w P iłsudskiego. Z w ażyw szy w y ra ź n ie w arto śc iu ją cy ch a ra k te r tego pojęcia, zabieg pow yższy w y d a je się zb y t publicystyczny. T ru d n o też uznać by m ógł on sam p rze z się pełniej o d d ać m e ch an izm d ziała n ia te j grupy.

K siążkę J. H olzera należy oceniać na tle h isto rio g ra fii D rugiej R zeczypospolitej.

O dzw ierciedla ona bow iem a k tu a ln y stan b a d a ń , istn ie ją c e osiągnięcia i słabości.

A utor, m a ją c do czy n ien ia ze zróżnicow anym sta n e m b a d a ń n ad dziejam i poszcze­

gólnych ru ch ó w politycznych, p ra g n ą ł u n ik n ą ć d y sp ro p o rc ji i sprow adzić zasób in ­ fo rm a cji do pew nego w spólnego poziom u. C elow i 'tem u służyć m ia ł m . in. u je d n o li­

cony sposób n a r r a c ji: opis za w ie ra każdorazow o om ów ienie pro g ram u , ta k ty k i i s tr u k tu r y o rg a n iz a c y jn e j d an ej p a rtii. Ja k o źródło do p ierw szej k w e stii posłużyły au to ro w i o ficjaln e w y d a w n ic tw a p rogram ow e, a w nielicznych ty lk o w y p ad k a ch innego ro d za ju e n u n c ja c je '(broszury polityczne, p rasa ). M etoda ta m oże budzić w ą t­

pliw ości, zw ażyw szy, że o fic ja ln e w y stą p ien ia nie zaw sze u k a z u ją rzeczyw iście cele p artii. N ależy dostrzec zjaw isk o ro d zen ia się p ro g ra m ó w d la celów w y ra ź n ie t a k ­ tycznych (np. w yborczych) pozostających n ie ra z w s k ra jn e j opozycji w obec fa k ty c z ­ nych dążeń g ru p y kierow niczej. B y w a ją iteż p rzy p a d k i, kied y bieżące sta n o w isk o partii pozostaje w lu źn y m zw iązku z jej o ficjaln y m p ro g ra m em , ja k o że te n o p ra ­ cow any przed la ty nie został u a k tu a ln io n y i zm ieniony. W sum ie w ięc, chociaż zgro­

m adzony przez a u to ra zbiór e n u n c ja c ji te o re ty cz n y ch je s t bogaty, n ależy postaw ić p ytanie, czy an a liz a in n e g o ro d z a ju źró d e ł nde p rz y n io sła b y isto tn y c h 'k o re k tu r o b ra ­ zu oblicza ideow ego n ie k tó ry c h p rz y n a jm n ie j ru c h ó w politycznych.

Sposób p rz e d sta w ie n ia ta k ty k i p re z e n to w a n y c h p a r tii m oże czasem sp ra w ia ć w ra że n ie ogólnikow ości. F a k t, że a u to r w sposób św iadom y zrezygnow ał z w łasn y ch poszukiw ań arc h iw a ln y c h p o ciąg n ą ł za sobą o k reślo n e konsekw encje. Nie m a ją c m o­

żliwości o d w ołania się do us-taleń innych badaczy, zm uszony był p rez en to w ać ogólny i pobieżny obraz w ieiu zjaw isk. D otyczy to ta k p ro b lem ó w dru g o rzęd n y ch ja k i p ie rw ­ szoplanow ych. Szczególnie ubogo w p o ró w n an iu z w agą p ro b le m u w y p a d ł obraz obozu sanacyjnego w la ta c h 1926— 1935. J e s t on zgodny z tezam i dotychczasow ej lite ­ ra tu ry 9 i w ty m sensie p o p raw n y , aczkolw iek ogólnikow y. P rzy obecnym sta n ie b a ­ dań om ów ienie w ielu procesów c e c h u je b ow iem pew n a jednostronność, w iele z ja ­ w isk p rze d staw io n o w o d erw an iu od k o n te k stu historycznego.

* P r ó b y p o d a n ia n ie k t ó r y c h d e f in ic j i z n a jd u ją s i ę w c y t . w p r z y p . 7 a r t y k u le . U m ie s z c z e ­ n ie ic h j e d n a k w k s ią ż c e b y ło b y b a r d z ie j u z a s a d n io n e , a n a w e t k o n ie c z n e , z w a ż y w s z y , iż je s t o n a s k ie r o w a n a d o r ó ż n y c h ś r o d o w is k .

» L it e r a t u r a d o t y c z ą c a o b o z u s a n a c y j n e g o n ie j e s t o b f it a . N a l e ż y t u w y m ie n ić p r a c e T. J ę d r u s z c z a k a i P i l s u d c z y c y b e z P i ł s u d s k i e g o . P o w s t a n i e O b o z u Z j e d n o c z e n i a N a r o d o ­ w e g o w 1937 r o k u . W a r sz a w a 1963), A . M i c e w s k i e g o (W c i e n i u m a r s z a ł k a P i łs u d s k ie g o . S z k ic e z d z i e j ó w m y ś l i p o l i t y c z n e j II R z e c z y p o s p o l i t e j , W a r a z a w a 1969), J . Ż a r n o w s k i e g o (S tr u k tu r a i p o d ł o ż e s p o ł e c z n e o b o z u r z ą d z ą c e g o w P o l s c e w l a t a c h 1926— 1939, „ N a jn o w s z e D z ie j e P o l s k i 1914—19139” 1966, z. 10; L e w i c a s a n a c y j n a w la t a c h 1935— 1939, P H 1958, z. 4), L. H a s s a (L i b e r a ł o w i e , e z o t e r y c y , p i l s u d c z y c y . z d z i e j ó w p o l i t y k i w P o l s c e w la ta c h 1924—

1928, „ D z ie j e N a j n o w s z e ” 1973, z . 3). P o ś r e d n io t e j p r o b le m a t y k i d o t y c z ą i i n n e p r a c e , p r z e d e w s z y s tk im A . C z u b i ń s k i e g o , C e n t r o l e w , P o z n a ń 1963 i P . . S t ę b o r o w s k i e g o . G e ­ n eza C e n t r o l e w u , W a r sz a w a 1963. B r a k , ja k d o t y c h c z a s , p r a c p o ś w ię c o n y c h d z ie jo m o b o z u s a n a c y j n e g o w la ita ch 1930— 19135.

272

A u to r k o n c e n tru je u w ag ę n a e w o lu c ji sto su n k u poszczególnych p a rtii do rządu bezpośrednio po p rze w ro cie m ajow ym , z a n ie d b u ją c isto tn y p ro b lem kształtow ania się koncepcji po lity czn y ch i ta k ty cz n y ch w n ajb liż sz y m otoczeniu P iłsudskiego. Zw a­

żyw szy, iż sam P iłsu d sk i n ie sk o n k re ty z o w a ł do ko ń ca sw ego p ro g ra m u politycznego je s t zrozum iałe, że p ro b le m w y b o ru k o n cep cji sp ra w o w a n ia w ład z y sta n ą ł przed jego w sp ó łp raco w n ik am i, zw łaszcza tym i, łstórzy o b ję li w ysokie sta n o w isk a p ań ­ stw ow e. H ołzer słu szn ie zauw aża, iż „zakres p ro b lem ó w p o lityki w e w n ętrz n ej co do k tó ry ch is tn ia ła p e łn a zgodność poglądów całego obozu był dość o g ran iczo n y ” (s. 304).

