Ustawodawstwo kapituły katedralnej w Płocku do 1590 r.

Wojciech Góralski

Ustawodawstwo kapituły katedralnej

w Płocku do 1590 r.

Prawo Kanoniczne : kwartalnik prawno-historyczny 23/1-2, 33-50

1980

Prawo Kanoniczne 23 (1980) nr 1—2

KS. WOJCIECH GÓRALSKI

USTAWODAWSTWO KAPITUŁY KATEDRALNEJ W PŁOCKU DO 1590 R.

T r e ś ć : Wstęp. I. D.ekrety kapituły. II. Statuty kapituły. 1. Źródła istnienia. 2. Źródła poznania.

Wstęp

W ażnym przejaw em działalności k ap itu ł jako korporacji była dziedzina ustaw o daw stw a, k tó rą kolegia te realizow ały w m yśl przysługującego im ;u praw nien ia stan o w ien ia ustaw („ius statu en d i et condendi stó tu a ”) *. Nie rów nało się to b y n ajm n iej m ożliwoś­ ci u chylan ia się p rzez k ap itu ły spod przepisów p ra w a pow szechne­ go, oznaczało zaś jedynie praw o stano w ien ia n o rm d w y daw ania przepisów — „iu x ta vel p ra e te r ius com m une” — dotyczących za­ rów no w ew n ętrznej organizacji korporacji, ja k i b iegu sp raw z a ła t­ w ianych przez te osoby p r a w n e 2. Istn iała bow iem potrzeba ciągłe­ go podejm ow ania decyzji oraz regulow ania w ielu sp raw odnoszą­ cych się do w ew nętrznego u stro ju kap ituł, bliższego określenia ich p raw i obowiąizków wobec swoich członków a także sprecyzo­ w an ia praw i obowiązków ty ch o statnich zarów no wobec siebie, jak i wobec kolegium kanonickiego 3. Tego rodzaju zaś k o o rd y n a­ cja w ew nętrznego u stro ju oraz fonm działalności k ap itu ł m ogła się n ajpełniej realizow ać poprzez w ydaw anie w łasnych norm p ra w ­ nych.

Jeśli chodzi o kopfituiy polskie, to w pierw szej fazie s.wojego istnienia rządziły się one praw am i zw yczajow ym i p rz y czym —

1 Zob. P. H i n s c h i u s , S y s te m des katholischen Kirchenrechts m it besonder Rücksicht auf Deutschland, t. 2, Berlin 1878, s. 131— 135; P. S c h n e i d e r Die bischöflichen D omkapitel, ihre Entw icklung und rechtliche Stellung in Organismus der Kirche, Mainz 1892, s. 142; D. B o u i x , Tractatus de capitulis, Parisiiis — Lugduni 1852, s. 427.

2 P. H i n s c h i u s , S y s t e m ..., m.cyt.; P. S c h n e i d e r , Die bis­ chöflichen ..., m.cyt.; S. Z a c h o r o w s k i , R ozw ój i ustrój kapituł polskich w w iekac h średnich, K raków 1912, s. 179; Zob. także L. F e r ­ r a r i s , Bibliotheca canonica, iuridica, m oralis, theologica nec non ascetica, polemica, rubricistica, historica, t. 2, Romae 1891, s. 181; s. 181; Por. D. B o u i x , Tractatus ..., s. 429.

3 Zob. P. T o n q u © b i a u, Chapitres de chanoines. W: Diction — nadre de droit canonique, t. 3, Paris 1942, s. 562—563.

w w y padk u potrzeby — ingerow ali tu ta j praw odaw cy prow incjo­ n a ln i a także d ie c e z ja ln i4. N ależy na w stępie zaznaczyć, iż kole­ gium kanoników płockich, podobnie jak in n e polskie k ap itu ły k a ­ tedralne, nie uzyskało pełnej autonom ii praw odaw czej w raz z uzy­ skaniem w X III i XIV w. stanow iska i ch a rak teru sam odzielnej k o rp o ra c ji5. I tu ta j, podobnie jak w innych polskich ośrodkach kapitulnych, w XII, X III i XIV w. praw odaw cam i byli przede w szystkim i w yłącznie biskupi, którzy w ydaw ali d ek rety w po­ jedynczych spraw ach już w dru g iej połowie X III w . 6 Dopiero w dalszym etapie swego rozw oju — w XV i XVI stuleciu — sa ­ m a kap itu ła podejm ow ała ak ty praw odaw cze, by z kolei w trze­ ciej fazie sw ych dziejów, począwszy od recepcji u chw ał Soboru Trydenckiego, znów pozostaw ać na polu praw odaw czym w ścisłej i pełnej zależności od biskupów tracąc w łasną w tym względzie autonom ię. Poniew aż na m ateria ł ustaw odaw czy kap itu ły płoc­ kiej sk ładały się zarów no d ek rety („decreta”), jak i s ta tu ty („sta- tu ta ”), dlatego w ypadnie zająć się jednym i i drugim i. Na to roz­ różnienie nie zw racało się dotąd w lite ra tu rz e — jak się w y­ d aje ■— należytej uw agi 7.

i. D ek rety k apituły

Jakkolw iek m niejszą rangę ustaw odaw czą, to jed n ak niejako podstaw ow ą i najczęstszą dziedziną ustaw odaw stw a kapitulnego w jego końcow ym w yniku stanow iły uchw ały kapituły, podejm o­ w ane podczas posiedzeń — ta k zw yczajnych jak i generalnych — noszące c h a rak ter dekretów 8.

Z racji w spom nianego dom inującego w pływ u ustaw odaw cy pro­ w incjonalnego i diecezjalnego n a ustaw odaw stw o k ap itu ł polskich,

z d ek retam i kap itu ły płockiej spotykam y się dopiero w drugiej

fazie rozw oju praw odaw stw a kapitulnego tj. w XV i XVI w. W ła­ śnie w ty m okresie, począwszy od la t trzy d z iesty ch 9 XV w. wspo­

4 W. W ó j c i k , Kościelne u sta w o d a w stw o partykularne w Polsce przedrozbiorow ej na tle powszechnego p r a w o d a w s tw a kościelnego. W: K sięga Tysiąclecia K atolicyzm u w Polsce, cz. 1, Lublin 1969, s. 458.

5 Por. S. Ż a c h o r o w s k i, Rozwój i ustrój ..., s. 179—180; S. L i - b i o w s k i , K apituła katedralna włocławska. Zarys dzie jó w i organi­ zacji, W arszaw a 1949, s. 66.

c Por. W. W ó j c i k , Kościelne u sta w o d a w stw o partykularne ...y m.cyt.

7 N iew łaściw e jest sprowadzania całej dziedziny ustawodawczej ka­ pituł w yłącznie do statutów. Bardzo często bowiem kolegia te podej­ m owały dekrety w odniesieniu do spraw bieżących. Por. S. Z a c h o - r o w s k i, R ozw ój i ustrój ..., s. 182.

8 Zarówno S. Z a c h o r o w s k i (R ozw ój i ustrój ..., s. 179—185), jak i S. L i b r o w s k i (Kapitu ła katedralna w łocław ska ..., s. 66—69, tej różnicy nie uwzględniają.

[3] K apituła katedralna w Płocku ₃₅

m n ian a k o rporacja podejm uje podczas swoich posiedzeń uchw ały z m ocą w iążącą i z m ożliwością ich egzekw ow ania, co w pro to ­ kółach posiedzeń zaznaczano następującym i, charakterystycznym i term inam i um ieszczanym i przed sam ą treścią tychże uchw ał: de- crevere, decernere, ordinare, coneludere, statu ere, constituere 10. W nagłów kach zaś n iektórych uchw ał m ożna spotkać tak ie term in y jak: institu tio , constitutio, decretum . U chw ały opatrzone tego .ro­ d zaju określeniam i były norm am i, k tórym i k ap itu ła w iązała się w spraw ach w ażniejszych i n a dłuższy okres czasu w przeciw ień­ stw ie do m niej w ażnych rozstrzygnięć, k tó re n ie u ra sta ły do m ia­ n a i ra n g i d e k re tu pozostając tylko zw ykłym i uchw ałam i u .

W ciągu XV i XVI stulecia — n aw et po Soborze T ry d e n c k im 12, którego recepcja n astąp iła n ie od razu — grem ium k ap itu ln e pło­ ckie podejm ow ało d e k re ty bez ing eren cji biskupów . Je d y n ie w końcow ych latac h XVI w. odnotow uje się fa k t — podobnie jak w zakresie statu tó w — p rzedkładania dek retó w k ap itulny ch do ap ro b aty b is k u p ie j13. P iętnastow ieczne i szesnastow ieczne d ek rety k a p itu ła podejm ow ała najczęściej w n astępujący ch spraw ach: pro­ cedury d y s c y p lin a rn e j14 uspraw ied liw ien ia lub nie, absen tujący ch się z sesji k a n o n ik ó w ,15 now ych redak cji statu tó w k ap itu ln y ch 16,

podczas spraw ow ania rządów diecezją przez w ybitnego biskupa praw o­ dawcą Jakuba z Korzkwi. Zob. S. Z a c h o r o w s k i , Jakób biskup płocki i 'jego działalność u sta w o d a w cza i organizacyjna 1396—1425, Kra­ ków 1915, s. 81—82.

