Ceramika malowana z cmentarzyska ludności kultury łużyckiej w Biernatkach, pow. poznański, z kolekcji Aleksandra Guttmana

BULLETIN ARCHéOLOGIQUE POLONAIS

Wiadomości

ARCHEOLOGICz­NE

Państwowe MuzeuM archeologiczne

w

warszawie

wARSz­AwA 2007 vARSOvIE

TOm (vOL.) LIX

2007

WIADOMO?CI

ARCHEOLOGICZNE

TOM

LIX

Tom

ten

_Redakcja

_po?wi?ca

_pami?ci

Pana

_mgr.

Mariana

_Kaczy?skiego

_(1932-2007)

twórcy

i

_{wieloletniego}

kierownika

Dzia?u

_Archeologii

Ba?tów

Redaguje zespó? 1 Editorial staff:

mgr Jacek Andrzejowski (sekretarz redakcji 1_managing editor), dr _Wojciech Brzezi?ski (redaktor naczelny 1 editor in _chief),

prof. dr hab. Teresa _{D?browska (zast?pczyni} redaktora _naczelnego 1subeditor), mgr Gra?yna Orli?ska,

mgr Rados?aw Prochowicz, mgr Andrzej Jacek Tomaszewski, doe. dr hab. Teresa W?grzynowicz

T?umaczenia 1 Translations: Anna Kinecka, Vyturys [arutis, Jacek Andrzejowski

Sk?ad i ?amanie 1 _Layout:

JRJ

Rycina na ok?adce: _br?zowa tarczka naskroniowa

z Pakalniszek _{(Litwa). Rys.} L. _Kobyli?ska Cover _picture: bronze _temple disc from Pakalniszki, (Lithuania). Drawn _by L. _Kobyli?ska

© Pa?stwowe Muzeum _{Archeologiczne} wWarszawie, 2007

© _Autorzy, 2007

Pa?stwowe Muzeum _{Archeologiczne jest instytucj? kultury}

finansowan? przez

Urz?d Marsza?kowski _{Województwa Mazowieckiego}

Sprzeda? detaliczna _{publikacji Pa?stwowego} Muzeum _{Archeologicznego,} w _{tym egzemplarzy archiwalnych, prowadzona jest}

w salach _wystawowych muzeum, ul. _D?uga 52 _(Arsena?), 00-241 Warszawa. P?atno?? _{gotówk?; wystawiamy} rachunki i_faktury.

Ponadto nasze _ksi??ki i_czasopisma mo?na zamawia? w PMA, tel. +48 ₍₂₂₎ 831 3221-25/110 lub _pod adresem _internetowym

wydawnictwapma@pma.pl

Cennik _{wydawnictw, wykaz publikacji} i _{pe?en spis} zawarto?ci _czasopism PMA: _{http://www.pma.pl/wydawnictwa} Price list, list ofPMA _publications and contens ofPMA _{periodicals: http://www.pma.pl/wydawnictwa}

Adres _redakcji 1 Editorial office: Pa?stwowe Muzeum _{Archeologiczne} ul.

_D?uga

52 _(Arsena?), 00-241 Warszawa

WIADOMO?CI

ARCHEOLOGICZNE

Tom

_(VoL)

LIX

SPIS

TRE?CI

Contents

MISCELLANEA

Barbara Sa?ac i ?

sk a, S?awomir Sa?a ci ?

sk i,

_Bibliografia

_prac

_Zespo?u

do Bada?

_{Pradziejowego}

Górnictwa

Krzemienia _Pa?stwowego Muzeum

_{Archeologicznego}

w Warszawie za lata 1985-2006 3

Committee for the Ancient Flint _Mining Research, State _{Archaeological} Museum in Warsaw. A _Bibliography 1985-2006

Anna D r z e w icz, Ceramika malowana z

_cmentarzyska

ludno?ci

_kultury

_?u?yckiej

w _{Biernatkach, pow.}

_pozna?ski,

z

_kolekcji

Aleksandra Guttmana 17

Painted Lusatian Culture _Pottery from a_Cemetery at Biernatki, distr. Pozna?, from the Aleksander Guttman Collection Miros?awa A n d r z e_j o w ska,

_Naszyjniki

z

_Drohiczyna

N_eckrings from _Drohiczyn

31

Magdalena

Nat u n iewi c z - S

eku ?a, Jerzy Okul i c z- Ko

za r _yn,

_Wybrane

_groby

z _importami

_rzymskimi

z

_cmentarzyska

w _{Weklicach, pow.}

_elbl?ski,

stan. 7 45

Selected Grave _Assemblages with Roman _{Imports, Cemetery} at Weklice, Site 7, distr. _Elbl?g

MATERIA?Y

Barbara Sa?ac i ?

sk a, Anna Z ako? c ieln a, Pierwsze

_groby

kultur ceramik

_wst?gowych

w Polsce.

_Groby

_kultury

lubelsko-wo?y?skiej

ze stanowiska Z?ota _"Grodzisko I" i _"Grodzisko II" 77

'First Linear Band _Pottery Graves in Poland'. Graves of Lublin- _Volhynian Culture at Z?ota, Sites 'Grodzisko l' and 'Grodzisko II'

Gra?yna Or l i ?

sk a,

_Materia?y

osadnicze z _{Transboru, gm. Latowicz, woj.} mazowieckie Materials from Settlement at Transbór, comm. Latowicz, woj. Mazowieckie

115

Ludwika Sawick a, _Gytis Gr iza s,

_Mogi?a

Wielkoludów ... Szwedów czy

konfederatów.

Cmentarzysko

kurhanowe

w Pakalniszkach

_(pó?nocna

_Litwa) w ?wietle bada? Marii

_Butrymówny

w 1897 roku 165

'Giants' Mound, Swedish _Graveyard, Confederates' _Cernetery'. Maria _Butrymówna Excavations ₍₁₈₉₇₎ ofBarrow _Cemetery

at Pakalniszki (N. Lithuania)

"Milzinkapis ... ?vedu arba konfederat?". Pakalni?kiu pilkapynas (?iaures Lietuvoje): ?vilgsnis i Marijos Butrimaites (Butrymówna)

1897 _{met? tyrinejimus} KRONIKA Anna B it n e r - Wr ó b l e w ska, Marian

_Kaczy?ski

(4.12.1932 -17.10.2007)

Wojciech

B r z e z i ?

sk i, _Najpierw

_by?y

_Ateny ...