W la ta c h 1926— 1928 sp ro w ad za ła się o n a do n eg o w an ia zasad u stro ju politycznego określonego k o n sty tu c ją m arco w ą, w y su w a n ia haseł pań stw o w y ch i solidarystycz- nych o ra z p o stu lo w a n ia działalności polity czn ej n a za sa d ach p o n a d p a rty jn y c h i po- nadklasow yoh. H asła te , w y su w an e przez p iłsu d czy k ó w ju ż p rzed m a je m 10, stano­

w iły obecnie e le m e n t p ro p a g a n d y obozu. P rz e d g ru p ą przyw ódczą ja w iła się ko­

nieczność przeło żen ia ty c h ogólnikow ych sfo rm u ło w a ń n a ję z y k p ra k ty k i politycz­

n e j. M ożna za ry zy k o w ać tw ierdzenie, iż w y p ra co w a n ie założeń bieżącej działalności o d b y w ało się w zespole sk u p ia ją c y m się w G ab in ecie P re ze sa R ady M inistrów . W la ta c h 1926—28 sp o ty k a ło się ta m w ielu w y b itn y c h p o lityków , działaczy i publicy­

stów , s ta ra ją c się u sta lić ro zw ią zan ia d la w y ła n ia ją c y c h się p rze d w ład zą pro­

blem ów W zespole ty m m ożliw e było — w obec b ra k u szczegółow ych w skazów ek ze stro n y P iłsu d sk ieg o — śc ieran ie się ro zm a ity c h tend en cji. J e d n ą z n a jw a ż n ie j­

szych by ła k w e stia w y b o ru m etod, k tó re pozw oliłyby obozowi p ozyskać oparcie w społeczeństw ie. „S tan obecny — m ów ił o ty m Szef G ab in e tu PRM H. Jó zefsk i — m a jąc y w sobie coś z ośw ieconego ab so lu ty zm u należy uw ażać za okres przejścio­

w y, konieczny dla u zd ro w ie n ia stosunków społeczn o -p ań stw o w y ch koniecznych dla dokonania w sp o m n ian eg o w yżej p rocesu głębokich p rze o b ra ż e ń pojęciow o-przyzw y- czajeniow ych w społeczeństw ie. N ie ulega w ątpliw ości, że zbliża się chw ila, w któ­

re j o d rodzona p rzez życie i p o w ró t do niego ak ty w n o ść polityczna społeczeństw a sta n ie się znow u je d n y m z cz y n n ik ó w rz ą d z e n ia p ań stw em . P ozostanie kw estia u sta le n ia n o w y ch fo rm k o n sty tu c y jn y c h , g w a ra n tu ją c y c h trw ało ść n o rm a ln e j w spół­

p ra c y rz ą d u i s p o łe c z e ń s tw a --- . N a tle ro zw aż ań pow yższych zag ad n ien ie orga­

n iz a c ji i ta k ty k i obozu rządow ego n a s u w a n a s tę p u ją c e te zy : 1. obóz rządow y, obóz M a rsz ałk a P iłsu d sk ieg o sta n o w ią w szyscy, k tó rz y św iadom ie w sp ó łd z iałają z rządem w osiąg n ięciu celów rew o lu c ji m a jo w ej; 2. obóz M a rsz ałk a P iłsudskiego je s t w ar­

tością n ie w sp ó łm ie rn ą m iędzy istn ie ją c y m i o rg an iz ac jam i społecznym i. Obóz ten nie m oże być w y k ła d n ik ie m p o lity cz n y m tej czy 'innej k la sy sp o łe cz n ej” 12. J e d n ą z cha­

ra k te ry s ty c z n y c h d la obozu m etod sp raw o w an ia w ładzy była w p ro w a d za n a w życie zasad a daleko idącej dec en tra liz acji. P o d staw o w ą je d n o stk ą dyspozycyjno-politycz- n ą stało się w ojew ództw o. U ak ty w n ie n ie społeczeństw a w p racy p ro rząd o w ej zam ie­

rza n o o siągnąć p oprzez w to p ien ie in s ty tu c ji sam orządow ych w a p a r a t w ład z y szcze­

b la lokalnego. D latego też w la ta c h 1927— 1928 n ie k tó re k ręg i (przede w s z y s t k i m

Jó zefsk i, H ołów ko, S ław ek) lan so w ały id eę p o w o łan ia tzw . K o m ite tó w R egionalnych, sk u p ia ją cy ch p rze d sta w ic ie li a d m in istra c ji w o jew ó d zk iej i re p re z e n ta n tó w ty c h sfer

10 Z w ła s z c z a n a ła m a c h m ie s ię c z n ik a ^ D r o g a ” . P o r . D . N a ł ę c z , „ D r o g a ” j a k o p la tf o r - m a k s z t a ł t o w a n i a s ię i d e o l o g i i p i ł s u d c z y k o w s k i e j , P H 1975, z . 4, s. 589—609.

11 P o r . W . P o b ó g - M a l i n o w s k ł , N a j n o w s z a h i s t o r i a p o l i t y c z n a P o l s k i 1864—1945 t. II, cz. I, L o n d y n 1956, s. 502. W p r a c a c h G a b in e tu PR M , braid m . in . u d z ia ł: H. J ó z e f s k i, W . S ła ­ w e k (z r a m ie n ia G a b in e tu P R M ), K . S w d ta lsk i, B . P i e r a c k i, M . J a r o s z y ń s k i <z r a m ie n ia M SW ), S. S t a r z y ń s k i (z r a m ie n ia m in is t e r s t w a sk a r b u ), J . K o ż u c h o w s k i ( m in is t e r s t w o p r z em y słu i h a n d lu ), J . J ę d r z e j e w ic z , ‘S. C z e r w iń s k i (M W R iO P ), A . P r y s to r (M S W o jsk .), R. G ó r e c k i (B ank G o s p o d a r s tw a K r a jo w e g o ),3 S k w a r c z y ń s k i.

12 A A N , P R M r e k t. 56, K o m ite ty R e g io n a ln e t. 3, p o s ie d z e n ie G a b in e tu PR M n r 5 z 6 p a ź d z ie r n ik a 1927.

P A R T IE P O L IT Y C Z N E II R Z E C Z Y P O S P O U T E J 2 7 3

społecznych, k tó re p rz y ję ły b y w sp ó łp rac ę n a p ro p o n o w a n y ch z a s a d a c h 13. Is to tn ą rolę w b u d o w an iu o p a rc ia społecznego o d gryw ać m ia ły w szelkiego ro d z a ju to w a rz y ­ stw a, zw iązki k o m b a tan tó w , organ izacje p a ra m ilita r n e itd . (Zw iązek L egionistów , Z w iązek S trzelecki, P rzy sp o so b ien ie W ojskow e, Z w iązek In w a lid ó w W ojennych itp.).

W zw iązku z z a ry so w a n ą w te n sposób kon cep cją ro s ła ro la w ojew odów , poniew aż działalnością n a codzień, p rz e w a g ą sw ojej .pozycji w te re n ie w p ły w ali oni n a k sz ta łt życia politycznego, p rz e g ru p o w an ie sił w rząd zo n y m przez siebie w ojew ództw ie. W te j sy tu a c ji zm iany p e rso n a ln e n a szczeblu w o jew ó d zk im oznaczały często re o rie n ­ ta c ję k ie ru n k u p o lity c z n e g o 14. W ydaje się, że an aliza form działalności obozu s a n a ­ cyjnego uw zg lęd n iać p o w in n a z a ry so w a n e t u p ro b lem y .

P o w sta n ie BBW R sta n o w iło cezurę w d ziejach o bozu rządzącego. Z d an iem J . H o l- zera był to m o m e n t n a ro d z in „odrębnego, sa n ac y jn eg o obozu politycznego” (s. 79).