10 Odróżnienie dekretów od statutów kapitulnych nastręcza n iek ie­ dy w iele trudności. Jeszcze bowiem w XVI w . w środow isku kapitul­ nym krakowskim term inów „decretum ” ii „statutum ” używano zam ien­ nie. Tam, gdzie brak form alnych inskrypcji przed treścią odnośnych po­ stanow ień, o tym czy dane postanow ienie należy zakw alifikow ać do sta­ tutu czy też do dekretu, decyduje przedmiot uchwały. Zob. S ta tu ty k apitu ły kate draln ej w łocław skie j z m ateriałów przysposobionych p rze z x. prałata Stan. Chodyńskiego (wyd. J. F i j a ł e k)„ K raków 1916, s. LX IX —LXX.

11 Na określenie zw ykłych tylko uchwał, n ie m ających charakteru de­ kretów , źródła podają najczęściej zw roty: „Domini m andaverunt, ut „Dom ini disposuerunt, ut ...”. Zob. np. B. U l a n o w s k i , Acta Ca- pitu li Plocensis (odtąd: ACPloc.), A rchiw um K om isji Hist. (odtąd: AKH), t. 6, n. 321., s. 85; n. 332, s. 87—88; n. 354, s. 92; A rchiw um Die­ cezjalne w Płocku (odtąd: ADP), ACPloc. III, k. 102; ACPloc. IV, k. 124.

12 Zob. np. dekret z 9 w rześnia 1573 r.: Domini auditis ąuerelis ... decretoąue hoc ...” — ADP, ACPloc. VII, k. 214.

13 Zob. np. ADP, ACPloc. VIII, k. 274 (1585 r.).

14 Zob. np. ADP, ACPloc. III, k. 18, 23 v., 67 v., 88; ACPloc. VII, k. 9 v. i 263 v.; B. U l a n o w s k i , ACPloc., AKH, t. 6, n. 396, s. 101, n. 498, s. 120.

15 Zob. np. ADP, ACPloc. 50, k. 125; ACPloc. IV, k. 149; ACPloc. VII, k. 256 i 265; B. U l a n o w s k i , ACPloc., AKH, t. 6, n. 499, s. 120; Tamże, t 10, n. 319, s. 261.

w ybo ru urzędników kapitulnych, delegatów i .posłów 17, przepro­ w adzania orefcaksacji Luto row izji prestynnoniów 18, ipirzyzmaiwania po­ szczególnym kanonikom opcji prestym oniów i d o m ó w 19, po biera­ n ia lub skład an ia d z ie się c in 20, recepcji i h ab ilitacji now om iano- W anyeh k an o n ik ó w 21, d oraźnych rozstrzygnięć w zakresie sp raw m a ją tk o w y c h 22, w ypłacania lu b pozbaw iania d y stry b u cji chóro­ w y ch 23, trosk i o kościół k a te d r a ln y 24, przeniesienia te rm in u sesji g e n e ra ln y c h 25. Z atem przedm iot d ekretów k ap itu ły stanow ił cało­ k sz ta łt jej sp raw p rz y czym n ie w chodziły tu w g rę decyzje w ią ­ żące n a stałe — zarów no w spraw ach drobnej wagi, jak i w s p ra ­ w ach dla korporacji istotnych. T en m om ent obow iązyw alności ab­ solutnej i n a sta łe stan ow ił — w ydaje się — isto tn y w skaźnik, iż w odnośnej uchw ale k ap itu ln ej nie chodziło o zw ykły d ek ret, lecz o statu t.

II. Statuty kapituły

N iew ątpliw ie najw łaściw szą i zarazem n ajw ażniejszą częścią ustaw odaw stw a kapitulnego były sta tu ty będące w yrazem znacz­ n ej sam odzielności k apituł, k tó re ow ym i no rm am i rządziły się ja ­ ko osoby praw ne. Mówiąc o sta tu ta c h k ap itu ln y ch należy uw zglę­ dnić dw a następ u jące m om enty: źródła istn ie n ia te j form y u sta ­ w odaw stw a k apitulnego a następ n ie źródła je j poznania.

1. Źródła istnienia

W spom niano już, aż w dziejach k a p itu ł polskich dadzą się w y­ różnić dość w yraźnie trz y etapy, gdy chodzi o pochodzenie czyli źródła istn ie n ia statu tó w k a p itu ln y c h 26. P ierw szy z nich, obej­

17 ADP, ACPIoc., VI, k. 241 v.; ACPIoc. VII, k. 38 v. i 231; ACPloc. III, k. 68; B. U, l a n o w s k i, ACPIoc., AKH, t. 6, n. 549, s. 135; n. 182, s. 197.

w Zob. np. ACPIoc. III, k. 161 v. d 100; ACPIoc. VII, k. 16 v. 19 Zob. np. ADP, ACPIoc. III, k. 21, 97, 74 v. i 101.

20 Zob. np. B. U l a n o w s k i , ACPIoc., AKH, t. 6, n. 487, s. 115; n. 459,, s. 112; n. 508, s. 122—123.

21 Zob. np. ADP, ACPIoc. III, k. 70—73 v., 75, 87 i 21 V.

22 Zob. np. ADP, ACPIoc. III, k. 97, 68 v. i 101; ACPIoc. IV, k. 108 v.; B. U l a n o w s k i , ACPIoc., AKH, t. 6, n. 403, s. 102; n. 517, s, 124.

23 Zob. np. ACPIoc. III, k. 86; B. U l a n o w s k i , ACPIoc., AKH; t. 6, n. 385, s. 99.

24 Zob. np. ADP, ACPIoc. IV, k. 150, 156 i 189; B. U l a n o w s k i , ACPIoc., AKH, t. 10, n. 213, s. 217.

25 Zob. np. ADP, ACPIoc. III, k. 88 v.

26 U stalił to w sw oich badaniach S. Z a c h o r o w s k i . Zob. R o z w ó j i u strój ..., s. 179—185; Zob. także S. L i b r o w s k d , Kapitu ła k a te ­ dralna w ło cław ska ..., s. 66—69 oraz W. Wó j ' Ci k , Kościelne u s ta w o ­ d a w s tw o partykularne ..., s. 458—459.

[5] K apituła katedralna w Płocku 37

m ujący o kres od X III w. — d otąd kierow ano się praw em zw y­ czajow ym — do X IV w. włącznie, a n a w e t do początków XV w., by ł okresem praw odaw czej suprem acji biskupów. Oni to w yd aw a­ li wówczas norm y praw n e dla sw oich k ap itu ł uw zględniając w n ich ustalen ia i d y re k ty w y kościelnego party k u larn eg o p ra w a pol­ skiego pochodzącego od synodów prow incjonalnych. A k ty p ra w n e pochodzące od biskupów jak o praw odaw ców wobec k ap itu ł, d o ty ­ czące u stro ju praw nego, ja k i działalności ty ch kolegiów, wchodziły do izbio.ru u staw k a p itu ln y c h 27.

Słusznie zw rócił uw agę S. Z ac h o ro w sk i28 n a to, że w y staw ia­ nie w e w spom nianym o kresie statu tó w k ap itu ln y ch w yłącznie przez biskupów oraz faktyczny b ra k sam odzielności ustaw odaw ­ czej (mających już w X III i XIV w. w p ełn i uk ształtow any u strój korporacyjn y kolegiów kanonickich, n ie szło po m yśli p ra w a po­ wszechnego, k tó re w Corpus luris Canonici przyznaw ało kapitułom praw o wydawiania s ta tu tó w 29. M ożna to tłum aczyć okolicznością częstego udziału biskupów w sesjach kap itu ln y ch a przede w szyst­ k im do m inującym stanow iskiem i rolą rządców diecezji w ty m okresie so. W m yśl opinii 'wymienionego uczonego 31 s ta tu ty stan o ­ w ione przez biskupów d la k ap itu ł byw ały w ydaw ane za zgodą ty ch ostatnich. Praw dziw ość tezy Zachorow skiego w ypadnie poniżej zw eryfikow ać n a przykładzie k ap itu ły płockiej.

