"Istocznikowiedienie i istoriografija gorodow Sibiri konca XVI - pierwoj połowiny XIX w.", pod red. O. N. Wiłkowa, Nowosibirsk 1987 : [recenzja]

628

n a d a n y ch p rzez k o ro n ę p od cięta e k o n o m ic z n ą p o tę g ę arystok racji, b yła ok resem ro zk w itu k ultury. Przejaw em ro sn ą c y ch am bicji a rystok racji szw ed zk iej są o g r o m n e in w esty cje w rep rezen tacyjn e b u d o w le , ja k ie w o w y m ok resie w z n ie sio n o w sto lic y i na prow in cji. M a rg a re ta R e v e r a , a u to r k a k o le jn e g o artyk ułu , p rzeciw sta w ia się d a w n iejszy m o c e n o m , u zn ającym k o n su m p c ję lu k su so w ą a rystok racji z a przejaw m o r a ln e g o zep su c ia w io d ą cej grupy sp o łec zn ej. In w e sty cje b u d o w la n e były, z g o d n ie z ó w c z e sn y m i p o g lą d a m i, n ie o d z o w n e d la u d o k u m e n to w a n ia p ozycji sp o łec zn ej c z o ło w y c h r o d ó w a r y sto k ra ty czn y ch . R o z k w it k o n su m p cji lu k su so w ej m iał p o w a ż n e n a stęp stw a d la c a łe g o sp o łe c z e ń stw a . In w estycje b u d o w la n e stw a rza ły m o ż liw o śc i za tru d n ie n ia d la c z ło n k ó w n iższych w a rstw sp o łec zn y ch . K o n ie c z n o ść o p ła c a n ia lu d zi i za k u p u m a ter ia łó w z m u sz a ła m a g n a tó w d o p o b ie r a n ia renty ch ło p sk iej w p ien ią d zu , a n ie w n atu rze. T o z k o lei p rzy czy n iło się d o u p o w sz e c h n ie n ia się g o sp o d a r k i p ien iężn ej n a w si i integracji ryn k ow ej g o sp o d a r k i ch ło p sk iej. In w estycje k o n su m p cy jn e o z n a c z a ły ta k ż e p rzep ły w k a p ita łu w ręce m ieszcz a ń sk ich fin a n s istó w , a na d łu ższą m etę p ro w a d ziły d o ruiny fin a n so w ej arystokracji.

D r u g a z p rezen to w a n y ch tu książek je st p ierw szy m k ry ty czn y m w y d a n iem d z ie n n ik a o sta tn ie g o g u b ern a to r a N o w e j Szw ecji J o h a n a R isin g h a . Ź r ó d ło to p rzy n o si cen n y m a ter ia ł n ie ty lk o dla p o z n a n ia o sta tn ic h m iesięcy istn ien ia k o lo n ii i k o n flik tó w m ięd zy S zw ed a m i a H o len d ra m i w A m ery ce. D z ie n n ik d o sta r c z a te ż in fo rm a cji d o d ziejó w In d ia n , tech n ik i h a n d lu k o lo n ia ln e g o i r e a lió w sie d e m n a sto w ie c z n y c h p o d r ó ż y tra n sa tla n ty ck ich . K ry ty czn e w y d a n ie tek stu (o ry g in a ł szw ed zk i w raz z a n g ielsk im tłu m a czen iem ) p o p r z e d z o n e z o s ta ło o b sze rn y m w stęp em , w k tórym w y d a w cy o m ó w ili d zieje K o m p a n ii P o łu d n io w e j (p r zem ia n o w a n ej w 1642 r. n a K o m p a n ię N o w e j S zw ecji) n a tle in n y ch p rzed sięw zięć te g o rod zaju w E u ro p ie i S zw ecji o ra z h isto rię o sa d n ic tw a sz w e d z k ie g o w A m ery ce w X V II w iek u .

M . K .

Isto c zn ik o w ie d ie n ie i isto rio g ra fija g o ro d o w S ib iri k o ń ca X V I — p ie r w o j p o lo w in y X I X w ., p o d red. O . N . W i ł k o w a , A k a d em ija N a u k S S S R , S ib irsk oje o td ie le n ie , In stitu t isto rii, fiło ło g ii i fiło s o fii, Iz d a tie lstw o „ N a u k a ” , N o w o s ib ir s k 1987, s. 288.