O d n o to w u jąc te n f a k t a u to r p o m ija okoliczności p o w sta n ia te j o rg an iz ac ji. T ru d n o w nioskow ać czy B e z p a rty jn y B lok w in te n c ja c h jego tw ó rcó w m ia ł zo stać „ re p re ­ ze n ta ty w n ą p a r tią s a n a c ji” (s. 291), p ew n e n a to m ia st w y d a je się, że zgłaszające doń akces p a r tie i g ru p y tr a k to w a ły Blok ja k o d o raźn e po ro zu m ien ie w yborcze. Na tym czasow ość tej o rg a n iz a c ji w sk az y w ała zre sztą je j p ie rw o tn a nazw a (B ezp arty jn y B lok W spółpracy z R ządem Jó z efa Piłsudskiego).

K on cep cja w a lk i w yborczej b y ła d y sk u to w a n a w obozie rząd zący m dużo w cześ­

n ie j, przed po d jęciem d ec y zji o stw o rze n iu B loku. C elem w y b o ró w m iało b y ć p rze d e w szy stk im rozb icie en d e cji i stw o rzen ie siln ej g ru p y posłów p rorządow yeh. W zw iąz­

k u z ty m — ta k ja k w k ażdych zresztą w y borach — w ażne sta w a ły się sp ra w y ta k ­ ty k i w yborczej, a lia n só w p olitycznych itp . N a szczeblu c e n traln y m ak c ję tę p ro w a ­ dził S w italsk i, o d b y w ają c rozm ow y z przy w ó d cam i g ru p politycznych i gospodarczych (brali w nich u d z ia ł ró w n ież S ław ek, B a rtel, M ościcki i inni). D ecydow ały w tych p e r tr a k ta c ja c h p rze d e w szy stk im w zględy ta k ty c z n e . O d b ija ł to p ro g ra m w y b o r­

czy obozu rządzącego (d e k la ra c ja BB z 19 sty c zn ia 1928). U d erza ła w n im ogólni­

kow ość h a s e ł społecznych, b r a k w yty czen ia g en e ra ln y c h celów poza p o ja w iają cy m się ju ż w cześniej p o stu la te m zm iany k o n sty tu c ji. Z bliżenie następ o w ało n a g ru n c ie an ty en d eck im , n ie p recyzow ano zasad w sp ó łp rac y w p rzyszłym b lo k u rządow ym , n ie określan o sto su n k u do se jm u itd . W te re n ie ta k ty k a u w a ru n k o w a n a by ła także w zględam i lo k aln y m i. P rz ew id y w an e p orozum ienie w yborcze za kładało w ięc chw i­

low y kom prom is różn y ch sta n o w isk politycznych. S przeczności je d n a k rz u c a ły się w

1S Z a d a n ia K o m i te tó w R e g io n a ln y c h p r z e d s t a w i a ł w s p o s ó b n a s t ę p u j ą c y A . .K oc ( t a m ż e , p r o to k o ł z 4 p o s ie d z e n ia G a b in e tu P R M z 29 W T z e ś n i a 1927): „ P o d k r e ś lił o n z n a c z e n i e K o ­ m it e t ó w j a k o t y c h o r g a n ó w , k t ó r y c h z a d a n ie m b ę d z ie m . in . u j ę c i e d z ia ła ln o ś c i p o li ty c z n e j o b o z u r z ą d o w e g o w b liż e j o k r e ś lo n e fo r m y i n a d a n i e t e j d z ia ła ln o ś c i o k r e ś lo n e g o k ie r u n k u ; j e s t t o t y m p o t r z e b n ie j s z e , ż e o b ó z t e n j e s t w ł a ś c i w i e d o d z iś n ie z o r g a n iz o w a n y , d z ia ła ln o ś ć J eg o n ie s k o o r d y n o w a n a , p r z e z c o te ż w i e l e j e g o p o c z y n a ń c o n a j m n ie j n ie o s ią g a n a le ż y t y c h r e z u lt a t ó w . N ie m n ie j w a ż n y m z a d a n ie m b ę d z ie sita ly k o n t a k t z R z ą d e m c e n t r a ln y m , in f o r m o ­ w a n ie g o o r z e c z y w i s t y m s t a n ie r z e c z y n a d o le . W t e n s p o s ó b w ła d z e c e n t r a ln e z y s k a ją m a ­ t e r ia ł d o w y d a w a n ia z a r z ą d z e ń z g o d n y c h z o g ó ln y m i z a ło ż e n ia m i s w e j p o li t y k i, z w ła s z c z a w a ż n ą r o lę m o g ą o d e g r a ć i n f o r m a c j e K o m i t e t u w d z ie d z in ie p o li t y k i p e r s o n a ln e j R z ą d u . P o z a t y m K o m i t e t y z e w z g lę d u n a s w ó j s k ła d d a d z ą n ia le ż y te o p a r c ie w o j e w o d o m , k t ó r z y t e ż p r z y i c h p o m o c y s t a n ą s i ę r z e c z y w i s t y m i g o s p o d a r z a m i w o j e w ó d z t w i o d p o w i e d n im i p r z e d s t a w i c ie la m i R z ą d u ” .

14 J e s t t e g o k il k a c h a r a k t e r y s t y c z n y c h p r z y k ła d ó w ( t a m ż e , p r o to k ó ł z 22 p o s ie d z e n ia G a b in e tu P R M z 29 m a r c a 1928): p o li t y k a G r a ż y ń s k ie g o n a Ś lą s k u , J ó z e fsik ie g o n a W o ły n iu , P . D u n i n a - B o r k o w s k ie g o w e L w o w i e a n a s t ę p n i e w P o z n a n i u . Ś w ia d e c t w e m 'p r z y w ią z y w a n ia w a g i d o t y c h s p r a w b y ł a p o li t y k a p e r s o n a ln a w a p a r a c ie M SW . Od p r z e w r o tu d o m a r c a 1928 r .: u s u n i ę t o 12 w o j e w o d ó w , z m a r ł 1; n a 13 n o w o m i a n o w a n y c h w o j e w o d ó w p r z y p a d a ło 8 a w a n s o w a n y c h lu b p r z e s u n ię t y c h z in n y c h s t a n o w i s k , 5 n o w o m i a n o w a n y c h z z e w n ą tr z i 3 p r z e s u n ię t y c h z j e d n e g o w o j e w ó d z t w a n a d r u g ie . Z okireeu p r z e d m a jo w e g o p o z o s ta ło na s w y c h s t a n o w is k a c h t y l k o d w ó c h w o j e w o d ó w . W k w ie t n iu 1928 r. n a 267 s t a r o s t ó w — n o w o m ia n o ­ w a n y c h b y ło 122, p r z e n ie s io n y c h z in n e g o s t a r o s t w a 122. O d m a ja 1926 r. u s u n i ę t o 60 s t a r o ­ s t ó w a 61 p r z e n ie s io n o n a i n n e s t a n o w is k a .

A N D R Z E J C H O J N O W S K I, W IE S Ł A W W Ł A D Y K A

oczy, toteż w ielu czołow ych działaczy obozu, n p . B a rtel, ju ż w tym w stę p n y m o k re­

sie p róbow ało .prezentow ać k o ncepcję d w u fro n to w ej działalności rz ą d u — n a le­

w icy i na praw icy . N iem niej koncepcja ta nie została zrealizow ana. W g ru d n iu 1927 ro k u K azim ierz S w italsk i m ów ił: „T rudności tw o rze n ia lis t rządow ych są znaczine.