203

205

206

Bibliografia

prac Mariana

_Kaczy?skiego

_(Anna B it n e r - Wrób l e w sk _a)

Wiadomo?ci _{Archeologiczne,} t. LIX, 2007

ANNA DRZEWICZ

CERAMIKA MALOWANA Z

CMENTARZYSKA

LUDNO?CI

KULTURY

_?U?YCKIEJ

W

BIERNATKACH,

POw.

_POZNA?SKI,

Z

_KOLEKCJI

ALEKSANDRA

GUTTMANA1

PAINTED LUSATIAN CULTURE POTTERY FROM A CEMETERY AT _BIERNATKI, DISTR.

_POZNA?,

FROM THE ALEKSANDER GUTTMAN COLLECTION

lekcji

prywatnych.

Nie wiadomo tak?e, ile

_grobów

zo-sta?o w _tym okresie

_rozkopanych.

WPROWADZENIE

Rozleg?e

cmentarzysko

cia?opalne

w _Biernatkach, stan.

12,

pow.

pozna?ski

(b.

pow.

?remski),

woj.

wielkopol-skie, stanowi

_jedn?

z

_naj

_ciekawszych

_nekropoli

ludno-?ci

_kultury

_?u?yckiej

w

_{Wielkopolsce,}

_u?ytkowan?

od

schy?ku

epoki

br?zu

po okres halsztacki D. W

literatu-rze

_przedmiotu

_jest

ono uwa?ane za

_miejsce

_pochówku

mieszka?ców

_du?ego

osiedla

_(Kórnik-

Bnin, stan.

_2a-b),

zlokalizowanego

na

_pó?wyspie

_Jeziora

_Bni?skiego,

nazywanym

"Szyja"

(Ryc.

1).

Oba te stanowiska

odgry-wa?y

we

_wspomnianym

czasie

_istotn?

_rol?

w bni?skim

mikroregionie

osadniczym,

po?o?onym

w niecce _Jezior

Kórnicko-Zaniemyskich

(Bni?skich),

sk?adaj?cym

si?

z kilku osad

_sta?ych

oraz obiektów o charakterze

sepul-kralnym,

a tak?e

_licznych,

_trudnych

do

zinterpretowa-nia

_punktów

_osadniczych,

które _mog?

_by?

pozosta?o?-ciami obozowisk

_b?d?

?ladami

_{okazjonalnych}

penetra-cji

i

_eksploatacji

terenu

_(T.

Malinowski 1961, s. 34 - tam

wcze?niejsza

literatura;

L.

_Krzy?aniak

1963, s. 104; J.

Fo-geI1985b).

Pierwsze

_{profesjonalne}

badania

_{wykopaliskowe}

na stanowisku 1 w Biernatkach

_{przeprowadzono}

_dopiero

w 1932 roku, a

_kolejne

w latach 1961-1962 oraz w roku

1966. Wich

_wyniku

_ods?oni?to

70

_grobów,

_cz?sto bardzo

zniszczonych,

z

_których

_zabytki

_przekazano

do Muzeum

Archeologicznego

w Poznaniu. W 1967 roku

przypad-kowo znaleziono

_jeszcze

_jeden

_zespó?

_cia?opalny.

Wy-twory

br?zowe

z _tego obiektu

_otrzyma?

_Instytut

Prahi-storii

_Uniwersytetu

im. Adama Mickiewicza wPoznaniu, a

_ca?y

zestaw

_naczy?

_glinianych

-wliczbie

_pi?ciu

egzem-plarzy

-pozosta?

u

_odkrywców.

Zachowane

_eksponaty

ze zbiorów kórnickich oraz

materia?y

z

_pierwszych

trzech sezonów

wykopalis-kowych

opracowa?

szczegó?owo

L.

_Krzy?aniak

_(1963),

antropologiczn?

analiz?

zawarto?ci

_wydobytych

w

cza-sie

_tych

bada?

_popielnic

_przedstawili

A. Malinowski

i A.

_{Jó?wiak-Malinowska}

_(1963),

za?

_anatomiczn?

_i

ga-tunkow?

identyfikacj?

szcz?tków

zwierz?cych

przepro-wadzili R. Ab?amowicz i H. Kubiak

_(1999,

s.

_133-136).

Wyniki

ostatniego

roku _prac, a tak?e

_pojedynczy

_grób

odkryty

przypadkowo,

opublikowali

H. Ko?kówna,

A. Pa?ubicka oraz A. Prinke

_(1968).

Cmentarzysko

biernackie,

_odkryte

w 2.

_po?owie

XIX

wieku, przez

dziesi?tki

lat znane

_by?o

_wy??cznie

z

poszu-kiwa? _amatorskich,

_polegaj?cych

na

_wydobywaniu

z ziemi

_{naj?adniejszych}

i

_najlepiej

_zachowanych

wyro-bów.

_Cz???

z _nich,

_wyj?tkowo

_{interesuj?cych}

z

nauko-wego oraz _estetycznego

_punktu

_widzenia, znalaz?a

_si?

w

_posiadaniu

_Fundacji

_"Zak?ady

Kórnickie'".

Niezna-na natomiast

_pozostaje

liczba

_{przedmiotów,}

które

tra-fi?y

do

_mnogich

na

_prze?omie

XIX i XX stulecia

ko-l

Artyku? powsta? wramach studium _{podyplomowego} Kurs zabytkoznaw-stwa rzemios?a _{artystycznego, prowadzonego} na _Wydziale Sztuk _Pi?knych Uniwersytetu im. _{Miko?aja Kopernika} wToruniu.