K olejnym etapem w rozw oju ustaw odaw stw a kapitulnego w Polsce b y ł w iek XV i XVI, k iedy to doszło do u zyskania przez kolegia kanon ickie sam odzielności n a polu ustaw odaw czym . W tym bow iem okresie sta tu ty pochodziły już w prost od k ap itu ł a n ie od

27 Jako najstarsze statuty biskupie uchodzą tu normy w ydane dla kapituły krakow skiej przez biskupa Paw ła w 1292 r. w dziedzinie „an- ni gratiae” oraz statuty w ydane w 1298 r. dla kapituły poznańskiej przez biskupa Andrzeja dotyczące sprawy darowizn czynionych przez kapitułę na rzecz now oufundow anych kościołów oraz nadaw ania w si prestym onialnych. Zob. S. Z a c h o r o w s k i , R ozwój i ustrój ..., s. 180. P ierw szy zaś zbiór statutów kapitulnych pochodzi od biskupa krakowskiego Jana Grotowego z 1328 r. Zob. W. W ó j c i k , Kościelne u s ta w o d a w s tw o partykularne ..., s. 458; S ta tu ty (wyd. J. F i j a ł e k ) , s. X X X IV —XX X V II; Zob. rów nież A. P e t r a n i, Kanonistyka. W: D zieje teologii katolickiej w Polsce, t. 1, średniowiecze, Lublin 1974, s. 396.

28 S. Z a c h o r o w s k i , R ozw ój i u strój ..., s. 180, przyp. 1. 29 Zob. c. 6, 8, 9, 11, X, de constitut., I, 2; c. 14 i 15 X, de cler, non resid. III, 4; c. 1 i 4, X , de htis quae fiunt a praielato ..., III, 10; Je dynie — w yjątk ow o — dekretał Honoriusza III nadm ienia o potrzebie zgody biskupa na statut uchw alony przez kapitułę. Zob. c. 9, X, de consuetudinie, I, 4.

30 S. Z a c h o r o w s k i , R oz w ó j i ustrój ..., s. 180— 181; Zob. także S. L i b r o w s k i , Kapituła katedraln a w ło cław ska ..., s. 66.

31 S. Z a c h o r o w s k i , R oz w ó j i ustrój ..., m. cyt.; Por.. W. W ó j ­ c i k , Kościelne u s ta w o d a w s tw o partykularne s. 458.

b isk u p ó w 32. Do rozstrzygnięcia w szakże pozostaje tu ta j problem : czy w te n sposób uchw alone w yłącznie przez k ap itu łę s ta tu ty m u ­ siały — do ważności — uzyskać aprobatę biskupią? W p rak tyce bow iem często tego rodzaju zatw ierdzenia rządców diecezji m iały m iejsce. P róba rozw iązania zasygnalizow anego tu problem u zosta­ n ie p o d jęta w odniesieniu do środow iska kanonickiego w Płocku. W reszcie trzeci okres dziejów praw odaw stw a korporacji kanonic­ kich zapoczątkow ał Sobór T rydencki przyznając biskupom szero­ kie p rero gatyw y wobec kapituł, w ydaje się, także i w dziedzinie w spom nianego p ra w o d a w stw a 33. Odtąd więc — w p rak ty ce po recepcji uchw ał trydenckich — korporacje kanonickie u traciły sw o­ ją sam odzielność ustaw odaw czą, będąc skazanym i znów ma wolę biskupów v/ tym względszie.

J a k przedstaw iało się ustaw odaw stw o k ap itu ły płockiej n a od­ cinku statu tó w n a tle naszkicow anych w yżej ogólnych ra m d la polskich środow isk kapitulnych?

N ależy 'przyjąć, iż w początkow ej fazie swego istn ien ia, kole­ gium płockie rządziło się w łasnym i p raw am i zw yczajow ym i 34, m o­ dyfikow anym i w w ypadkach potrzeby przez praw odaw ców die­ ce z ja ln y c h 35, którzy stali się — aż do przełom u X IV i XV w. — jedynym i praw odaw cam i w ym ienionego kolegium . W ym ow nym do­ w odem tego jest, iż jeszcze biskup Jak u b z K orzkw i (1396—1425) w ydał d la k a p itu ły — podczas synodu diecezjalnego z 1498 r. — 11 statutów , k tó re regulow ały szereg sp ra w zw iązanych z o rg an i­ zacją praw n ą i funkcjonow aniem te j k o rp o ra c ji36. Poza ty m tenże

32 S. Z a c h o r o w s k i , R ozw ój i ustrój ..., s. 182—183; Zob. także S. L i b r o w s k i , K a p itu ła katedralna w ło cła w sk a ..., s. 66!—67; W. W ó j c i k , Kościelne u s ta w o d a w s tw o partykularne m. cyt.; A. P e - t n a n i, Kan onisty ka ..., s. 396.

33 Conc.Trid., sess. VI, de ref., c.4; sess. X X IV, de ref., c. 12 oraz sess. XXV, d e ref., c. 6; Zob. W. W ó j c i k, m. cyt.

34 Tak np. Biskup Jakub z Korzkwi, w ydając w 1398 r. szereg sta­ tu tów dla kapituły p ow ołuje się często na daw ne prawo zw yczajowe. M. in. w statu cie De constitutionibus, dotyczącym porządku nabożeństw w kościele katedralnym , prawodaw ca diecezjalny zaznacza: „Quia quae ordinatae ac rationabiliter sunt instituta langaque consuetudine inter- pretata ...” — J. S a w i c k i , Concilia Poloniae. Źródła i studia k r y ­ tyczne, t. 6, W arszawa 1952, s. 193; W statucie De electione — o obo­ w iązku kanoników uczestniczenia w posiedzeniach kapituły — w y stę­ puje zwrot: „... exinde, antiqua consuetudine nostrae ecclesiae salubri- ter introducta sit observatum ...” — Tamże, s. 191; Statut zaś De ce- lebratione m is sarum — o obowiązku odprawiania m szy św. k onw entu­ alnych — czytam y: „Statuim us ... quod ... qui in ordinario sive libro ecclesiae nostrae ... sunt descripti ...” — Tamże, s. 245; Zob. S. Z a - c h o r o w s k i , Jakób bisku p płocki ..., s. 46; Zob. także B. U l a ­ n o w s k i, O pracach p rzg y o to w a w c zy c h do historii pra w a kanonicz­ nego w Polsce, K raków 1887, s. 43.

35 Por. W. W ó j c i k, m. cyt.

[ 7 ] Kapituła katedralna w Płocku 39

b isk u p w ydał d la kolegium kanonickiego in n e statu ty : w r. 1406 37 o ra z w r. 1414 38. N astępnie do w ydania trzech now ych statu tó w d la kanoników płockich doszło za rządów Ja k u b a z Konzkwi po­ m iędzy 1420 a 1423 r. 39

A nalizując sform ułow ania w stępne niek tó ry ch statu tó w k ap itu l­ nych, o k tó rych mowa, z Lat 1398— 1423, w naw iązaniu do posita w ionego w yżej problem u, należy postaw ić pytanie: ozy w spom ­ n ian e ak ty praw odaw cze dla kap itu ły były dziełem jedynie bisku­ pa, ozy też w ich pow staniu m iała udział także kapitu ła? W odpo­ w iedzi należy stw ierdzić, iż w iele spośród statu tó w k apitulny ch pow stałych za rządów J a k u b a pochodzi tylko i w yłącznie od niego. W skazują n a to owe sform ułow ania w stępne niektórych norm p ra ­ w nych, gdzie nie m a żadnych w zm ianek o zgodzie lub n aw et r a ­ dzie k ap itu ły n a ich w ydanie 40. W jednym zaś ze statu tó w — De

•distributionibus ąuotidianis ad alios usus non co n v erten d is« —

biskup zaznacza w praw dzie, iż w yd aje go n a usilną prośbę k ap i­

ca pitula generalia durare debent; 4. Negotia ecćlesiarum de im portan- tia in capitulo generali tractari debent; 5. De secretis capituli non •revelandis; 6. De solutione fraternitatis et vigiliis ac missis pro ani- m abu s fratrum; 7. De officio custodis; 8. De officio ordinarii; 9. De v i ta et honestate clericorum; 10. De clericis residentibus; 11. De cele- bratione missarum. — J. S a w i c k i , Concilia Poloniae ..., t. 6, s. 182— .248; Zob. S. Z a c h o r o w s k i, Jakób biskup płocki ..., s. 72—74; B. U l a n o w s k i , O pracach p rzy g o to w a w c zy c h ..., s. 44— 72; J. K ł o - c z o w s k i, Biskup Jakub z K o r z k w i (1396—1425) i próba restauracji Kościoła Płockiego, „Studia Płockie” 3(1975)103—404.

37 Statut De villis praestimonialibus regendis et de canonicis gratia- libus creandis. — ADP, Kdkp (rkps) — Kodeks dypl. katedry płockiej <rękopis), bez numeru; Zob. S. Z a c h o r o w s k i , Jakób biskup pło­ c k i ..., s. 74; J. K ł o c z o w s k i , Biskup Jakub ... s. 105— 107.

38 S ta tu tu m secundum de regendis villis praestim onialibus et optione earum . — ADP, Kdkp (rkps), n. 155; Zob. S. Z a c h o r o w s k i , Ja­

kób biskup płocki ..., s. 74—76.