M ożna było u tw o rzy ć d w ie listy : k o n se rw a ty w n ą i lew icow ą, ale n a to k o n se rw a ­ tyści są zbyt słabi. W spólna n a to m ia st lista d aje pow ażne oparcie pieniężne i s k u ­ tecznie ro zb ije N [arodow ą] D [e m o k rac ję]” 15.

F a k t, iż w k a m p a n ii w yborczej b loku rządow ego w zięły u d ział grupy, k tó ry ch w sp ó łd ziałan ie w y m ag a ło zaw arcia k o m p ro m isó w p ro g ra m o w y ch u tru d n ia ł ak c ję w te re n ie i w y sta w ia ł Blok n a a ta k i opozycji. W o k ó ln ik u zachow aw ców czy ta m y : „Do­

chodzą n a s w iadom ości, że w n ie k tó ry ch o k ręg a ch zachow aw cy i ziem ianie n ie z n a j­

d u ją w K o m ite ta ch W yborczych BB należytego zro zu m ien ia dla celow ości w ich a k c ji w y b o rczej” lł. B ył to sym ptom , iż k o ncepcja BBW R w ym agać będzie w p r z y ­ szłości dalej idących k o m p ro m isó w ta k ty cz n y ch i ideologicznych, że b ęd ą n ie u n ik ­ nione w ew n ętrz n e sta rc ia , k tó ry ch m e d iato re m i sędzią b ę d ą m ogły być ty lk o n a j ­ w yższe czynniki rządow e. R ząd w a k c ji p rzedw yborczej u ciek a ł się często do n a ­ cisków ty p u ekonom icznego (np. w rozm ow ach z p rze d staw ic ie lam i św ia ta gospo­

darczego, do tej p o ry zdom inow anego przez obóz narodow y), do o b ie tn ic (Sław ek jeszcze n a zjeździe w DzikO'Wie obiecyw ał 80 m an d ató w ), do oszustw (przekraczania p rzepisów w yborczych) iitd. M etody te, ja k n a w a ru n k i polskie, były bard zo ostre.

P ow odow ały one w k o n se k w e n cji dem o ralizację obozu oraz p o lary zację p o sta w w jego łonie. N ie w szyscy działacze BBWR zgadzali się z po su n ięciam i rz ą d u w o k re ­ sie w yborczym — to uczucie zaw odu m iało później ko n sek w en cje 17. J a k w idać, w m o m en cie w y b orów p rzyszłość B e zp a rty jn eg o B loku nie b y ła jeszcze jasn a, n ie ­

m n ie j u trz y m a n ie go p rzy życiu pociągało za sobą określo n e sk u tk i.

L a ta 19Й8— 1930 sta n o w ią now y e ta p w d ziejach obozu sa n acy jn eg o . W cześniej­

sze sp o ry w okół k o ncepcji i m etod sp raw o w an ia w ład z y znalazły w ty m ok resie sw oje .przedłużenie. S p ra w o m ty m pośw ięca J . H olzer sto sunkow o n ie w iele m ie j­

sca. O braz p rze m ian w ew n ętrz n y ch obozu w y p a d ł m ało plastycznie, u m k n ę ły z pola w id zen ia ta k is to tn e p ro b lem y ja k sta rc ia m iędzy B a rtle m a g ru p ą p u łk o w n ik ó w n a

‘tle sto su n k u do opozycji i system u p a rla m e n ta rn e g o . C h a ra k te ry sty c z n a d la tego o k resu zm ienność ta k ty k i sa n a c ji w iąże się, ja k m ożna przypuszczać, z istn ien iem różnych o śro d k ó w politycznych p ró b u jąc y ch n arz u cić ca łe m u obozowi koncepcję sp raw o w an ia w ładzy. W p rz e ta rg a c h tych B e z p a rty jn y B lok o d gryw ał p ew n ą rolę,

is T a m ż e , p r o t o k ó ł z 13 p o s ie d z e n ia G a b in e tu P R M z 8 g r u d n ia 1927.

AAiN, z e s p . A r tu r a D o b ie s k ie g o , s y g n . 3, 21 l u t e g o 1928, o k ó ln ik пт 10.

17 Z a c y t u j e m y fr a g m e n t s p r a w o z d a n ia s y t u a c y j n e g o D o w ó d z tw a O k r ę g u K o r p u s u II za o k r e s o d 1 l u t e g o d o 1 m a j a 1928, k t ó r e c h a r a k t e r y z u j e t a k t y k ę w y b o r c z ą n a W o ły n iu (C A M S W , S. II. — 3): „ W o ły ń — p r ó b a w y b o r c z e j k o n s o lid a c j i s p o łe c z e ń s t w a p o ls k ie g o n ie u d a ła s ię w s k u t e k n ie u d o ln e j p o li t y k i w ła d z a d m in is t r a c y j n y c h o r a z f a t a ln e g o d o b o r u k a n d y d a tó w n a p o s łó w . T e g o r o d z a ju k a n d y d a t u r y j a k J a n u s z a R a d z iw iłła i W iś lic k ie g o — — o k a z a ły s ię d l a z n a c z n e j c z ę ś c i s p o łe c z e ń s t w a p o ls k ie g o n ie d o p r z y j ę c i a — — . Z a o fia r o w a n ie w ty m o k r ę g u [Ł u c k — R ó w n e ) t r z e c ie g o m ie j s c a U k r a iń c o w i n ie z a d o w o liło s p o łe c z e ń s t w a u k r a iń ­ s k ie g o , p o w y b o r a c h z a ś s t w o r z y ło d la lo j a l n ie u s p o s o b io n y c h U k r a iń c ó w s y t u a c j ę tr u d n ą , g d y ż lis t a b lo k u r z ą d o w e g o w t y m o k r ę g u u z y s k a ła t y l k o d w a m a n d a t y ---. s t a n t a k i p o ­ d e r w a ł z n o w u i ta k j u ż sła łb y a u t o r y t e t n ie lic z n e j g r u p y U k r a iń c ó w , k t ó r a lo j a l n ie o d n o si s i ę d o p a ń s tw a , g d y ż j a s n e j e s t d la k a ż d e g o , c h o ć c o k o l w i e k o r ie n t u j ą c e g o s ię w s t o s u n k a c h w o ły ń s k ic h , ż e a1»!! R a d z iw iłł, a n i W iś lic k i w ż a d n y m w y p a d k u in t e r e s ó w lu d n o ś c i u k r a iń s k ie j W o ły n ia b r o n ić n i e b ę d ą ---. O g ó ln ie c h a r a k t e r y s t y c z n y m r y s e m w y b o r ó w n a W o ły n iu b y ł z b y t e n e r g i c z n y u d z ia ł w a k c j i w y b o r c z e j w ła d z a d m in is t r a c y j n y c h , c o t e ż w y w o ł a ł o s z e r e g

p r o t e s t ó w z a r ó w n o z e s t r o n y s p o łe c z e ń s t w a p o ls k ie g o j a k i u k r a i ń s k i e g o --- . T e c h n ik a p r z e p r o ­ w a d z o n y c h w y b o r ó w i s t o s o w a n e m e t o d y w p r o w a d z a ły r a c z e j w ż y c i u s p o łe c z e ń s t w a w o ły ń ­ s k i e g o s z e r e g n o w y c h e l e m e n t ó w d r a ż n ią c y c h i t r u d n o n a r a z ie p r z e w id z i e ć c z y r e z u lta t o s i ą g n i ę t y w c z a s ie w y b o r ó w ' f l i e o k a ż e s i ę w p r z y s z ło ś c i r a c z e j s z k o d l i w y m ” . W y n ik i w y ­ b o r ó w 1928 r. n a W o ły n iu ( w o k r ę g u Ł u c k — R ó w n e ) z o s t a ł y w 1930 r. u n ie w a ż n io n e p r z e z S ą d N a j w y ż s z y . W k o ń c u c z e r w c a 1928 r. u r z ą d w o j e w o d y w o ł y ń s k i g e o o b j ą ł H e n r y k J ó z e f s k i.