2

AZP 56-29/97

-J. Fo_gel 1985a, karta 97.

3

Zabytki te obecnie _{znajduj? si?} wmuzeum Biblioteki _{Kórnickiej Polskiej}

\ -, '-", \ "-\ <, ("\?'"\ <, \ / \ ...( -, , \ \ \ '" \ j \ \ \... ... --.... .J \ \

(

\ , \ , ." <, I () \ \J ? \ ./ .-" " <, "-l I r, \ \ \. "'-) r: \ \

_?

'\ J \ \ J ( \ \ \ .' \ \ \ \ -, -, \. \

)

--- ... .... . '\ • a

•

b ') Q Q \.... ? Q. Q

•

.: li 'c,-"? ---", e c d o e

Ryc. 1. Osadnictwo ludno?ci _{kultury ?u?yckiej} w_{pó?nocnej cz??ci} niecki Jezior Kórnicko- _Zaniemyskich (Bni?skich) w_pó?nym okresie _{epoki br?zu}

iwe _{wczesnej epoce} ?elaza: Kórnik-Bnin, stan. 2a-b (1); Biernatki, stan. 1 _(2). a

-?lad osadnictwa; b

-punkt osadniczy; c -osada; d

-cmentarzysko;

e

-pojedynczy grób cia?opalny. Rys. B. Karch iJ. Andrzejowski, wg J. Fogla 1985a, 1986 _{(terminologia} za: R. Mazurowski 1980; _Instrukcja 1984) Fig. 1. Late Bronze _Age and _Early Iron _Age sites of the Lusatian Culture in the northern _part of Jeziora Kórnicko-Zaniemyskie (Bni?skie) Basin:

Kórnik-Bnin, site 2a-b (1); Biernatki, site 1 (2). a

-trace of settlement; b

-settlement _point; c

-settlement; d

-cemetery; e

-isolated cremation _grave. Drawn _by B. Karch & _{J. Andrzejowski,} after J. Foge11985a, 1986 _(terminology after R. Mazurowski 1980, Instrukcja 1984)

W

_?adnym

z

_wymienionych

_artyku?ów

nie

uwzgl?d-niono

_jednak

_kolekcji

Aleksandra Guttmana,

przekaza-nej

w dniu 3

_grudnia

1919 roku do Muzeum

Narodowe-go w Warszawie _przez

_pu?kownika

Tadeusza

Jaworskie-go. Sk?ada?a

si?

ona z

_zabytków

_wydobytych

na dwóch

cmentarzyskach

ludno?ci

_kultury

_?u?yckiej

-w

Chojnie--Golejewku,

pow. rawicki

(A.

Drzewicz

2005)

oraz

w Biernatkach. Z

_drugiej

z

_wymienionych

_nekropoli

pochodzi?y

trzy

szpile

br?zowe,

uszkodzony

wielobocz-ny

kamienny

przedmiot

z otworkiem

_(fragment

topor-ka?)

oraz 35

_ró?nego

_typu

_wyrobów

_glinianych:

wpusz-czana malowana

_pokrywka,

_fragment

_malowanych

tro-jaczków

(?),

pi??

mis i czarek

-w _tym dwie _malowane,

osiem

_czerpaków,

_cztery

_bogato

ornamentowane

amfor-ki, kubek, kadzielnica,

_placek

_gliniany

z

_jedn?

powierzch-ni?

zdobion?

ornamentem

_{paznokciowym,}

sto?kowata

pokrywka

zako?czona

_lejkowatym

_guzkiem

z _otworem,

dwie

_grzechotki,

_trzy

_naczynka

miniaturowe, a tak?e

siedem

_naczy?

_wazowatych,

_{dwusto?kowatych}

i

jajowa-tych

(nr

inw. MN

_{74901-74937)4.}

Wiele z

_tych

_wytworów

ma we

_wcze?niej

_{opublikowanym}

materiale z Biernatek liczne

_odpowiedniki

- tak

formalne,

jak

i

_{ornamentacyjne}

(por.

L.

_Krzy?aniak

_1963).

_Omawiany

zestaw zawiera

przedmioty

datowane od

_schy?ku

_epoki

_br?zu

_po okres

halsztacki D, ale

_zdecydowan?

ich

_wi?kszo??

_nale?y

??-czy?

z Halsztatem C. Znaleziskom nie

_towarzyszy?a

niestety

?adna

_{dokumentacja,}

_{umo?liwiaj?ca}

_powi?zanie

ich z

_konkretnymi

_zespo?ami

_grobowymi.

Nie

_jest

równie?

_jasne,

w

_jaki

_sposób

Tadeusz Jawor-ski wszed? w

posiadanie

omawianych

przedmiotów.

Niewykluczone,

?e

_nast?pi?o

to w

_wyniku

_kontaktów,

które

_nawi?za?

z

_któr??

z

_wymienionych

osób lub ich ro-dzin z

_racji

_wykonywanych

_obowi?zków

_s?u?bowych.

W 1987 _roku, na _mocy

_decyzji

Ministra

_Kultury

i _Sztuki,

_kolekcja

Aleksandra Guttmana zosta?a

przekaza-na _przez Muzeum Narodowe do

_Pa?stwowego

Muzeum

Archeologicznego

(dalej

PMA)

w Warszawie",

_Jednak

zestaw

_zabytków

z Biernatek

(nr

inw.

PMA/III/10470)

by?

ju?

wówczas

_uszczuplony

o

_dziesi??

_wyrobów

glinia-nych

-w _tym

jedn?

malowan?

czark?

- które

prawdo-podobnie

zagin??y

podczas

II

_wojny

_?wiatowej",

a _trzy

inne

_przedmioty

_uleg?y

znacznemu uszkodzeniu

_(nr.

inw. MN

_{74916,74918,74936).}

W

_niniejszej

_pracy

_uwzgl?dniono

zarówno zachowa-ne

_naczynia

malowane z

_biernackiej

_nekropolii,

znajdu-j?ce

si?

w zbiorach _PMA,

_jak

i

_egzemplarz

_zagubiony.