39 Są to statuty: 1. De fabrica ecclesiae przepisujący pokryw anie w y ­ datków na rzecz fabryki kościoła katedralnego w 2/3 przrez biskupa i w 1/3 przez kapitułą. — J. S a w i c k i , Concilia Poloniae ..., t. 6, s. :258—260; Zob. S. Z a c h o r o w s k i , Jakób biskup płocki ..., s. 76; J. S a w i c k i , Concilia Poloniae ..., t. 6, s. 43; 2. De redditib us ex villis praestimonialibus ad distributiones convertendis. —■ J. S a w i c k i , Concilia Poloniae ..., t. 6, s. 260—261; 3. De distributionibus ąuotidianis ad alios usus non convertendis. — J. S a w i c k i , Concilia Poloniae ..., t. 6„ s. 261; Zob. B. U l a n o w s k i , O pracach p rzy g o to w a w c zy c h ..., s. 79—81; J. K ł o c z o w s k i , Biskup Jakub ..., s. 112.

40 Np.: „... ideo statuim us, quod si quis praelatus v e l canonicus ...” — statut De secretis capituli non revelandis, J. S a w i c k i , Con­ cilia Poloniae ..., t. 6, s. 199; „...statuimus, quod custos ...” — statut De officio custodis, Tamże, s. 209; „... statuim us et inantea servandum ordinam us ...” — statut De celebratione missarum, Tamże, s. 245; „... statuim us, quod archiidiaconi ...” — statut De officio archidiaconi, Tam­ że, s. 209.

tuły, jed n ak nic nie w spom ina o jej zgodzie. I te n więc s ta tu t jest (pochodzenia w yłącznie biskupiego.

T rudno zatem —■ w św ietle powyższego — zgodzić się ze w spom ­ nianą w yżej opinią S. iZachorow skiego42 o ty m iż biskupi w y ­ d aw ali w om aw ianym okresie sta tu ty kap itu ln e zawsze ze zgodą zainteresow anego kolegium.

A nalizując ustaw odaw stw o k ap itu ln e za biskupa Ja k u b a z Korz- kw i trzeba n astęp nie podkreślić, iż obok statu tó w pochodzących w yłącznie od tego praw odaw cy spotykam y się tak że z in ną grupą statu tów , k tó re pochodzą jednocześnie od niego i od kap itu ły , są bow iem w ydane za jej zgodą. I tak, w tek stac h niek tórych s ta tu ­ tów zn a jd u ją się n astęp u jące sform ułow ania w stępne: „... ideo au cto ritate no stra, de eon sens u et consilio cap itu li n o strae eccle-

siae Plocensis ... statuim us e t ordiniamus 43 „de consens.u dicto-

ru m fra tru m n ostro ru m cap itu li ecclesiae n o strae p ra esen ti sta- tu to ... decernim us ...” ; 44 „... nos Jacobus ... de eonsiłio e t un anim i consensu et vo lu n tate fra tru m n o stro ru m p ra elato ru m e t canonico- ru m capituli no stri statu im u s ...”, 45 i t p ., 46 sugerujące, iż prom ul­ gow ane ipirzeiz piraiwodiawcę diecezjalnego śtatu ty , b yły utóżoine za zgodą kolegium kapitulnego. W powyższych zw rotach — trzeba to z naciskiem podkreślić — nie chodzi jedynie o zw ykły zw rot n a ­ tu ry form alnej, lecz o w skazanie, że biskup w ydał norm ę praw ną dla k ap itu ły p rzy jej zgodzie. G dyby bow iem chodziło tu jedynie o form alność, wówczas należałoby postawić pytanie, dlaczego w tak im razie praw odaw ca diecezjalny n ie użył tego rodzaju zw ro­ tów we w szystkich s ta tu ta c h 47.

M ożna więc przyjąć, iż w historii u staw od aw stw a k ap itu ln e­ go ośrodka k a te d ry płockiej, zanim n astąp ił tu drugi, zasadniczy

etap, już pod koniec pierw szego — n a przełom ie XIV i XV w. —• pojaw iła się osobliw a form a w y daw ania statu tó w przez biskupa: za zgodą kapituły. S tanow iła o n a niew ątpliw ie w y raz ew olucji w ty m względzie, prow adząc z kolei ku now ej epoce ustaw odaw ­

42 S. Z a c h o r o w s k i , R ozw ój i ustrój ..., s. 181—182; Należy za­ uważyć, dż autor w późniejszej sw ojej publikacji •—• na tem at ustaw o­ dawczej działalności biskupa Jakuba z Korzkwi — w yraził pogląd n ie­ co odmienny. W nioski jednak, jakie ten w ybitn y badacz w yciąga na tem at późniejszej działalności kapituły płockiej na polu ustaw odaw ­ czym nie są, w ydaje się, do przyjęcia. N aw iążem y do nich w dalszych w yw odach. Źob. Jakób biskup pło cki ..., s. 81—82.

43 Statut De constitutionibus — J. S a w i c k i , Concilia Poloniae ..., t. 6, s. 183.

44 Statut De electione. — Tamże, s. 191. 45 Statut De fabrica ecclesiae. — Tamże, s. 259. 46 Np, inne statuty. Tamże, s. 197, 205, 221, 260.

47 Na to, że tylko w niektórych statutach kapitulnych biskup Jakub powołuje się na zgodę kaiptuły, słusznie zw rócił uw agę w sw oich ba­ daniach J. S a w i c k i . Zob. Tamże, s. 44.

[9] Kapituła katedralna w Płocku 4 1

czej, rozpoczętej w latac h trzydziestych XV w., k tó ra przyniosła k apitułom już całkow itą autonom ię na polu w łasnego p raw o daw ­ stw a.

Ze statu tam i, któ ry ch źródłem istnienia b y ła już w yłącznie k a ­ p itu ła spotykam y się po ra z pierw szy w źródłach w r. 1438, za biskupa S tanisław a Paw łow skiego. Podczas sesji lutow ej tego ro ­ k u k ap itu ła uchw aliła s ta tu t o k a p a lia c h 48. J e s t to więc pierw szy znany s ta tu t k a p itu ły w jej dziejach uchw alony przez .nią sam ą. To, że inie chodm tultaij o zw y kły d ek ret, leciz w łaśnie o sta tu t, świadczą w ym ow nie nie tylko słow a użyte w jego treści, lecz ró w ­ nież przedm iot podjętej n o rm y oraiz n ad anie je j mocy w odniesie­ n iu do przyszłości. Zobow iązuje bow iem k a p itu ła sw oich człon­ ków, aby o dtąd każdy now om ianow any kanonik sk ład ał tzw. k a- palia o k tó ry ch zresztą powyżej wspom inano.

W dalszym ciągu XV i XVI stulecia spotykam y kolejne s ta tu ­ ty, k tórych źródłem istn ien ia ibyła w yłącznie ko rp oracja kanonic­ ka, n a co w skazuje zarów no treść sform ułow ań podjętych norm , ja k rów nież okoliczność, iż w m om encie ich u chw alan ia — :z r e ­ guły — podczas sesji generalnych nie w ypow iadał się tu ta j b i­ skup 49. T rudno przeto zgodzić się z opinią S. Z achorow skiego50, w edług którego k a p itu ła płocka, nie tylko w okresie rządów d ie­ cezją przez biskupa Ja k u b a z K orzkw i, ale i w dalszych stuleciach nie doszła do tak iej sam odzielności m. in. ustaw odaw czej, ja k to było w in n y ch k ap itu łach polskich. O sam odzielności i niezależnoś­ ci ustaw odaw czej kanoników płockich św iadczy dobitnie m. in. ich stanow isko wobec biskupa A ndrzeja Noskowskiego zajęte podczas w rześniow ej sesji generalnej z 1551 r., o czym już zresztą w spom ­ niano przy om aw ianiu zagadnienia obsadzania p ra ła tu r i kanonii. K ap itu ła prosiła wówczas stanow czo bisk u p a — pow ołując się na daw ny s ta tu t —• o niem ianow anie kanoników nadliczbow ych poza sesjam i g eneralnym i tj. bez izgody grem ium kapitulnego. W yni­

48 „Statuerunt dicti dom ini praielati et canonici ac concluserunt, ut nullus in acceptatione beneficiorum in Ecclesia Plocensd vacantium debet intrare ad capitulum nec eidem respondere de refectiondbus, nisi prius solvat pro Cappa et statutis satisfaciat”. ADP, ACPloc. 50, k. 1 v. oraz Statuta, k. 1 V.

« Zob. np. ADP, ACPloc. 50, k. 4 v., 23 v; ACPloc. II, k. 23 v. 62 v., 67, 99 v , 126 v.; ACPloc. III, k. 26, 35, 81—81 v.; ACPloc. IV, k. 45 v., 106, 111 v.—112, 127 v., 133 v.—134, 206 v.—209, 214 v., 215, 222; ACPloc., VI, k. 72 v., 97 v., 99 v.—100; ACPloc. VII, k. 25, 29 v., 40,, 139 v., 213<—-213 v.; Statuta, k. 27; B. U l a n o w s k i , ACPloc., AKH, t. 6, n. 343, s. 90; n. 406, s. 102; Por. S. L i b r o w s k i , K apituła k a ­ tedralna w ło cław ska ..., s. 66*—67.