P A R T I E P O L IT Y C Z N E II R Z E C Z Y P O S P O L IT E J £ 7 5

niem niej sta n o w ił ty lk o jed en z k ilk u liczących się czynników , będąc in stru m e n te m działan ia w rę k a c h g ru p y pułkow ników . W ty m kontekście ry zy k o w n a w y d aje się teza H olzera, u to ż sa m ia ją c a ośrodek dyspozycyjny B loku i całego obozu sa n a c y j­

nego (s. 306). Należy zauw ażyć, iż w la ta c h 1928— 1930 P iłsu d sk i (dążąc do sk o m p ro ­ m ito w a n ia p a rla m e n ta ry z m u ) w y k o rz y sty w ał zjaw isk o w sp ó łistn ien ia k o n k u ru ją ­ cych z sobą g ru p y p u łk o w n ik ó w i B a rtla, długio u n ik a ją c p rze ch y le n ia szali n a rzecz jednej ze stro n . O d w lek a n ie p rzy pom ocy B a rtla m o m e n tu ro zg ry w k i um ożliw iło lepsze p rzy g o to w an ie się do n ie j, zaś n a z e w n ątrz za chow anie pozorów rz ą d ó w p a r ­ la m e n ta rn y c h 18. P rz y ty m w szy stk im P iłsu d sk i w ą tp ił, by B lok m ógł sp ełn ić te zadania polity czn e, k tó re ch c ia ł zrealizow ać 19.

O ile dla P iłsu d sk ieg o liczyła się w tym m om encie p rz e d e w szystkim działalność klubu poselskiego, o ty le p rzed przyw ódcam i B loku sta ł pro b lem u czynienia zeń podstaw ow ej o rg a n iz a c ji polity czn ej obozu oraz n arz ęd zia służącego do zdobycia szerokiego p o p arc ia społecznego. N ad rzę d n y m hasłem BBW R b y ła zm ian a k o n sty ­ tucji. Ś w iadczą o tym słow a S ła w k a n a p le n a rn y m posiedzeniu K lu b u BBWR: „M u­

sim y p am iętać , że dojdzie do ostrzejszego k o n flik tu pom iędzy n am i a re sz tą S ejm u na te m a t K o n sty tu c ji i że w ów czas p o w in n iśm y m ieć a p a r a t o rg an iz ac y jn y złożo­

ny z lu d zi ro zu m ieją cy c h i czujących -tak ja k m y, p rzez k tó ry c h m oglibyśm y od­

działyw ać n a całe społeczeństw o. O ddziaływ ać będ ziem y m usieli n ie tylko n a tę lub in n ą w a rstw ę ale n a całe społeczeństw o, n a d robnych ro ln ik ó w i w ielkich p o sia d a­

czy rolnych, na ro b o tn ik ó w i przem ysłow ców ” 20.

D y re k ty w y tego ro d z a ju szły w p arze z p ró b am i po zy sk an ia ró żn o rak ic h g ru p społecznych p rzy pom ocy o rg a n iz a c ji terenow ej BB. D ec y d u jąc ą ro lę m ieli o degrać w ypróbow ani działacze lo k a ln i *l. W działalności reg io n a ln e j „blokow cy” podnosili trzy m om enty — re fo rm ę k o n sty tu c ji, k w estię m n iejszo ści n a ro d o w y ch i sp raw y gospodarcze. S ądzić m ożna, że d w a o sta tn ie były w y su w a n e ty lk o w n ie k tó ry ch r e ­ gionach; ogólnopaństw ow ą s p ra w ą b y ła re fo rm a k o n sty tu c ji. W działalności b ie ż ą ­ cej n a jw a ż n ie jsz e b y ło zdobycie su p re m a c ji p o litycznej, tj. osłab ien ie end ecji i le­

18 A A N , zesip, s z c z ą t k o w y s y g n . Ш88, t. 70. S w it a ls k i p r z y ta c z a o p in ię P i łs u d s k ie g o z 31 m a ja 1929: „ K o m e n d a n t u w a ż a , że m im o g łu p ie j o p in ii p o ls k ie j , k tó r a c h c ia ła b y z a r a z a lb o r o z p ę d z e n ia s e j m u a lb o o te tr o ja w a n ia k o n s t y t u c j i, d o t y c h c z a s o w a p o li t y k a K o m e n d a n ta w s t o ­ su n k u d o s e j m u , s tr e s z c z a j ą c a s i ę w ty m , że j e s t s e j m i n ie m a t e g o s e j m u , ż e z a sa d k o n s t y ­ t u c y j n y c h s i ę n ie ła m ie , d a j e d la P o l s k i d u ż e p lu s y w s t o s u n k a c h m ię d z y n a r o d o w y c h ” .

1» P i łs u d s k i p la n o w a ł w y k o r z y s t a n ie B e z p a r t y j n e g o B lo k u d la p o d n ie s ie n i a t e m p e r a t u r y d y s k u s ji z o p o z y c ją . S w ita L sk i ta m ż e r e l a c j o n u j e w y p o w ie d ź P i łs u d s k ie g o z 19 c z e r w c a 1929;

„ O b a w ia s ię K o m e n d a n t j a k s a m m ó w i n ie s łu s z n ie , że s p r a w a k o n s t y t u c j i w o g ó le z a m ie r a file p o d tr z y m y w a n a w o p in ii i ż e w s k u t e k t e g o n ie b ę d z ie m o ż n a d o n ie j z n a le ż y tą s i ł ą p o ­ w r ó c ić p r z y r o z g r y w c e j e s i e n n e j — — p: / у c z y m j a k t o s t a l e K o m e n d a n t z a z n a c z a n ie p o - d c b a s ię K o m e n d a n t o w i t e n z b y t p o w a ż n y , j a k iś n a u k o w y to n , w j a k im s i ę te r z e c z y t r a k ­ tu je p r z e z E5B. R o b i t o w r a ż e n ie c z e g o ś z u p e łn i e m d łe g o , n ie .p o s ia d a ją c e g o z u p e łn ie ż a d n e g o ro zp ęd u p r o p a g a n d o w e g o i z t e g o p o w o d u t r z e b a k o n ie c z n ie u c z y n ić tę a k c j ę b a r d z ie j a ta k u ­ ją c ą , w z g lę d n ie p o t r a k t o w a ć w s p o s ó b j a k iś b a r d z ie j w e s o ły , a w k a ż d y m r a z ie n ie t e n m ę d r k u ­ ją c y , k t ó r y n ik o g o a b s o lu t n ie p r z e k o n a ć n ie m o ż e i k t ó r y ż a d n e g o w r a ż e n ia n ie r o b i. P r z y tej s p o s o b n o ś c i w y p o w ie d z ia ł K o m e n d a n t u w a g ę n a te m a t s w o j e g o z a w o d u , że id ą c d o p o p r z e d ­ n ic h w y b o r ó w s ą d z ił, ż e m o ż n a b y ć z a d o w o lo n y m p o s ia d a j ą c n a w e t 40 p o s łó w , p o n ie w a ż o n i tn ogą b a r d z o w ie le z a h a m o w a ć , b a r d z o w i e l e p o m ó c w saim ej p r a c y s e jm u ; p o s łó w j e s t te r a z s t u k i lk u d z ie s ię c iu , a le m im o t o g r u p a ta o k a z u je s i ę za s ła b ą i n ie u m ie d y w e r s j i na g r u n c ie S e jm o w y m o d p o w i e d n io z r o b ić ” .