Zabytki

te

_stanowi?

bowiem

_ciekawy

_przyczynek

do

problematyki

ceramiki

_malowanej

_kultury

_?u?yckiej,

zw?aszcza w zakresie tak

_zwanych

form

_specjalnych,

do

których

zaliczana

_jest

malowana

_pokrywka

oraz

frag-ment

_trojaczków.

Prezentowane _wytwory nie _s?

_jedynymi

znaleziska-mi ceramiki

_malowanej

na

_cmentarzysku

w Biernatkach.

Wcze?niejsze

artyku?y

zawieraj?

informacje

o

zdobio-nych

wielobarwn?

malatur?

trzech miseczkach oraz

fragmencie

naczynka

wazowatego

(L.

Krzy?aniak

1963,

s. 92, 93, tabl. 107:14,

109:16-18).

Do

_kolekcji

nie

_do??czono

równie?

_{jakichkolwiek}

informacji

na temat Aleksandra Guttmana _czy Tadeusza

Jaworskiego.

Wydaje

si?

jednak,

?e

_drugiego

z nich

mo?-na

_{by identyfikowa?}

ze _znanym

_publicyst?

okresu

mi?-dzywojennego,

pracuj?cym

-w randze

_{podpu?kownika}

-w Ministerstwie

_Spraw

_Wojskowych",

OPIS MATERIA?ÓW

1) Misa _{profilowana (Ryc.} 2a, 3,4). Brzusiec _?agodnie

zaokr?-glony, sp?aszczony, zdobiony dwoma _dookolnymi, szerokimi

??obkami, w _których namalowano _trzy bladoczerwone,

nieregu-larne _{prostok?ty d?ugo?ci} 3,1, 4,1 i4,2 cm. Na dwóch z nich

inten-sywnie czerwon? farb? narysowano poziom? jode?k?. Na trzecim

znajduje si? uko?na kratka, _powsta?a z dwóch _{nak?adaj?cych si?}

na siebie, przeciwlegle skierowanych jode?ek. Szyjka krótka,

rozchy-lona. Dno lekko _wkl?s?e. Powierzchnie starannie _wyg?adzone,

jasnobe?owe. Wys. 3,7 cm, ?redn. _wylewu 11,2 cm, ?redn. dna

4,7 cm; nr inw. MN 74924.

Wi?kszych

trudno?ci _nastr?cza ustalenie to?samo?ci

wspomnianego

kolekcjonera.

Sk?ad zbioru - _a

wi?c

wy-roby

z

_bogatych

_{wielkopolskich}

_cmentarzysk

_kultury

?u?yckiej,

rozkopywanych

amatorsko

_ju?

u

_schy?ku

XIX

wieku - mo?e

sugerowa?,

?e

_wywodzi?

_si?

on z _tego

w?a?-nie

_regionu,

a

_swoj?

_kolekcj?

_gromadzi?

_pod

koniec

owego stulecia. Wiadomo bowiem, ?e

jaki?

fabrykant

o nazwisku Gutmann

_wzi??

udzia? wzebraniu

konstytucyj-nym

niemieckiego

Towarzystwa

Historycznego

Prowin-cji

Pozna?skiej

(Historische

Gesellschaft

fur

die Provinz

Posen),

które

_odby?o

_si?

5 marca 1885 roku w _Poznaniu, a

_nast?pnie

_by?

_czynnym cz?onkiem

_tej

_organizacji,

ma-j?cej

na celu m.in. zbieranie

_zabytków

_{archeologicznych}

(J.

E. Kaczmarek _1996, s.

_67-68).

Natomiast w latach

20-

_tych

_ubieg?ego

wieku

_prowadzi?

w Warszawie

dzia-?alno??

_inny

Guttman, o imieniu Aleksander,

_b?d?cy

w?a?cicielem Domu

_{Przemys?owo-Handlowego}

i

odlew-ni ?elaza

_(Ksi?ga

_1920).

Brak

_jednak

_informacji

na temat

jego

ewentualnych

zainteresowa?

_{staro?ytniczych.}

4

Wypisy z inwentarza Muzeum _Narodowego w Warszawie; Pracownia

Inwentaryzacji i Ruchu Muzealiów _Pa?stwowego Muzeum Archeolo-gicznego wWarszawie _{(dalej PMA).}

5

Jaworski Tadeusz Wac?aw _(Polski S?ownik _{Biograficzny,} t. XIIl,

Wroc?aw--Warszawa-Kraków 1964-1965, s. 113 _[W Gie??_y ?

s_ki]). 6

Protokó? _{zdawczo-odbiorczy} z dnia 24 kwietnia 1987 roku; Pracownia

Inwentaryzacji iRuchu Muzealiów PMA.

7

Por. Galeria Sztuki _Staro?ytnej Muzeum _Narodowego w Warszawie. _Spis zabytków zaginionych w czasie II _{wojny ?wiatowej;} Pracownia

Inwentary-zacji i Ruchu Muzealiów PMA. _{Zagin??y naczynia} o nr inw. MN 74901, 74910,74915,74917,74919,74920,74926,74929, 74934, 74937. Zawarte

w _wymienionym dokumencie _{opisy zabytków wykonano} na _podstawie

ksi?gi inwentarzowej Muzeum _Narodowego wWarszawie.

a

o 6cm

?d

c

Ryc. 2. B ie rn atki, pow. Pozna?. _Kolekcja Aleksandra Guttmana: ceramika malowana - misa

(a), pokrywka (b), fragment trojaczków (c);

schematyczne rysunki naczy? malowanych (d) z _{zaciemnionymi miejsca pobrania próbek} do bada? _{fizykochemicznych. Rys.} B. Karch Fig. 2. B ie rn at_ki, distr. Pozna?. The Aleksander Guttmana collection: _{painted pottery}

-bowl _(a), lid _{(b), fragment oftriplct'} vessels _(c);

sketches of _painted vessles (d) with _{sampled parts} shadowed. Drawn _by B. Karch