50 S. Z a c b o r . o w s k i , Jakób biskup płocki ..., s. 81—82; Por. S. T r a w k o w s k i , Tabern y płockie na przeło m ie X I i X I I wieku , „Przegląd H istoryczny” 53(1962)736. oraz Cz. D e p t u ł a , K rąg kościel­ ny płocki w poło w ie XII w ieku , „Roczniki H um anistyczne” 8(1959)82.

kiem deb aty n a sesja było stw ierdzenie jej uczestników — jako korporacji — o tym , iż n a tejże sesji u stan aw iają oni, w form ie ponow nej, s ta tu t ( „s t at ut um”) o n iekreo w an iu kanoników n a d ­ liczbowych po:za posiedzeniam i generalnym i. Tego ro d zaju ośw iad­ czen ie grem ium kapitulnego posiada sw oją wymowę.

O autonom i ustaw odaw czej k ap itu ły przekonuje tak że fakt, iż w tym sam ym roku, ty m razem podczas sesji g eneralnej wiosen­ nej, k a p itu ła podjęła w ażną decyzję o rew izji sw oich dotychczaso­ w ych statu tó w zaznaczając, iż n a najbliższym posiedzeniu, po zre­ ferow aniu sp raw y przez wyznaczonych delegatów , sam a orzeknie, co należy dodać a co usunąć z n orm praw o d aw stw a k ap itu ln e­ go. «2.

A nalizując bliżej ustaw odaw stw o kap itu ły w om aw ianym o k re­ sie XV i XVI w. należy jed n ak powiedzieć, iż — poza statu tam i pochodzącymi w yłącznie od tej korporacji — pojaw iły się także k ap itu ln e norm y prawnie, których źródłem istn ie n ia byli jedno­ cześnie biskup i kapituła. W ynika to znów ze sform ułow ań, w k tó ry ch zaznacza się — odm iennie niż w odniesieniu do statutów pochodzących w yłącznie od k ap itu ły — iż d an y przepis pochodzi od praw odaw cy diecezjalnego i kolegium kapitulnego 53. Tego rodza­ ju zjaw isko prow eniencji statu tó w k apitulny ch m ożna chyba w y­ tłum aczyć w pływ em i pozycją n iektórych biskupów, jak np. E raz­ m a C iołka (1504—1522), A nd rzeja Krzyckiego (1527—1535) czy Pio­ t r a G am rata (1537—1538). W ypada jed n ak nadm ienić, iż niekiedy k a p itu ła p o trafiła uchylić n aw et s ta tu t biskupi, ja k to np. m iało m iejsce w 1514 r. 54 Św iadczy to rów nież w ym ow nie o autonom ii praw odaw czej korporacji płockiej.

61 „Domini ... m andaruntque m ittendum suae Rm ae P ti extractum statuti praedicti de non creandis talibus canoniois gratialibus, nisi in m edio capituli generalis, et insuper referendum suae Rmae Pti, quod dom ini in praesenti capitulo generali pro statuto, ecclesiaie Plocensds constituerunt perpetuo observandum ...”. — B. U ł a n o w s k i, ACPloe., AKH, t. 10, n. 209, s. 215.

52 „Et tandem dni in futuro capitulo generali perlectis hudusmodi statutis approbanda approbabunt, et adnectenda adiicienda eti->m rai- nuenda eldmabunt, et ad futuram sem piternam rei memordam reducent et constituent ac dicta statuta in capitulis generalibus et partialibus in principio capitulorum legd et reoitari facient”. — Tamże, n. 200, s. 211; Zob. ADP, Com pen dium statu toru m an. 1777 (odtąd: Comp. sta t), k. 376—377.

58 Np.: „Rmus dnus Epus cum dominis ... decreverunt votis unani- m is pro statuto ecclesiae observandum ...” (1533 r.) — ADP, ACPloe., IV, k. 135 v.; „Rmus dnus Epus unanim i omnium dominorum voto et consensu accedente ... constdtuit, statuit, et orddnavdt pro statuto perpetuo ecclesiae cathedralis Plocensis observandum ...” (1538 r.). — Tamże„ k. 214; Zob. także B. U l a n o w s k i , ACPloe., AKH, t. 6, n. 536, s. 131; n. 583, s. 145; Por. U. H e y z m a n n , S tatu ta capituli Cra- ■coviensis ..., s. 117.

111] Kapituła katedralna w Płocku 43

Jeśli zaś chodzi o treść statu tó w , w k tó ry ch zaznacza się, że uchw aliła je k ap itu ła (w ym ieniona n a pierw szym m iejscu) oraz b is k u p 55, to tego rodzaju n orm y należy uznać jako uchw alone przez k apitu łę przy w spółudziale biskupa, obecnego n a d anej sesji, podczas k tó rej s ta tu t p o d ję to 56.

W św ietle tego, co zostało wyżej pow iedziane należy szukać od­ pow iedzi n a zasygnalizow any nieco wyżej problem , nierozw iązany w pełni przez S. Zachorowskiego 57, czy s ta tu ty k ap itu ł — w om a­ w ian y m okresie ich autonom ii praw odaw czej — w ym agały do w a­ żności, apro b aty biskupa. W p ra k ty c e bowiem , od XV w., m. dm. i w kapitu le płockiej, zw racano się o tak ą aprobatę do praw odaw cy diecezjalnego. Otóż wolno postaw ić hipotezę, iż ta k a apro bata nie stanow iła w a ru n k u dla n ad a n ia statu to w i kapitulnem u m ocy p ra ­ w nej. W spom niano już, że nie w ym agało tego praw o powszechne z w yjątkiem jednego d e k r e ta łu 58. Poza tym w ydaje się, że ap ro ­ b a ta biskupa potrzebna była jedynie dla danego zbioru statutów , n ie zaś d la poszczególnych no rm będących dyspozycją d la poszcze­ gólnych s ta tu tó w w m om encie ich uchw alania przez korporację kanonicką.

W spom niano już, iż zm iana s ta tu tu uchw alonego przez k a p itu ­ łę m ieściła się w granicach jej kom petencji przy czym był to m o m en t zastrzeżony zgrom adzeniom g e n e ra ln y m 59.

Jeśli chodzi w reszcie o trzeci okres w h isto rii ustaw odaw stw a kapitulnego, zapoczątkow any dyspozycjam i Sob.ru Trydenckiego, a w p rak tyce, jego recepcją, to w kolegium płockim — do r. 1590 — n ie d ał się on jeszcze zaznaczyć.

2. Ź r ó d ł a p o z n a n ia

W m iarę rozw oju praw o d aw stw a kapitulnego, szczególnie w d ru ­ gim z om ów ionych okresów, rosła ciągle ilość statu tów , toteż za- . szła z czasem konieczność, podyktow ana przede w szystkim

weglę-m szy św. przez hebdoweglę-m adariusza w każdy piątek wraz z przepisanyweglę-m i przez biskupa m odlitwam i. Zob. ADP, ACPloc. III, k. 2 v.; Zob. H. F o 1- w a r s kd, Erazm Ciołek, biskup i dyplom ata , W arszawa 1935, s. 172; B. U l a n o w s ki , ACPloc., AKH, t. 6, n. 563, s. 141; n. 565, s. 141; W ynika stąd, iż niekiedy jeszcze i w tym okresie biskupi próbowali narzucać kapitule pew ne normy prawne.

55 Np.: „Item praefati dom ini capitulares cum praefato Rdo patre concluserunt statuentes — B. U l a n o w s k i , ACPloc., AKH, t. 6, n. 344, s. 90 (1443 r.).

50 Tak sądzi m. in. B. U l a n o w s k i . Zob. ACPloc., AKH, t. 6, s. 205, przyp. do n. 344.

57 S. Z a c h o r o w s k i , R ozw ój i u strój ..., s. 227.

58 D ekretał papieża Honoriusza III. Zob. c. 9, X , de consuetudine, I, 4; Zob. W. W ó j c i k , Kościelne u s ta w o d a w s tw o p arty kularne ..., s. 458.

dam i praktycznym i, redak cji i u k ład an ia tychże statutów., odno­ tow anych w różnych m iejscach protokółów sesji kanonickich. N a­ grom adzony z biegiem la t m a te ria ł ustaw odaw czy, rozproszony n a ­ w e t w różnych księgach posiedzeń, tnie sp rzy jał w łaściw ej o rie n ta ­ cji członków k a p itu ły w całokształcie w łasnych n o rm praw nych. Nie betz znaczenia pozastawiała tu ta j i ta okoliczność, liż tak że zbio­ ry p ra w a powszechnego z X II i X III stulecia zaw ierały szereg upraw n ień d la k a p i t u ł 60. Z apoznanie się w ra zie potrzeby z od­ nośnym i przepisam i w dan ej m aterii spraw iało w tak im stan ie rzeczy niem ało kłopotu. S tąd najlepszym i n iem al koniecznym rozw iązaniem tego ro d z aju trudności mogło być jedynie sporzą­ dzenie pew nego zb ioru 'poszczególnych statu tó w , w iążących za­ rów no k ap itu łę jako osobę p raw ną, jak i poszczególnych p rałató w i kanoników .