P r ezen to w a n e tu w y d a w n ic tw o z b io r o w e je st ju ż sió d m y m to m em p o św ię c o n y m h isto rii m iast n a Syberii (p o r . recenzje i za p isk i o p o p rzed n ich to m a c h tej serii: P H L X X I, 1980, nr 2, s. 3 7 7 — 386; L X X IV , 1983, nr 4 , s. 7 6 9 — 772; L X X V I, 1985, nr 1, s. 157— 161; L X X V II, 1986, n r 3 , s. 578— 580). O . N . W i ł к o w o m a w ia w nim p o w sta n ie m ia sta Z a szy w iersk a n ad In d igirk ą (z a ło ż o n e g o w 1639 г.), z a k ręgiem p o la rn y m , n a ob sza r ze w ieczn ej zm a rzlin y , c o stw a rza ło sz c z e g ó ln e p ro b lem y dla b u d o w n ic tw a . W zw ią z k u z tym in teresu jąca je st — ta k ż e z p u n k tu w id zen ia tech n ik i — h isto ria b u d o w y drew n ian ej cerk w i w Z a szy w iersk u w 1700 r. K ilk a k o lejn y c h a r ty k u łó w d o ty c z y za g a d n ień źró d ło zn a w czy c h : o g ó ln ej k lasyfik acji ź r ó d e ł d o ty c z ą c y c h d z ie jó w m iast syb eryjsk ich, a w sz c z e g ó l­ n o śc i m y śli sp o łeczn ej m ieszczan (A . M . K a n t o r ) , d o k u m en ta cji w y tw arzan ej p rzez b ieżą cą d z ia ła ln o ść u rz ę d o w y c h k an celarii w T o m sk u w X V I I— X V III w . (A . A . L u c i d a r s k a j a ) , sp ecyficzn ej d la h istorii Syberii k a te g o rii ź ró d eł, ja k im i b yły relacje p o d r ó ż n ik ó w i d o k u m en ta cja g r o m a d z o n a p rzez b a d a czy Syberii w X V I I — X V III w . (L . Κ . M i n e r t ) , p ię c io to m o w e g o (p ie rw o tn ie m o ż e n a w et s z e śc io to m o w e g o ) „ D z ie n n ik a ” n ie m ie c k ie g o b a d a cza Syberii n a słu żb ie P iotra W ie lk ie g o , D a n ie la G o ttlie b a M esser sch m id ta , z lat 1720— 1727 (Z . W . B a s z k a t o w a ) . N a to m ia s t rozp ra w a М . Р. M a ł y s z e w a je st nie ty lk o o m ó w ie n ie m źró d eł d o d ziejó w o św ia ty w Z ach od n iej Syberii w k o ń c u X V III i n a p o c z ą tk u X I X w ., ja k g ło si jej tytu ł, ale zarysem h isto rii ta m tejszeg o sz k o ln ic tw a z o r g a n iz o w a n e g o w la ta ch 1787— 1790 (z a ło ż o n o 2 g łó w n e i 8 m a ły ch sz k ó ł lu d o w y c h ) w ram ach reform y o św ia ty K a ta rzy n y II; p r z e d sta w io n o też p o ło ż e n ie n au czy cieli. K ilk a n a stęp n y ch ro zp ra w trak tu je o h isto rii g o sp o d a rcz ej. Są to p rzeg lą d y sta n u b a d a ń n ad g o sp o d a r k ą leśną i h a n d le m B ier ie zo w a , w a ż n e g o p u n k tu tr a n z y to w e g o w w y m ia n ie m ięd zy R o sją a S yb erią, o d k o ń ­