\

Ryc. 3. B ie r n atk i, pow. Pozna?. _Kolekcja Aleksandra Guttmana: misa malowana z_widocznym ornamentem _uko?nej kratki. Fot. A. _Ring Fig. 3. B ie rn atki, distr. Pozna?. The Aleksander Guttman collection: bowl with _painted cross-hatched ornament. Photo A. _Ring 20

", (

Ryc. 6. B ie rn atki, pow. Pozna?. Kolekcja Aleksandra Guttmana: fragment trojaczków z_widocznymi otworami _{po czopach.} Fot. A. _Ring Fig. 6. B ie r n atk i, distr. Pozna?. The Aleksander Guttman collection:

fragment of _'triplet' vessels with _peg holes. PhotoA. _Ring Ryc. 4. B ie rn atki, pow. Pozna?. _Kolekcja Aleksandra Guttmana:

ornament _{jode?kowy namalowany} na misie. Fot. A. _Ring Fig. 4. B ie rn atki, distr. Pozna?. The Aleksander Guttman collection:

herringbone ornament _painted on the bowI. Photo A. _Ring

sek

-po trzy w _{ka?dej. Kraw?d?} wieczka nieco ?cieniona i

wy-d?u?ona; na zak?adce

_zachowa?y

_si?

_?lady

_{palców, pozostawione}

podczas jej formowania. Powierzchnie _jasnobe?owe, starannie

wyg?adzone.

Wys. 1,7 cm, ?redn. wieczka 8,4 cm, ?redn. zak?adki

7,7 cm; nr inw. MN 74922.

3) Fragment miseczki _{profilowanej (Ryc.} 2c, 6), zapewne

cz??? trojaczków. Brzusiec z _{wysoko umieszczonym, ?agodnym}

za?omem, na _{którym znajduj? si?} dwa _{otwory po glinianych}

czo-pach (w jednym zachowany fragment czopu) oraz _{?lady po}

ode-rwanych pozosta?ych dwóch miseczkach _{trojaczków. Szyjka}

krótka, rozchylona, ozdobiona s?abo _{widoczn? grup?} siedmiu

pionowych

kresek, _namalowanych czarn? farb?. Dno wkl?s?e, na ?rodku _wypchni?ty od _zewn?trz niewielki _guzek. Powierzchnie

starannie

_wyg?adzone,

_{jasnobe?owe. Wys.} 3,1 cm, ?redn.

_wylewu

6,1 cm, ?redn. dna 2 cm, otworki O,4xO,S iO,SxO,6 cm; nr inw. MN

74918.

Zopisu pochodz?cego z 1919 roku" _wynika, ?e do Muzeum

Narodowego naczynie to trafi?o _ju? uszkodzone. Sk?ada?o _si?

wów-czas _tylko z dwóch _po??czonych ze _sob? miseczek, ale znacznie

lepiej widoczna _by?a barwna malatura: _Dwojaczki z _{bia?ej glinki,}

ornament _{malowany, czarny} i_czerwony, kreski ikó?ka, z otworkami

bocznymi. Wysoko?? 3,1 cm, szeroko?? 13,2 cm, _g??boko?? 6,5 cm.

W _nieznanym czasie i okoliczno?ciach _jedna z miseczek zosta?a

utr?cona i_zagin??a, a_{znaczn? cz???} ?cianki _drugiej znich st?uczo-no.

a

4) Czarka _gliniana - miseczka malowana

czerwono z ornamentem

kreskowym i uszkiem _{(uszka brak). Wysoko??} 3,6 cm, szeroko??

9,4 cm, _g??boko?? 9,9 cm _(zaginiona); nr inw. MN 74937.

b

Ryc. 5. B ie rn atki, pow. Pozna?. Kolekcja Aleksandra Guttmana: pokrywka malowana

-wieczko (a) izak?adka (b). Fot. A. _Ring Fig. 5. B ie rn atki, distr. Pozna?. _Kolekcja Aleksandra Guttmana:

painted lid

-top (a) and _lip (b). Photo. A. _Ring

ANALIZA TYPOLOGICZNA

Ceramik?

malowan?

kultury

?u?yckiej

charakteryzuje

ogromne

bogactwo

form i zdobnictwa, a tak?e

_wysoki

poziom

technologiczny.

Jednym

z

_naj

_liczniej

reprezen-towanych

jej

rodzajów

s?

misy

z

_poziomo

_??obkowanym

brzu?cem i

_krótk?

_szyjk?,

_rozchylon?

_b?d?

_?ci?t?

do

2) Pokrywka wpuszczana (Ryc. Zb, Sa.b), prawdopodobnie

element _{cylindrycznego pojemnika.} Wieczko _okr?g?e, lekko

wypuk?e, na ?rodku czerwon? farb? namalowana kolista _plama.

Tu? _{przy jego kraw?dzi} umieszczono dwie _pary

_{naprzeciwleg?ych}

otworków z _wylotami w _{górnej cz??ci cylindrycznej} zak?adki; na zak?adce namalowano dwie _{grupy czerwonych,}

_pionowych

kre-8

Cytaty zamieszczone w _opisach 3. i 4. _pochodz? z dokumentu

wymie-nionego w_przypisie 7. Znacznie uszkodzone _{trojaczki zosta?y} tam _b??dnie

uznane za _zaginione.

wewn?trz. Nierzadko s? one ornamentowane

umiesz-czonymi

w ??obkach

_grupami

_pionowych,

_uko?nych

lub

jode?kowato

u?o?onych

kresek,

_naniesionych

czerwon?,

brunatn?

b?d?

czarn?

farb?,

a tak?e

_czerwonymi

ko?ami

i

_{prostok?tami.}

W

_grobach

_pe?ni?y

_rol?

_przystawek.

W

_zespo?ach

_grobowych

_wytwory te

_wyst?powa?y

ja-ko

_przystawki

_(H.