Я> A A N , PR M , r e k t. 24, t. 7, 14 g r u d n ia 192«.

21 A P m . K r a k o w a i W o j. K r a k o w s k ie g o , O d d z ia ł na W a w e lu , A r c h iw u m T a r n o w s k i c h z D z ik o w a s y g n . β77, p r o t o k ó ł z e s p o t k a n ia d z ia ł a c z y z a c h o w a w c z y c h z T a d e u s z e m D y b o s k im

>v d n iu 10 lis to p a d a .1928 г .: „ I lu s tr u j e — T . D y b o s k i — s p r a w ę s y t u a c j i p a r la m e n t a r n e j B e z p . B lo k u o r a z s p r a w ę j e g o s p o i s t o ś c i s t w ie r d z a j ą c ż e r o z d ź w ię k ó w w ł o n i e B lo k u n,ie m a . P r z e ­ c h o d z ą c n a s t ę p n i e d o o r g a n i z a c j i l o k a l n y c h J e d y n k i z a w ia d a m ia , że p o le g a j ą o n e p r z e d e W sz y stk im n a z e s p o ła c h M ę ż ó w Z a u fa n ia , p r z y c z y m k ła d z i e s i ę w ię k s z y n a c is k n a ilo ś ć n iż j a k o ś ć — — . O b e c n ie n a le ż a ło b y s o b ie ż y c z y ć , b y t e o r g a n y p o w ia t o w e B B z y s k a ły o d p o ­ w ie d n i w p ły w n a u k s z t a łt o w a n ie g o s p o d a r c z y c h s t o s u n k ó w p o w ia t u ” .

276

w icy opozycyjnej. N astęp o w ał w ięc p rz e ro st ta k ty k i i m e to d d z ia ła n ia „na dziś”, a zm iana k o n sty tu c ji o d su w a n a by ła „n a ju tr o ”. S en a to rzy nie m ieli dopracow a­

nego p ro je k tu zm ian , a n ie zaw sze o rie n to w a li się w ja k ą s tro n ę iść chce P ił­

su d sk i **.

A n alizu ją c s y tu a c ję w e w n ą trz B loku w la ta c h 1928— 1930 J. H olzer podkreśla d o m in u ją c ą rolę gru p y p u łkow ników , „ k tó ra p rz e ję ła w znacznej m ierze od konser­

w aty stó w kon cep cje gospodarcze, społeczne i p o lity cz n e” (s. 306 n.)· A u to r jedno­

cześnie w ym ienia g ru p y u m ia rk o w a n e w chodzące w s k ła d B e zp a rty jn eg o Bloku (Zw iązek N ap raw y R zeczypospolitej, P a rtię P ra cy , P P S d. F ra k c ję Rew olucyjną), w sk az u ją c ogólnie na różnice co do w y b o ru ta k ty k i m ięd zy nim i a ośrodkiem dys­

pozycyjnym B loku i całego obozu (s. 306). P o d k re śla w p ły w w y p ad k ó w b rzesk ich na u ja w n ia n ie się k o n tro w e rsji w e w n ą trz obozu san acy jn eg o . W y d a je się, że do przed­

staw ionego o b ra z u n a le ż y w prow adzać isto tn ą k o re k tę i sp o jrzeć n a w y d a rz e n ia lat 1928— 1930 przez p ry z m a t w spom nianego ju ż sp o ru m iędzy g ru p ą pułkow ników a B artlem . S p ó r te n b y ł je d n y m z isto tn y ch elem e n tó w s y tu a c ji p o lity cz n ej w obozie san acy jn y m . W szystkich ty c h rozbieżności n ie n ależy sp ro w ad za ć do s ta rć n atu ry p e rso n a ln ej czy ta k ty c z n e j. Były one p rz e ja w e m w a lk i o p ry n c y p ia ideologiczno- -polityczne.

S y tu ac ja w e w n ę trz n a B loku po w y b o ra ch 1928 r. w y g lą d a ła ja k n a stę p u je : siłą d ec y d u ją cą b y ła g ru p a p u łk o w n ik ó w przeznaczona przez P iłsu d sk ieg o „do rządze­

n ia ” ; sam Blok ro z p a d a ł się n a dw ie o rien tacje, p o sia d ające ściśle określony — i w y k lu cz ając y się w za jem n ie — k atalo g w a rto śc i i h ie ra rc h ię celów. W sk ład p ierw ­ szej w chodzili p rze d staw ic ie le k o n se rw aty stó w , w ie lk ie j w łasności i przem ysłow ców sk u p ia ją cy ch się w K ole G ospodarczym Posłów i S e n a to ró w BB. Do d ru g ie j zali­

czano g rupę „ N a p ra w y ” oraz zbliżone do n iej — często le w icu ją ce — m n ie jsz e orga­

nizacje. W pływ y g ru p y k o n se rw a ty w n e j, k tó ra u łożyła po sw o jej m y śli stosunki ze S ław kiem (te d obre sto su n k i trw a ły i po 1935 r.) w y n ik a ły z tego, iż ona w łaśnie p rez en to w ała n a jb liż sz ą P iłsu d sk iem u kon cep cję p rze b u d o w y u stro ju . J e j zain tere­

sow ania now ym m o delem społecznej o rg a n iz a c ji n ie o g ran ic za ły się do zm ian kon­

sty tu c ji, dotyczyły one i sp ra w sam o rząd o w y ch , gospodarczych itd . P ostulow ano zw łaszcza re fo rm ę o rd y n a c ji w yborczej do S e jm u i do sam orządów . G ru p a ta była dobrze przy g o to w an a do zad ań sta w ian y c h n a ty m polu. J u ż w e w cześniejszym o k re­

sie w ielu zachow aw ców (profesorów u n iw ersy te ck ich ) oddało się k ry ty cz n y m s tu ­ diom n a d k o n sty tu c ją m a rc o w ą i oni też re p re z e n to w a li p ow ażny k a p ita ł in te le k ­ tu a ln y , m ogący oddać nieocenione usługi. D ru g a z w ym ien io n y ch o rie n ta c ji prze­

ciw staw ia ła p o stu lato w i lik w id a cji u stro ju p a rla m e n ta rn e g o hasło jego uzdrow ienia, łącząc je z w y su w a n ą przez P iłsu d sk ieg o z a sa d ą w zm o c n ie n ia w ład z y w yko n aw ­ czej. Nie rez y g n o w a ł p rz y ty m ze sw ojego p ro g ra m u społeczno-ekonom icznego k w estio n u ją c istn ie ją c y system sto su n k ó w w łasnościow ych. W ysuw anie program u głoszącego m . in. h asło w a lk i k la so w ej czyniło z te j o rie n ta c ji opozycję w obec kon­

se rw aty stó w , cieszących się w ty m o k resie p o p arc iem g ru p y pułkow n ik ó w .