ZA PISK I

629

D o tem a ty k i ź r ó d ło zn a w cze j p o w r a c a m y w za m y k a ją cy m to m u a rty k u le D . J. R e z u n a . Z ajął się o n o c e n ą ź r ó d e ł d o d z ie jó w m ia st sy b er y jsk ic h w X V I II i w pierw szej p o ło w ie X I X w . z p u n k tu w id z e n ia ich p rz y d a tn o śc i o ra z m e to d a n a lizy p rzez w sp ó łc z e sn ą n a u k ę b a d a ją cą m ia sta i ich p rzeszło ść. Jest to b ard zo cen n e stu d iu m m e to d o lo g ic z n e i h isto rio g ra ficzn e. A u to r traktuje h isto r io g r a fię n ie w sp o s ó b k ro n ik a rsk i, ja k to się d o ść c z ę s to zd a rza , ja k o z b ió r in fo rm a cji b io — 1 b ib lio g r a ficzn y ch , lecz j a k o n a u k ę, której rozw ój z a le ż a ł o d o p a n o w a n ia m a ter ia łu ź r ó d ło w e g o i sto s o w a n y c h m e to d b a d a w czy ch . O d b ie g a te ż o d sc h e m a ty c z n e g o u jm o w a n ia p o w sta n ia i ro zw o ju m ia st j a k o rezu lta tu w y łą c z n ie p rzem ia n g o sp o d a r c z y c h i sp o łe c z n e g o p o d z ia łu p ra cy , zw raca u w a g ę na p o z a e k o n o m ic z n e fun k cje m ia st m a ły c h , n ie b ęd ą cy ch w a żn y m i o śr o d k a m i p ro d u k cji, p od k reśla h e te r o g e n ic z n o ść sp o łe c z n o śc i m iejsk ich , p rz y p o m in a o m o ż liw o śc i e k o lo g ic z n e g o p o d ejścia d o b a d a ń n a d m ia sta m i. P rzyp isy d o a rty k u łu R e z u n a sta n o w ią d o b r ą in fo r m a cję o d o r o b k u nau k i rosyjskiej i radzieckiej w zak resie u r b a n o lo g ii, m a ło z n a n e g o p o z a g ran icam i Z w ią z k u R a d z ie c ­ k ie g o . S z k o d a , że n ie zn a la zły się w n ich o d e sła n ia d o p racy o b c y c h , zw ła sz c z a tak w a żn y ch dla w ied zy o m ia sta ch o p r a c o w a ń a n g lo sa s k ic h , a w śró d n ich w ielu d zieł h isto r y k ó w am eryk ań sk ich p iszą c y ch o h istorii m ia st ro sy jsk ich (G . R o z m a n , T. S. F e d o r , P. H e r l i h y ) .

W to m ie z a m ie sz c z o n o też k ilk a a r ty k u łó w recenzyjn ych o m a w ia ją cy c h m . in. zb io ro w ą d w u to m o w ą m o n o g r a fię M a n g a z e i, d a w n o ju ż w y d a n ą k sią żk ę h isto ry k a a rch itek tu ry W . I. K o c z e d a m o w a o b u d o w ie n ajstarszych m ia st syb eryjsk ich, k sią żk ę o p rzeszło ści T o m sk a .

A . W.

Jurij I. S z t a k e l b e r g , P ie c zę c ie p o w s ta ń c ze 1863— 1 864. P rzek ła d a u to r y z o w a n y W ik torii Ś I l w o w s k i e j . P rzed m o w ą p o p rzed ził S te fa n K i e n i e w i c z . T a b lice p ieczęci i ilustracje d o d ru k u p r z y g o to w a ł S te fa n K . K u c z y ń s k i , P W N , W a rsza w a 1988, s. 3 89, ilustr.

W ied za o p ieczęcia ch p o w sta ń c z y c h b y ła d o ty c h c z a s ró w n ie p o w sz e c h n a , c o p o w ie r z c h o w n a , c h o ć ich zn a czen ie p o d k reśla li z a r ó w n o u c z e stn ic y w yd a rzeń z lat 1863— 1864, ja k p o to m n i. „ D la m n ie R zą d c en tra ln y istn ia ł ty lk o ja k o p ie c z ą tk a ” — p isa ł M a ria n L a n g iew icz , z a ś J ó z e f P iłsu d sk i stw ierd ził, iż b y ł to „ sy m b o l, k tóry siln ie — b a , nieraz w sze c h w ła d n ie p a n o w a ł n a d lu d ź m i” . N ie tr u d n o w ięc u za sa d n ić w y b ó r tem a tu p o d ję te g o p rzez r a d zieck ieg o b a d a c z a Jurija S z t a k e l b e r - g a , k tó r y w e w stę p ie d o sw e g o stu d iu m p rzy ta cza m . in. p o w y ż sz e c y ta ty . P rzy czy n ą p io n iersk ieg o c h a ra k teru tej p racy są c h y b a g łó w n ie ro zm ia ry b a d a w c z e g o tru du , k tó r y n a le ż a ło p o d ją ć , by o d n a le ź ć , z e s ta w ić i p rz e a n a liz o w a ć r o z p r o s z o n e źró d ła . O d stra sz a ło to h isto r y k ó w , k tó r zy p rze­