N ajstarszym zbiorem u sta w k ap itu ln y ch w Polsce b y ł tzw. zwód krakow ski sięgający sw ym i początkam i 1331 r., sporządzony za czasów biskupa J a n a G rotow skieg o61. W k ap itu le gnieźnieńskiej podjęto uchw ałę o ułożeniu pierw szego zbioru statu tó w w 1422 r., lecz uchw ałę tę w ykonano dopiero w 1468 r., kiedy to pow stał n ajstarszy zbiór statu tó w gnieźnieńskich, uzupełniony następnie now ym i s ta tu ta m i62. W środow isku k ap itu ln y m poznańskim do ułożenia pierw szego zbioru statu tó w doszło nieco w cześniej, bo w r. 1462, po bezskutecznych zresztą uchw ałach z lat: 1431, 1433 i 1435 63. K ap itu ła zaś w łocław ska uzyskała swój ^analogiczny zbiór w 1500 r. 64

N ajstarszym , nieform alnym zbiorem statu tó w k ap itu ły płockiej b y ła kodyfikacja bisk up a Ja k u b a z Korzlkwi, w ybitoego rządcy diecezji płockiej, obejm ująca m. in. s ta tu ty k ap itu ln e, o k tó ry ch wyżej w spom niano, pochodzące z la t 1389—1423. 'Biskup ten ogło­ sił skodyfikow ane praw o n a sesji g eneraln ej k a p itu ły w d n iu 26 stycznia 1423 r. jako kodyfikację p raw a diecezjalnego 63 p rzy czym

60 Zob. S ta tu ty (w yd. J. F i i j a ł e k ) , s. XV; W. W ó j c i k , Kościel­ ne u s ta w o d a w s tw o p arty kularne ..., s. 459.

61 S. Z a c h o r o w s k i , R ozw ój i u strój ..., s. 184—185.

62 S ta tu ty (wyd. J. F i j a ł e k ) , s. X V —XVI; Zob. B. U l a n o w s k i , S tatu ta capitulorum Gneznensis et Poznaniensis ecclesiarumąue col- legiataru m Varsoviensis et Lanciciensis. W: Archiwum K om isji P raw ­ niczej (odtąd: AKP), t. 5, K raków 1897, s. 454.

63 S. Z a c h o r o w s k i , R oz w ó j i u strój ..., s. 185; Zob. B. U l ani o- w s k i, S tatu ta capitulorum Gneznensis ..., s. 455—456.

04 S. L i b r o w s k i , K apituła katedralna w ło cław ska ..., s. 67; K a­ pituła kruszw icka pierwsze statuty uzyskała w 1516 r. Zob. W. A b r a-h a m, S ta tu ty kapitu ły w K r u szw ic y , „Polonia Sacra” 8(1956) nr 3—4, s. 266—274; H. R y b u s , K olegia ta w K r u s z w ic y w latach 1514— 1531, „Studia Theologica V arsavien sia’ 8(1970) n. 2, s. 123; Stosunkowo w cze­ śnie posiadała pierw szy zbiór statutów kapituła w rocław ska z lat 1341— 1376. Zob. S. Z a c h o r Oi w s k i, m. cyt., przyp. 11.

-[13] K apituła katedralna w Płocku 45

najw ażniejszą częścią te j kodyfik acji b yły s't.atuty synodalne z 1398 r., a w śród nich 11 w ym ienionych w yżej statu tó w k a p itu l­ nych. Łącznie k odyfikacja zaw ierała 16 statu tó w k a p itu ln y c h 66. W praw dzie sta tu ty k ap itu ln e z a w arte w kodyfikacji biskupa-tre- form ato ra n ie zostały iz n ie j w yraźnie w ydzielone i opublikow ane w oddzielnym .zwodzie, niem niej jed n ak stanow ią jednolity zespół norm odnoszących się do u stro ju w ew ętrznego i pew nych form działalności k o rp o racji kanonickiej 67.

Z fak tem form alnego zatw ierdzenia przez b isk u p a obow iązują­ cych w kaspiitule płockiej statu tó w k ap itu ln y ch jako ciałośteii, spo­ tykam y się po r.az pierw szy 4 lutego 1482 r., k iedy to oiwej ap ro ­ b aty udzielił rządca diecezji i k anclerz k siążąt m azow ieckich b i­ s k u p Fiiotir Chodkowskli. B iskup zatw ierdzając staituty i zw yczaje k a p itu ły polecił je ściśle zachow yw ać -pod sankcjam i k arn y m i bli­ żej n ieo k re ślo n y m i68. N ie doszło jed n ak wówczas, o czym m ożna w nioskow ać z przekazów szesm stow iecznych, do k tó ry ch niżej naw iążem y, do u tw orzenia wówczas odrębnej i specjalnej księgi statutów , w ypisanych z tzw. m etry k i kap itu ln ej.

N a rastając a ciągle w m etry ce k ap itu ln ej ilość statu tó w — był to ok res ożyw ionej działalności ustaw odaw czej kolegiów k a p itu l­ nych — spow odow ała, iż 9 w rześnia 1499 r., podczas generalnej sesji k ap itu ln ej, doszło do kolejnej a p ro b aty zapew ne now ych statu tó w — i ty m razem jako całości — dokonanej przez biskupa W incentego Rrzerem bskiego, podkanclerzego k o ro n n e g o 69.

s k i , Studia z historii p r a w a kościelnego i polskiego, K raków 1917, s. 130—131.

c6 Zob. S. Z a c h o r o w s k i , Jakób biskup płocki ..., s. 72—76. Po­ szczególne statuty zostały w ym ienione w przyp. 36—39 powyżej; Zob. J. S a w i c k i , Concilia Poloniae t. 6, s. 181—261.

67 Zdaniem S. Zachorowskiego zbiór statutów kapitulnych zawartych w kodyfikacji Jakuba z Korzkwi, porównany ze zbiorem statutów ka­ pitulnych w ydanych przez biskupa krakowskiego Jana Grotowego z 1328 r., przewyższa ten ostatni bogactwem problem atyki. Zob, Jakób biskup płocki ..., s. 72.

68 „Ratificatio statutorum et conseutedinum E cclesiae Plocensis per Petrum Epum. Anno Dom ini M illesim o ąuadringentesim o septu- agesim o (tu autor notatki pom ylił — zapew ne m achinalnie — o 10 lat w łaściw ą datę: powinno być „octogesim o”, gdyż w 1472 r. Piotr Chod- kow ski n ie b ył jeszcze biskupem płockim. — Por. ADP,, ACPloc. 50, k. 32) secundo in Capituło generali plocen. per Rmum oldm in Christo patrem et dom inum Petrum dei gratia Epum plocen. Cancellarium du- catus M asoviae et dnos Capitulares tenuto Rmus in Christo pater ... Petrus ... ratif;icavit omnia et singula statuta Ecclesiae plocen. et con- suetudines laudabiles et m andavit illa sub censuris et poeniis ... fir- m iter observari”. — ADP, Statuta Cap. Ploc. 1437—1528 (odtąd: Statu­ ta), k. 17 v. oraz ACPloc. 50, k. 32; Por. A. J. N o w o w i e j s k i , Płock. Monografia historyczna, Płock 1930, s. 331 oraz S. C h o d y ń s k i , Płockie biskupstw o. W: Encyklopedia K ościelna N owodworskiego, t. 19, W arszawa 1893, s. 591.

om-P rac ę kodyfikacyjną sensu stricto podjęła k ap itu ła dopiero za, rządów diecezją biskupa E razm a Ciołka. Podczas sesji łu to w ej z 1514 r., z pew nością n a sk utek nagrom adzenia się nowego m a­ te ria łu ustawodawczego, grem ium kap itulne wydelegowało k an to ­ ra Tom asza Obidzińskiego i kanonika M ikołaja Tlubickiego pole­ cając im — w raz z notariuszem — zebranie daw nych i nowych, statu tó w zapisanych do księgi posiedzeń czyli m etry k i. Z adanie zaś sam ej red ak cji statu tó w i w pisania ich do odrębnej księgi zlecono wpływ ow em u scholastykow i S tanisław ow i M irow skiem u 70. P rac a została w ykonana w ciągu k ilku m iesięcy i zaakceptow ana n ajp ierw przez grem ium kanonickie 9 w rześnia 1514 r. 71 S ta tu ty zostały wówczas u ję te w odrębną księgę, zgodnie z poleceniem poprzedniej sesji. Już w czerw cu 1514 r. — podczas sesji n ad­ zw yczajnej — k a p itu ła zaanonsow ała biskupow i w ykonyw ane je ­ szcze wówczas dzieło kodyfikacji uprzedzając go o zam ierzonym przedłożeniu mu gotowego zbioru do a p ro b a ty 72. A kceptując n o ­ w opow stały zbiór, k a p itu ła — działała tu ta j, w y d aje siię z d u żą ostrożnością lecz d zarazem z roztropnością — podjęła jed n ak uchw a­ łę w m yśl której, zanim zbiór zostanie przedstaw iony do aproba­ ty biskupiej, m a być, w ciągu jednego ro ku , czytany i d ok ład n ie analizow any podczas sesji tygodniow ych z zaleceniem dokonyw a­ n ia pożądanych zm ian i m odyfikacji. Dopiero po upływ ie roku, po uw zględnieniu naniesionych zm ian, zbiór zostałby, n ad m ien iała uchw ała, przedłożony biskupow i do zatw ierdzenia n a sesji gene­ ra ln e j 73. O statecznie zbiór uzyskał aprobatę biskupią w 1515 r. i został ogłoszony w rękopisie Selecta sta tu t a venerabilis capituli

P lo cen sis71 obejm ując sta tu ty z la t 1437—1515.