_Seger

1926, tabl. XXV:3; R. Glaser

1937, s. _133,136,144, tabl. _15:17-19; S. Alfawieka _1970, s. 33-34, tabl. If, XXVIc, XXVIIb; J. Doma?ska 1971,

ryc. 19a; A.

_Ko?odziejski

1975, tabl.

_VIII:14).

Wydaje

si?,

?e malowana

_pokrywka

z Biernatek

tak?e

_pierwotnie

stanowi?a

_cz???

_{cylindrycznej}

_"puszki':

Do

_opisanej

_grupy bez

_w?tpienia

_zaliczy?

_nale?y

równie?

_analizowan?

w

_niniejszym

_artykule

_mis?

z

Bier-natek,

maj?c?

w?ród

_znanych

_ju?

_zabytków

liczne

ana-logie,

pochodz?ce

m.in. z

_cmentarzyska

wDrzonku, _pow.

?remski,

Kro?nicy

Wielkiej,

pow. trzebi?ski, czy

Nadzie-jewie,

pow. ?redzki

(S.

Alfawieka 1970, s. 28, tabl. XId,

XVIIb,

XXa).

Za

_s?uszno?ci?

_tego wniosku dodatkowo

_przemawia

odkrycie

w

_Brzegu

_Dolnym

_wyrobu

_identycznego

_pod

wzgl?dem

kszta?tu i _zdobienia, a

_ró?ni?cego

_si?

nieco

wy??cznie

wymiarami

(Ryc.

7).

Uderzaj?co

podobna

jest

tak?e

_pokrywka

z

?ukowie,

nie

_maj?ca

_jedynie

czerwo-nych

kresek na zak?adce"

(A.

_Ko?odziejski

1975, tabl.

VIII:14).

Poza _tym w aktualnie

_dost?pnym

materiale

zabytkowym

nie

_{zarejestrowano}

_?adnych

_danych,

wska-zuj?cych

na mo?liwo??

_innego

_u?ytkowania

_tego

rodza-ju

przedmiotów.

Wyj?tkow?

natomiast

_form?

ceramiki

_malowanej

_s?

cylindryczne

lub

_{czworograniaste}

_pojemniki

_nazywane

puszkami.

Z

_literatury

_znanych

_jest

mi

_tylko

siedem takich

_{przedmiotów:}

sze??

_egzemplarzy

_{cylindrycznych}

zosta?o

_odkrytych

na

_nekropolach

w _{Osetnie, pow.}

górowski,

?ukowicach,

pow.

g?ogowski,

a tak?e w

Wo-?owie

_(grób

60 i

_{LXXXVIII/60-61),}

?cinawie

i

_Brzegu

Dolnym

(Ryc.

7)

-wszystkie

w _pow. wo?owskim.

_Maj?

one _wpuszczane

_pokrywy

o

_okr?g?ych

wieczkach i za-k?adkach ?ci?le

_{przylegaj?cych}

do ?cianek. W

_górnej

cz??ci

brzu?ców, a tak?e na

_kraw?dziach

_pokrywek

i den,

znajduj?

si?

pary otworków, przez które

prawdopodob-nie

_przewlekano

sznurek.

_Jedyny

okaz

_{czworograniasty,}

zaopatrzony

jednak

w

_pokryw?

_obejmuj?c?,

_pochodzi

z

_cmentarzyska

w ?azach

_(grób

_30),

_pow. wo?owski.

Warto te? _nadmieni?, ?e

_dotychczas

_"puszki"

znajdo-wane

_by?y

_g?ównie

na stanowiskach

_{zlokalizowanych}

na

?l?sku

?rodkowym

_(por.

S. Alfawieka _1970, s.

_69),

a

_zabytek

z Biernatek

_jest

_pierwszym

_egzemplarzem

z terenu

_{Wielkopolski.}

Bardzo

_rzadk?

_form?

ceramiki

_malowanej

_stanowi?

równie?

_trojaki.

Z

_literatury

_znanych

_jest

mi

_tylko

sze??

prawie

nieuszkodzonych

okazów

-odkrytych

na cm en

-tarzyskach

w

?cinawie,

Wo?owie

_(grób

_44),

Wroc?awiu--Stab?owicach

_(grób

_67),

_{Wroc?awiu-Ksi??ach}

Wielkich

(grób

124),

S?upie,

pow. ?redzki, i

Ki?czynie,

pow.

sza-motulski

-oraz dwie miseczki,

_b?d?ce

_zapewne ich

cz??ciami,

pochodz?ce

z

_nekropoli

w

Chojnie-Gole-jewku,

pow. rawicki.

Wszystkie

maj?

podobn?

form?:

sk?adaj?

si?

z trzech

_{profilowanych}

miseczek z

_krótk?

szyjk?,

które

_najcz??ciej

_po??czone

_by?y

_brzu?cami,

a

_tylko

w

_jednym

_przypadku

_{przy pomocy} rurek

(R.

Gla-ser 1937, s. 68, 79, 142, tabl. 15:12.14; S. Alfawieka 1970, s. 34-35, tabl. XVIb, XXVIIIi; R.

_[arysz

1998, s. 281,

ryc.5d).

Kszta?t

_fragmentu

_trojaczków

z Biernatek w

pe?ni

odpowiada

powy?szej

charakterystyce.

Miseczki

biernac-kich

_trojaczków

_styka?y

_si?

brzu?cami, a

_miejsce

po??-czenia dodatkowo wzmocniono

_glinianymi

_czopami

(Ryc.

6).

Taki sam

_sposób

_??czenia

stwierdzono równie?

w

_przypadku

_wymienionych

_ju?

okazów z

Chojna-Go-lejewka

czy

niemalowanego

egzemplarza

z

cmentarzy-ska

_kultury

_?u?yckiej

w _{Gorszewicach, pow.} szamotulski

(Z.

Pieczy?ski

1954, s. 148; Z. Wo?niak 1959, s. 67, poz.

146, 76, poz. 196, tabl. XXII:18.19,

XXIV:2).

Szczegó?owe

omówienie

_zaginionej

czarki nie

_jest

niestety

mo?liwe ze

_wzgl?du

na

_zbyt

_du??