22 C z ło n k o w ie B B W H w p r z e d w y b o r c z y c h d e k la r a c ja c h z o b o w ią z a li s i ę d o c z y n ie n ia starań o „ r o z s z e r z e n ie k o m p e t e n c j i P r e z y d e n t a ” . S t a n is ła w M a c k ie w i c z t w ie r d z ił, że s f o r m u ł o w a n i e

to „ s t a n o w i n ie t y lk o c e m e n t , m a j ą c y w r ó ż n o lit y m s k ła d z ie b lo k u s łu ż y ć za e r s a tz -id e o lo g i?

p o li t y c z n ą , le c z j e s t j e d y n y m s k o n k r e t y z o w a n y m , g ło ś n o w y p o w ie d z ia n y m p o s tu la te m P ił' s u d s k ie g o c o ' d o n a p r a w y u s t r o j u ” (S . M a c k i e w i c z , C z t e r d z i e ś c i j e d e n p o s i e d z e ń k o m is ji k o n s t y t u c y j n e j , „ P r z e g lą d W s p ó łc z e s n y ” 1931, rar 108, s . 69). P r z y w ó d c y B lo k u n i e p o tr a fili o k r e ś li ć n a t y m e t a p ie n a w e t k ie r u n k u z m ia n u s t r o j o w y c h . O p e r o w a n o n a d a l s a m y m i o g ó ln i­

k a m i. Ś w ia d c z y o t y m w y p o w ie d ź J a n a B o b r z y ń s k ie g o p o w ia d o m io n e g o o r o z p o c z ę t y c h p rzy ­ g o t o w a n i a c h w B B W R d o p o u f n e j k o n f e r e n c j i n a t e m a t z m ia n y k o n s t y t u c j i ( o d b y ła s i ę ona n a p r z e ło m ie lip c a i s ie r p n ia 1928 г.): „ Z e s t r o n y m ia r o d a j n e j ż a d n y c h w s k a z ó w e k u p r z e d n io n ie o t r z y m a m y d la t e g o , ż e fr tr o n a m ia r o d a j n a je s z c z e n ie w i e d o k ła d n ie c z e g o c h c e i w y c z e ­ k u j e p o c ic h u z 'n ie c ie r p liw o ś c ią n a p r o j e k t k o n s e r w a t y w n y ” (B J a g . rkips 8 Ш III, li s t J a n s B o b r z y ń s k ie g o d o M ic h a ła B o b r z y ń s k ie g o ) .

P A R T I E P O L I T Y C Z N E I I R Z E C Z Y P O S P O L IT E J

277

P rz ed sta w io n e różnice p ro g ra m o w e u tru d n ia ły kon so lid acją BBW R. W alka m ię ­ dzy d o m in u jąc y m i g ru p a m i w idoczna b y ła o d m o m e n tu p o w sta n ia B loku. Ś w iadczy­

ły o ty m dobitnie p o le m ik i p ra so w e pro w ad zo n e ze zm ien n y m n atę ż e n ie m od w y ­ borów 1928 r . 2S. Szczególne n a s ile n ie przy n io sła połow a 1930 r. P ow ołanie kolejnego (piątego) rz ą d u B a rtla za k ty w izo w ało ta k zw olenników k u rs u lib e raln e g o ja k i p u ł­

kow ników dążących do ostatecznego ro z p ra w ie n ia się z opozycją rząd o w ą. W n a ­ stępnych m iesiącach w y k ry s ta liz o w a ła się k o n c e p c ja z m ierza ją ca do rozgrom ie­

nia C e n tro lew u p rz y użyciu n a w e t b ru ta ln y c h m etod.

C h a ra k te ry z u ją c la ta 1931—1935 o g raniczył się H olzer do zasy g n alizo w an ia s p ra ­ n y now ej k o n sty tu c ji o raz tru d n o śc i (przede w szy stk im gospodarczych) z ja k im i borykał się obóz sa n a c y jn y w okresie kry zy su . P odw ażały one, zdaniem au to ra,

!,w ew n ą trz obozu d o m in u jąc ą ro lę p u łk o w n ik ó w ”, w zbudzały „poczucie niepokoju na przyszłość” i p ro w a d ziły „ ju ż p rze d 1935 r. do z a o strze n ia się nie rozgłaszanych (sic!) n a ra z ie sprzeczności” (s. 307). S ąd ten , n ie n ajszc zę śliw ie j sform ułow any, bu d zi też w ątpliw ości m e ry to ry c zn e . R ok 1930, a m ian o w icie Brześć, sta n o w i cezurę w dziejach obozu sanacyjnego. G ru p a działaczy lib e ra ln y c h , k tó ra p rze g ra ła w a lk ę г „ p u łk o w n ik am i”, zo stała w y elim in o w an a z elity w ładzy. S te r rzą d ó w u trz y m a ła grupa pułkow n ik ó w , k tó ra n ie m ia ła w ra m a c h obozu żadnego k o n k u re n ta n a podo­

bieństw o B a rtla p rze d ro k ie m 1930. Z m onopolizow ała ona też k o n ta k ty z P iłsu d ­ skim , przew o d ziła polity ce w e w n ę trz n e j, k ie ru ją c jednocześnie B lokiem .

G ru p a ta co raz b a rd z ie j s k a z a n a b y ła n a sam odzielność polityczną. P iłsu d sk i odsuw ał się od sp ra w w ew n ętrz n y ch , z a jm u ją c się je d y n ie w o jsk ie m i k w estiam i m iędzynarodow ym i. U w agi jego m ia ły często c h a ra k te r ogólnych w ytycznych, do­

raźnie zaś p u łk o w n icy m ogli liczyć ty lk o n a siebie. O sobą n r 1 w te j gru p ie był S ław ek, k tó ry też n a jp e łn ie j p ró b o w a ł rea lizo w a ć w stę p n ą kon cep cję B e z p a rty jn e ­ go B loku — ja k o o rg an iz ac ji p o n a d p a rty jn e j, s o lid a ry s ty c z n e j24. N ależał chociażby z tego w zględu d o zw o len n ik ó w zasad y zachow ania w B loku re p re z e n ta c ji w szy st­

kich p a n u ją c y c h ta m (tendencji. D latego te ż B lok sta n o w ił n a d a l k o n g lo m e rat ró ż­

nych ideologii, p ro g ra m ó w i in teresó w . B rześć spow odow ał ujed n o licen ie o rg an i­

zacji w tym sensie, że zn a le źli się poza n ią p olitycy, k tó rz y n ie chcieli akceptow ać stosow anych m etod w alki. Ci, k tó rzy pozostali, zdecydow ali się ty m sa m y m n a W spółpracę „m im o w szy stk o ” i sta n o w ili ju ż dla p u łk o w n ik ó w uległy m a te ria ł, p o d ­ dający się obróbce. Z w iększyło się w ięc uzależnienie n ie k tó ry c h g ru p od S ław k a (np.

zachow awców ); z re sztą d e p re sja ekonom iczna o sła b iła znaczenie n ie k tó ry ch k r ę ­ gów gospodarczych, k tó ry c h przyszłość zależała w coraz w ięk szy m sto p n iu od rzą d u . W g ru p ie p raw ic o w e j B e zp a rty jn eg o B loku p o B rześciu n a s tą p iły daleko idące przem iany. K o n serw aty ści p o b lisk im zw iązan iu się z g ru p a m i p rzem ysłow ym i za­

trac ili o d rębność ideologiczną za w ężając w w ielu fra g m e n ta c h sw ój p ro g ra m . S p ro ­ w adzał się on w d n ia ch k ry z y su d o o b ro n y p ra w a w łasności. In n e p o stu la ty od­

suw ano n a p la n dalszy. D latego też R adziw iłł i działacze K oła G ospodarczego byli tra k to w a n i p rzez opozycję w B loku B e zp a rty jn y m ja k o przyw ódcy p raw ic y spo­

łeczno-ekonom icznej, a nde ru c h u k onserw atyw nego.