W następnych latach do ułożonego w ten sposób zbioru zapisa- syw ać w now opow stałej, zachow anej zresztą księdze zaczęto w pi­ syw ać w począdku chronologicznym nowe s ta tu ty kap ituln e aż do r. 1538. A to, że statu tó w przybyw ało świadczy m. in. fak t, iż już w rok po aprobacie Ciołka i założeniu księgi statutów , podczas

nia et singula statuta et ordinationes fratrum predecessorum Eporum plocen. łn novavit et statuit, ut decreta et m andata om nes et singuli. dom ini praelati et canondci ploc. secundum ordinationem et dicta sta­ tuta teneant et se dinigant necnon officiis suds intendant et dicta sta­ tuta et ordinationes confiirmavit et roboravit”. — ADP, ACPloc. 50, k. 50 oraz Statuta, k. 26 v. — 27; Zarówno kodyfikację z r. 1482, jak i kodyfikację z r. 1499 pokrywa m ilczeniem T. Ż e b r o w s k i . Zob.. Z arys dzie jów diecezji pło ckiej, Płock 1976, s. 68; Por. A. J. N o w o ­ w i e j s k i , m. cyt., oraz S. C h o d y ń s k i, m. cyt.

70 ADP, ACPloc. III, k. 2 v.; H. Folwarski m ylnie utożsamia nota­ riusza kapituły ze scholastykiem Stanisław em M irowskim. Zob. E razm Ciołek ..., s. 172.

71 ADP, ACPloc. 50, k. 122 v.

72 B. U 1 a n o w> s k i, ACPloc., AKH, t. 6, n. 561, s. 140. 73 Tamże, n. 563, s. 141.

{

]

g eneraln ej sesji w rześniow ej z 1516 r. k a p itu ła w yznaczyła sw o­ ich delegatów — dziekana M ikołaja M irowskiego, archidiakona płockiego M ichała W ilkanowskiego, scholastyka d o ktora S ta n isła­ w a M irowskiego, k a n to ra Tom asza Obidzińskiego, archidiakona: dobrzyńskiego Ja n a z Chrościc i archidiakon a pułtuskiego M iko­ ła ja Brolińsikiego — celem dokonania rew izji s ta tu tó w 75. N adto w 1517 r. grem ium wyznaczyło biskupa su fra g an a P io tra L u b a rta oraz kanonika M ikołaja Tluibickiego dla przeprow adzenia now ej re w iz ji76. Świadczyło to o w zrastającej ilości now ych statu tó w , ja k rów nież o trosce k ap itu ły o bieżące uzupełnianie kodyfikacji Ciołka.

N arastający m a te ria ł ustaw odaw czy w form ie statu tó w w ym a­ g ał ciągłego i system atycznego ich w pisyw ania do zaprow adzonej w 1515 r. księgi. N otariusz k ap itu ły n ie czynił tego jedn ak na b ie­ żąco, stąd powrócono do te j sp raw y już w 1532 r. 77, a n astępn ie w rok później, podczas w iosennej sesji generaln ej z 1533 r . 78 k ie­ dy to kolegium delegow ało k an to ra J a n a Lewickiego oraz kano­ n ik a M ikołaja Stróżew skiego do ułożenia nowego, całościowego zbio­ ru statutów kapitulnych. W idać więc, iż działalność ustawodawcza- korporacji z la t 1515—1533 — był to ciągle okres autonom i u sta ­ wodawczej kap itu ły — pozostaw ała ciągle ożywiona, skoro dom a­ gano się ułożenia nowego zbioru. P rac a desygnow anych kanoników została zrealizow ana w te n sposób, iż do istniejącej już księgi sta tu tó w z 1515 r. notariusz w pisał now e s ta tu ty — doklejając k a r­ ty — z la t późniejszych, n ie była więc to kodyfikacja w sensie ścisłym.

Chcąc mieć księgę statu tó w już niejako zam kniętą, kap itu ła, podczas sw ojej w rześniow ej sesji g eneralnej z 1534 r., zobowią­ zała notariusza, ab y do najbliższej sesji generalnej zajął się o p ra ­ w ieniem ciągle nie zam kn iętej księgi statutów , a dla poszczegól­ ny ch członków kolegium przygotow ał sk ró t tej k s ię g i79. W idać i tu troskę k ap itu ły o znajomość w łasnego praw odaw stw a, Po­ lecenie nie zostało jed n ak zrealizow ane w pełni przez notariusza kapitulnego, gdyż księga statu tó w z 1515 r. n ie została w ciągu ro k u zam knięta i opraw iona, owszem nadal jeszcze przez 4 lata — aż do r. 1538 — w pisyw ano do n iej now opodjęte norm y statutow e, pow iększając >w te n sposób zwód. W w ym ienionym ro k u kodeks został w reszcie zam knięty i opraw iony, otrzy m u jąc wówczas now y

75 ADP, ACPloc. 50,, k. 126 v.; Zob. także ACPloc. II, k. 87 v. i 88. 76 ADP, ACPloc. 50, k. 128 v.

77 ADP, ACPloc. IV, k. 127 v.

78 Tamże, k. 134 v.; S. Chodyński podaje tu m ylnie rok decyzji kapi­ tuły: 1532. Zob. Płockie bisku pstw o ..., s. 591.

70 ADP, ACPloc. IV, k. 162 v.; Por. S. L i b p o w s k i , K apituła ka ­ tedralna w łocław ska ..., s. 67.

ty tu ł: Decreta R m i C apituli C athedralis Plocensis ex anno 1437

ad annum 1538 80.

U chw alone s ta tu ty .po r. 1538 znów w pisyw ano jedynie do k się­ gi posiedzeń kapitulnych; n ie sprzyjało to znajom ości bieżącego i obow iązującego ustaw odaw stw a in sty tu cji kanoników przez po­ szczególnych jej członków. Tym czasem przy załatw ianiu spraw ,

w w ielu sytu acjach i okolicznościach oraz przy podejm ow aniu de- cyzijd, grem iu m (kapitulne obow iązane było sięgać do iniartm s ta tu to ­ wych. Toteż podczas generalnego posiedzenia wiosennego, d n ia 4 m aja 1551 r., prałaci i kanonicy jednogłośnie .zadekretowali p rze­ prow adzenie ta k pożądanej kodyfikacji w łasnego, dotychczasow e­ go ustaw odaw stw a. Dla przygotow ania dzieła kody fikacji w yzna­ czono następu jących delegatów : arahidiaifcona płoJckiego, Ralwła Gło­ gowskiego, archidiakonia dobrzyńskiego, J a n a Ostbriowiicikdego oraz kanoników — P io tra K uklińskiego, Jak u b a P ontificius’a — dokto­ ra m edycyny, A lb erta Staroźrebskiego i J a n a W yrzykowskiego — profesora itetodogii 81. Z adaniem wyznaczonego groma, było dokładne przeanalizow anie całokształtu dotychczasowego ustaw odaw stw a k a ­ pituły, zaw artego w jej s ta tu ta c h oraz dokonanie now ej re d ak cji ak tu aln ie obow iązujących norm , k tóre 'miał spisać n otariu sz k a ­ pituły. W yznaczyła o n a n a dokonanie tej p ra cy o k res czterech miesięcy, ta k aby n a najbliższej (wrześniowej) sesji g eneraln ej w y­ m ienieni delegaci m ogli przedstaw ić całem u grem ium od,nośny pro­ je k t do dy skusji i ostatecznej aprobaty.