_{ogólnikowo??}

zachowanego

opisu,

który

nie okre?la

_precyzyjnie

jej

formy.

Ryc. 7. Brz e_g D oln_{y, pow.} Wo?ów. Malowane _naczynie

cylindryczne z _pokrywk?, tzw. _{puszka. Wg} H. _{Segera (1926)}

Fig. 7. Brz e_g Doln_y, distr. Wo?ów. Painted _cylindrieal vessel

with lid ('box') .After H. Seger (1926)

9

W_{tym miejscu chcia?abym podzi?kowa? mgr Magdalenie ?widerskiej}

z Muzeum _{Archeologiezno- Historycznego} w_G?ogowie za udzielenie mi informacji na temat zdobienia _pokrywki z?ukowie.

Zgodnie

bowiem z

_opini?

_panuj?c?

w literaturze

w

_wypadku

_naczy?

_malowanych

surowiec

_garncarski

stanowi?y

przede

wszystkim

gliny

t?uste, nieznacznie

tylko

schudzone

_niewielk?

_domieszk?

_piasku,

lub

suro-wiec

_zupe?nie

_tego dodatku

_pozbawiony

_(S.

Alfawieka 1970, s.

_39).

Natomiast badania

_mikroskopowe

cerami-ki z Biernatek

_wykaza?y,

?e

_by?a

ona

_wykonana

z masy

garncarskiej

zawieraj?cej

oprócz

materia?ów

_ilastych

(ma?o

za?elazionej

gliny)

tak?e

_niema?y

dodatek

drob-noziarnistej

domieszki

_{nieplastycznych}

surowców

mi-neralnych.

Domieszk?

t?

tworzy?

g?ównie

t?ucze?

kwar-cowy, któremu

towarzyszy?

piasek

kwarcowy

oraz

mini-malne ilo?ci skalenia _potasowego

_{(mikroklinu),}

_cyrkonu

i _turmalinu, a tak?e

_pojedyncze

blaszki muskowitu

_(Ryc.

8-10).

ANALIZA TECHNOLOGICZNA

Najcz??ciej

stosowan?

metod?

badania cech

technolo-gicznych

naczy?

jest

makroskopowa

obserwacja

mate-ria?u

_zabytkowego

oraz

_{identyfikacja}

?ladów obróbki,

pozostawionych

na

_{powierzchniach}

_wyrobów

_podczas

ich

_lepienia,

_g?adzenia

i

_wyka?czania.

Poza

_jej

_zasi?giem

pozostaje

jednak

wiele

_zagadnie?,

do

_których

wyja?nie-nia konieczne _s?

_analizy

_{fizykochemiczne,}

_jak

_cho?by

okre?lenie warunków i _temperatury

_wypa?u

_czy rozpo-znanie cech

_fizycznych

_{poszczególnych}

sk?adników

masy

garncarskiej

(M.

Mogielnicka-Urban

1984, s.

8).

Tak

_wi?c,

w celu

_wyja?nienia

_niektórych

_szczegó?ów

technologii

produkcji

ceramiki

_malowanej,

przeprowa-dzono kilka

_podstawowych

bada?

_{fizykochemicznych}

omawianych

w _tym

_artykule

przedmiotów",

W

_zwi?zku

z _tym z

_czerepów

_naczy?

_zosta?y

_wyci?te

_odpowiednie

próbki

(Ryc.

2d).

Liczb?

1 oznaczono

_fragment

_pobrany

z

_trojaczków,

_liczb?

2

-z

_misy,

a

_liczb?

3

-z

_pokrywki.

Wcelu

_{potwierdzenia}

_tych

_wyników

przeprowadzo-no równie?

_rentgenowsk?

_analiz?

_{dyfraktometryczn?.}

Nie

_ujawni?a

ona obecno?ci

_innych

minera?ów ni?

wcze?-niej

wymienione.

Próbki te

_poddano

serii analiz

_{specjalistycznych:}

Stwierdzona

_{nieplastyczna}

domieszka mineralna

w

_wypadku

_trojaczków

stanowi?a 20-30% sk?adników

czerepu i zawiera?a

g?ównie

t?ucze?

kwarcowy.

W masie

ceramicznej

buduj?cej

mis?

zarejestrowano

oko?o 10%

piasku

kwarcowego

i 10-15% t?ucznia, a w

tworzy-wie

_u?ytym

do

_ulepienia

_pokrywki

-10-15% t?ucznia

kwarcowego

i

_poni?ej

1 %

_piasku,

_który

_móg?

_by?

w?as-nym sk?adnikiem

nieplastycznym

gliny

(por.

tab.

1).

Pozosta?e z

_wcze?niej

_wymienionych

minera?ów

wyst?-pi?y

w ilo?ciach

_?ladowych.

- badaniom

mikroskopowym

pozwalaj?cym

na

okre-?lenie sk?adu

_mineralnego

i

_ziarnowego

_masy

garn-carskiej

oraz stwierdzenie

_ewentualnej

obecno?ci

angoby;

-rentgenowskiej

analizie

_{dyfraktometrycznej}

_s?u??cej

dok?adnej

identyfikacji

faz

_mineralnych

wyst?-puj?cych

w

pobranych

próbkach;

-termicznej

analizie

_{derywatograficznej,}

wyznacza-j?cej

przybli?on?

temperatur? i warunki

_wypa?u;

- badaniom cech

fizycznych

ceramiki, takich

_jak

na-si?kliwo??

wodna,

porowato??

ca?kowita, szczelno??,

g?sto??

i

_g?sto??

_pozorna,

_{wykorzystywanych}

do

porównywania

jako?ci

wyrobów

glinianych.

Wymienione

analizy

mia?y

tak?e za zadanie

cz??cio-Procentowy

udzia?