P o ro k u 1930 p ró b o w a n o zm ienić zasady fu n k c jo n o w a n ia BBWR. D ała się w nim zauw ażyć p o stę p u ją ca c e n tra liz a c ja w ładzy. D nia 26 listo p ad a 1930 u chw alono zasady

23 S z c z e g ó ln ą a k t y w n o ś ć w w a l c e z k o n s e r w a t y s t a m i w y k a z y w a ł c z o ł o w y p u b lic y s t a p r a s y r z ą d o w e j — W o j c ie c h B t p ic z y ń s k l. A t a k i „ G ło s u P r a w d y ” i „ E p o k i” n a z a c h o w a w c ó w d o p r o w a d z iły w e f e k c i e d o r o z w ią z a n i a o b y d w u p is m n a ż ą d a n ie p o li t y k ó w k o n s e r w a t y w ­ n y c h w 1929 r.

24 N a le ż y d o s t r z e g a ć r o lę , j a k ą w ż y c i u p o li t y c z n y m P o l s k i l a t 1926—1935 o d e g r a ł W a le r y S ła w e k . N a le ż a ł o n d o t y c h d z ia ła c z y , k t ó r y m p r z y ś w ie c a ła a m b ic j a s t w o r z e n ia d o k t r y n y id e o lo g ic z n e j o b o z u s a n a c y j n e g o . W s w o i c h p o g lą d a c h p o l i t y c z n y c h e w o lu o w a ł S ła w e k n a p o z y c j e z a c h o w a w c z e (r z e c z n ik i d e i e lita r y z im u s p o łe c z n e g o i lik w i d a c j i s y s t e m u p a r ty jn e g o ).

„ F ilo z o f ia p o li t y c z n a ” S ła w k a z n a la z ła s w o j e o d z w ie r c ie d le n ie w k o n s t y t u c j i k w ie t n io w e j .

278

o rg an iz ac y jn e i w y tyczne program ow e. P o d k re ślan o , że h asłem naczelnym Bloku jes't dobro p ań stw a , celem zaś — u a k ty w n ie n ie społeczeństw a. Z am ierzano to osiąg­

n ąć w o p a rc iu o w y selek c jo n o w an ą k a d r ę sk u p ia ją c ą się w podstaw ow ych kom ór­

k ac h — kołach. Z astrzeżono, że „członkiem k o ła m oże b y ć ty lk o czynny działacz społeczny i ty lk o przez p rze cią g czasu, w k tó ry m czynną ro lę sp e łn ia ” 2\ P o stan o ­

wiono stw orzyć in s ty tu c ję tzw . m ężów z a u fan ia i w o parciu o n ią rozw inąć d ziałalność m asow ą. B e aliza cja n a tra fiła w p ra k ty c e n a szereg przeszkód (trudności finansow e, w z ro st n ap ięć społecznych, b r a k tr a d y c ji d z ia ła n ia B loku w terenie). W tej sy tu a c ji B lok po zo stał p rz y pow szechnych do te j po ry fo rm a ch działalności e lita rn e j, b ędąc w idoczny głów nie w S ejm ie, w e w ład z ac h c e n traln y c h w W arsza­

w ie oraz n a szczeblu w ojew ódzkim . W te re n ie n astęp o w a ło zjaw isko uto żsam ian ia w oczach sp o łe cz eń stw a w szelkiego a p a ra tu a d m in is tra c ji p aństw ow ej z Blokiem , k tó ry nie w y ró żn iał się zresztą n a szczeblu lo k a ln y m ja k ą ś sam odzielną d ziała l­

nością.

Obóz rzą d ząc y po w y borach b rzeskich zajm o w ał się p rzed e w szystkim w alk ą z kry zy sem gospodarczym , n ie re z y g n u ją c ze zm iany k o n sty tu c ji ja k o celu g en e ral­

nego. P o p rz ed n io r e fo rm a u s tro ju sta n o w iła p re te k s t u ła tw ia ją c y P iłsu d sk iem u p ro ­ w adzenie ro z g ry w k i z opozycją. O becnie p o ro z g ro m ie n iu C e n tro lew u — n a p ra w a k o n sty tu cji sta ła się re a ln y m p ro g ra m em d o w y k o n an ia . U jaw n ił się je d n a k n ie­

w ielki sta n za aw a n so w a n ia p ra c k o n sty tu cy jn y c h . P ro je k t B e zp arty jn eg o B loku z 1929 r. został po części zd ezaw uow any przez sam ego P iłsudskiego. P ra c e podjęto na now o p o w ołując K om isje K o n sty tu c y jn e w S ejm ie i S enacie. P ro w ad zo n o je nie­

p rze rw an ie od ro k u 19S1. P ro p o zy cje zm ian d otyczyły nie tylk o s tru k tu ry w ładz (tu ta j o p ieran o się o p o p rze d n io zgłoszone p rze z B lok d ez y d eraty i p ro jek ty ) ale także całego sy stem u o rg an iz ac ji społeczeństw a w m yśl h aseł solidarystycznyeh i p a ń ­ stw ow ych, in te rp re to w a n y c h sw oiście zw łaszcza p rze z W alerego S ław ka.

O bóz rzą d z ą c y po ro k u 1930 ilansow ał id e ę p ań stw o w ą w je j now ym , m o carstw o ­ w ym w cieleniu. K ie ru n e k tych z m ia n w y w o łał n ie p o k ó j n a w e t w śró d p rze d staw i­

cieli g ru p praw ico w y ch B loku. U w ażali oni pro p o n o w an y p ro g ra m za u to p ijn y i idea­

listyczny a ta k ż e o b a w ia li się, że społeczeństw o za jm ie w obec nieg o w ro g ą postaw ę.

P o w y b o ra ch b rze sk ich przyw ódcom B lo k u zależało n a u trz y m a n iu jednolitości o rg an izacji n a ze w n ątrz. B roniono się przed u ja w n ie n ie m sporów w ew n ętrzn y ch , w y­

stępow ano przeciw k o w szelkim .pracom o rg an iz ac y jn y m w g ru p ach politycznych w chodzących w sk ła d B loku. S ła w e k o baw iał się, że tego ty p u d ziałalność może w zm ocnić c h a ra k te r p a r ty jn y tych gru p i zd ezin teg ro w ać całą o rg a n iz a c ję 28. W ro ­ k u 1931 B lok m ógł stw a rz a ć w rażen ie je d n o lite j całości posłusznej w oli Sław ka.

Szybko je d n a k okazało się, że sta n o w i o n n a d a l zlep ek ro zm a ity c h grup, k tó re czę­

sto nie w idziały sw ojej przyszłości w p o kojow ej koegzystencji. U jaw n iły się istotne rozbieżności m iędzy „ N a p ra w iac za m i” a k o n se rw a ty sta m i (pokazuje to chociażby p ra s a obu k ierunków ). K ry z y s u ła tw ia ł lew icy B loku ata k o w a n ie elem en tó w p ra ­ w icow ych obozu. Z n an e b y ły spory m iędzy G ra ż y ń sk im a R adziw iłłem n a tle poli­

ty k i gospodarczej n a Ś ląsk u , czy te ż m iędzy G ra ży ń sk im a S tu d n ick im {M ackiewi­

czem) n a tle p o lity k i narodow ościow ej. P ra s a k o n se rw a ty w n a a ta k o w a ła G ra ży ń ­ skiego za c a ło k sz ta łt jego p o lity k i n a Ś ląsku, „N a p ra w iac ze” neg o w ali pozycję za­

chow aw ców w ło n ie B loku z p u n k tu w id ze n ia społecznego i ekonom icznego („w stecz-

2

2

ty c z n e g o ·