P ro je k t kodyfikacji statu tó w delegaci k ap itu ln i przedłożyli do­ piero w -półtora ro k u później, w d n iu 9 w rześnia 1553 r. Nie został on w pełni zaprobow any, bow iem uczestnicy sesji o b rad ujący w ty m d n iu podjęli ko lejną uchw ałę o dokonaniu now ej, popraw io­ nej redakcji statutóiw, k tó ra byłaby jeszcze doskonalsiza. Zrealizo­ w aniem po djętej uchw ały m iała się zająć w yznaczona wówczas ko­ m isja w nieco odm iennym składzie od poprzedniej. Tym razem pracę zlecono n astępującym 'prałatom a kanonikom : archidiakono­ w i płockiem u, P aw łow i Głogowskiem u, biskupow i sufirtagamowii J a ­ kubow i B ielińskiem u, Jak ubow i Pontificiusow i — doktorow i m e­ dycyny, M arianow i GośMckfiemu — doktorow i obojga praw , A da­ mowi W oźnickiem u oraz opatowd. płockiego opactw a ben ed y k ty ń ­ skiego św. W ojciecha P aw łow i K a le ek iem u 82. Jak o -termin w yko­ n a n ia w skazanej • pracy, k ap itu ła w yznaczyła okres najbliższego W ielkiego Postu, a więc kilkum iesięczny.

Jakkolw iek nieznany jest .rezultat prac kodyfikacyjnych obydw u

so. N ieco później, w yraz „decreta” przekreślano w tytu le zwodu za­ stępując go stosow niejszym i bardziej adekw atnym w yrazem „statuta”. C ałość zbioru składa się z trzech części i liczy 91 kart.

81 B. U ł a n o w s k i, ACPloc., AKH, t. 10, n. 200, s, 210—211. 82 Tamże, n. 223, s. 222.

[17] K apituła katedralna w Płocku 49

w yżej w spom nianych kom isji d ziałających z upow ażnienia k ap i­ tu ły — nie zachow ała się .bowiem żadna odrębna księga statu tó w z om aw ianego ok resu poza w spom nianą, pochodzącą z 1538 r. — należy przypuszczać, iż doszło w latac h 1553— 1554 do ułożenia nowego, »kodyfikowanego kodeksu statu tó w , przedstaw ionych za­ pew ne i tym razem w porządku chronologicznym a nie system a­ tycznym . Upow ażnia do p rzy jęcia 'takiej hipotezy fak t, iż pod­ czas generalnej sesji k ap itu ln ej z w rześnia 1554 r. k ap itu ła zade­ k reto w ała do konanie rew izji zbioru statutów , ta k aby ,nowa kole­ kcja b y ła krótsza tzn. p o m ijająca norm y już n ie a k tu a ln e 83. Jako czas na realizację d e k re tu wyznaczono jeden rok; gdy chodzi zaś o delegatów , którym pow ierzono zadanie now ej kodyfikacji, ich nazw iska pozostają nieznane.

T ak często — n a przestrzen i la t 1538—1544 — podejm ow ane przez korporację k anonicką prace re d ak cy jn e w zakresie kodyfi­ kacji statu tó w świadczą dobitnie, iż w tedy to w łaśnie rozw inęła się w pełni autonom iczna działalność ustawodawcza, tego k o le g iu m 84. W dalszych dziesiątkach la t XVI stulecia n a ra s ta ł znów no­ w y m ateria ł ustaw odaw czy, daw ne zaś sta tu ty tra c iły n a a k tu a l­ ności. S tąd też w d n iu 4 m aja 1575 r., podczas ob rad zgrom adze­ n ia generalnego, obecni n a n im p rałaci i kanonicy, idąc — jak to sam i ziaizniaiczają — aa przy kład em iiinnych kapliituł polskich, pod­ jęli d e k re t o przeprow adzeniu now ej kodyfikacji n o rm statutow ych, k tó rej rezu ltatem b y łab y now a księga s ta tu tó w 85. Do podjęcia pracy rew izyjnej n ad dotychczasow ym zbiorem statu tó w oraz uło­ żeniem now ego zostali delegow ani: opalt płocki, Platweł ’Kafetelki, Mi­ kołaj K onarski oraz J a n Loehiński. W yznaczeni delegaci nie od razu jedn ak podjęli pracę, bow iem podczas posiedzenia g en eraln e­ go z 9 w rześnia tego sam ego ro k u (1575) kolegium k ap itu ln e p rzy ­ nagliło zainteresow anych do jak najszybszego przygotow ania no­ wej re d ak cji s ta tu tó w 86. Ź ródła jed n ak — do r. 1590 — nie in fo r­ m ują, czy w ogóle i kiedy zadekretow ana p ra c a kodyfikacyjna zo­ stała po djęta i ja k i by ł jej w ynik. Być może, iż w zw iązku z no­ w ym i dyspozycjam i Soboru Trydenckiego, k ap itu ła liicizyła się z możliwością ry chłej in terw en cji b iskupa w ty m .względzie. W k a ­ żdym razie, źródła do w ym ienionego w yżej iroku, nlic n ie w spom ina­ ją o jakiejkolw iek now ej kolekcji statutów .

83 „... Dom ini cupientes statuta et constitutiones ecclesdae suae cathe- dralis Plocensis ad debitam form am reducere et em endare, concluse- runt et decreverunt, ut ... domini ... statuta eadem Ecclesiae corrigant, colligant et recolligant ...”. ■— ADP, Comp. stat., k. 378.

84 Por. S. L i b r o w s M , Kapituła katedralna włocławska ..., s. 67— 6 8

.

85 ADP, ACPloc. VII, k. 244 v.

88 Tamże, k. 254— 254 v.; Zob. także ADP, Comp. stat., k. 379.

N a zbiór system atyczny ustaw odaw stw a kapitulnego w zakre­ sie statutów , kolegium płockie czekało jeszcze k ilk a stuleci.

W spom niano już w yżej, iż ty lko zbiory a nie poszczególne s ta ­ tu ty kap itu ły p rzedstaw iały w XV i XVI stuleciu do aprobaty b i­ skupom . T ak było rów nież w kap itu le płockiej, o czym m. in. św iadczy w zm ianka zamieszczona w protokóle z sesji g eneralnej z 9 w rześnia 1514 r . 87 N ie spotykam y się n ato m iast w kolegium płockim z p ra k ty k ą przedstaw iania zbioru statu tó w do aprobaty S tolicy A p o sto lsk ie j88.

R easum ując w ypada podkreślić, iż dziedzina u staw odaw stw a k a ­ pitulnego, reg u lu jąca całokształt sp ra w ko rpo racji — kultow ych, m ajątkow ych, ustrojow ych oraz zw iązanych z jej działalnością — stanow iła szczególnie uw ażną funkcję te j instytucji.

Legislatio Capituli Cathedralis Plocensis usque ad an. 1590 Uno dej più im portanti campi di attività dei capitoli cattedrali come le persone m orali collegiali fino al XVI s. costituiva la loro legislazio- ne. II m ateriale legiislativo del capitolo cattedrale di Płock si raehiude- va nei decreti e negli statuti.

N ello sviluppo storico della organizzazione giuridica del capitolo nel campo legdslativo si osserva tre tappe. A ll’inùzio, fino al X IV s., l’uni- co legislatore di fronte al collegio fu il vescovo e il sinodo. Successi- vam ente — n el X V e X VI s., fino al Concilio Tnidentino —■ il capito­ lo sbesso creava dei decreti e degli statuti. Infine, dopo il suddetto Concilio il capitolo ddpendeva dad vescovi perdendo un’ampia autono­ m ia legislatdva.

I decreti capitolari regolam entavano le diverse m aterie riguardanti in genere il regim e in tem o e le funziond del capitolo. La parte più im portante della legislazione costituivano gli statuti capitolari, intrapresi dalla istituzione stessa n el X V e X V I s.

N el esam inare dl problema di fonti di esistenza degli statuti del ca­ pitolo si sottolinea che n el periodo di autonomia legislativa della isti­ tuzione (XV—XV s.) gli statuti si fondavano con un atto capitolare, il consenso del vescovo non c’era necessario; ciô corrispondeva alle norme contenute n el „Corpus Iuris Canonici”. L ’approvazione degli sta­ tuti dal vescovo è stata dichiesta soltanto per una collezoine di essi. A cavallo del X IV e X V s. si nota nel am biente capitolare di Płock una specdfdca form a legislativa: g li statuti provenivano dal vescovo — con il consenso del capitolo. L’opinione di alcuni autori su lla mancanza di autonom ia del capitolo di Płock n el campo legislativo è — nella luce di fonti capitolari — da respingere.

II contenuto degli statuti capitolari rdguarda dl regim e intero, le riunioni capitolari, l ’am m inistrazone dei beni commund ecc.

Per quanto rdguarda le fonti di conoscenza degli statuti capitolari, la prima nota collezdone di essi dériva solo dal 1515 an. e contiene gli statuti degli annd 1437—1515. G li ulteriori lavori dd eodificazione della legislazione capitolare progredivano nel corso del XVI s.

87 B. U 1 a n o w s k i, ACPloc., AKH, t. 6, n. 563, s, 141.