_tej

domieszki w masie

garncar-skiej

naczy?

z Biernatek w

_pe?ni

_odpowiada

warto?-ciom,

_jakie

w

_przybli?eniu

okre?lono dla

_{poszczególnych}

10

Fizykochemiczne badania ceramiki _malowanej z Biernatek, wraz z omówieniem _{wyników, wykona?} dr in?. _Henryk Stoksik z _Katedry

Restauracji i _{Rekonstrukcji} Ceramiki i Szk?a _Wydzia?u Ceramiki i Szk?a Akademii Sztuk _Pi?knych we Wroc?awiu _{(dokumentacja} analiz w

Dzia-le _{Dokumentacji Naukowej} PMA w_Warszawie) .

w?

weryfikacj?

dotychczasowych

teorii na temat

tech-nologii

produkcji

ceramiki

_malowanej

_kultury

_?u?yckiej,

ukszta?towanych

g?ównie

na

_podstawie

_obserwacji

makroskopowych.

.... \o, ... "_... .... .. • y , ".. ... .. _.. ". \.' ... , .-... .. e. "-..? ..: ., . . . ..:_a ? •• 4 .. . . ... ,... . ., ? .. .- ... .. .. ?? . .. - 4 ... " I I , ?. .. .' .. ?-. " ",,_-.lI .... _.... .'.

Ryc. 8. B i e rn atki, pow. Pozna?. Obraz _{mikroskopowy tworzywa ceramicznego trojaczków (próbka 1):} w?wietle _{odbitym (a)}

iw ?wietle _{przechodz?cym} (b). Powi?kszenie 45x. Fot. H. Stoksik

Fig. 8. B ie r n atki, distr. Pozna?. _"Iriplet' vessels. Ceramie fabric _{(sample 1)} viewed under the _microscope: in reflected _{light (a)}

and in transferred _{light (b). Magnified} 45x. Photo. H. Stoksik

Ryc. 9. B ie rnatki, pow. Pozna?. Obraz _{mikroskopowy tworzywa ceramicznego misy (próbka 2):} w?wietle _{odbitym (a)}

iw ?wietle _{przechodz?cym} (b). Powi?kszenie 45x. Fot. H. Stoksik

Fig. 9. B ie rn atki, distr. Pozna?. BowI. Ceramie fabric _{(sample 2)} viewed under the _microscope: in reflected _{light (a)}

and in transferred _{light (b). Magnified} 45x. Photo. H. Stoksik

"-. , " ... : . ? . ? . ... e. . . , .. l • .. ... ... . .• ,

Ryc. 10. B i e r n atki, pow. Pozna?. Obraz _{mikroskopowy tworzywa ceramicznego pokrywki (próbka 3):} w?wietle _{odbitym (a)}

iw ?wietle _{przechodz?cym} (b). Powi?kszenie 45x. Fot. H. Stoksik

Fig. 10. B ie r na t_ki, distr. Pozna?. Lid. Ceramie fabric _{(sample 3)} viewed under the _microscope: in reflected _{light (a)}

and in transferred _{light (b). Magnified} 45x. Photo. H. Stoksik

Numer _Rodzaj Ilo?? _{nieplastycznej} domieszki _Rozmiary ziaren _{nieplastycznej Rodzaj nieplastycznej} domieszki

próbki naczynia mineralnej [%] domieszki _{mineralnej [mm] mineralnej} *

1. _Trojaczki 20-30 0,02-0,5 t?ucze?

_kwarcowy

2. Misa 10-15 0,02-0,5 t?ucze?

kwarcowy

10 0,1-0,4 _{piasek kwarcowy}

3. _Pokrywka 10-15 0,02-0,5 t?ucze? kwarcowy

poni?ej 1 0,2-0,5 _piasek

_kwarcowy

Tabela 1. B ie rn atki, pow. Pozna?. Sk?ad domieszki mineralnej, stwierdzonej w_{badanych próbkach}

)\- _W

badanych próbkach wyst?pi?y tak?e minimalne ilo?ci: skalenia _{potasowego (mikroklin),} muskowitu, turmalinu i_cyrkonu

Table 1. B ie rn atki, distr. Pozna?. _Composition of the mineral _temper identified in the _{analysed samplcs}

)\-In the _samples aminimal amount of _potassium aluminium silicate _{(mikrocline),} muscovite, tourmaline and zirconium were also detected

typów

ceramiki

_kultury

_?u?yckiej

na

_podstawie

dotych-czasowych

obserwacji

(por.

M.

_{Mogielnicka-Urban}

1984,

s.66-67).

korzystna

dla

_jako?ci

_wyrobów,

_sugeruj?,

?e

_u?yty

suro-wiec

_skalny

zosta? starannie

_rozkruszony

i

_odpowiednio

dobrany

(por.

Z.

?wiecki

1963, s.

_188-189).

Rozmiary

ziaren

_{wyodr?bnionego}

materia?u

niepla-stycznego s? niewielkie,

wahaj?

si?

w

_granicach

_0,02-0,5

mm, _{przy czym gros}

_mierzy

_tylko

0,1-0,2 mm. Zbli?ona wielko?? oraz

_{ostrokraw?dziasta}

forma

_wi?kszo?ci

z _nich,

Na dok?adnie

_wyg?adzonych

_{powierzchniach}

oma-wianych

naczy?

nie

_zachowa?y

_si?

niemal ?adne

_?lady

pozwalaj?ce

na odtworzenie

_sposobów

ich

_produkcji.

Na

_podstawie

_porówna?

z

_innymi

znaleziskami mo?na 24

tylko

przypuszcza?,

?e

_ka?d?

z

_ma?ych

miseczek

trojacz-ków

_wygnieciono

z

_jednego

kawa?ka

_gliny,

a

_nast?pnie

po??czono

je

czopami

z _tego

samego surowca i

zag?a-dzono

_miejsca,

w

_których

_styka?y

_si?

?cianki ich

brzu?-ców. Misa

_poziomo

??obkowana zosta?a _zapewne zrobio-na

_metod?

_wa?eczkow?,

_{umo?liwiaj?c?}

formowanie

rozmaitych

kszta?tów

_wi?kszych

_wytworów.

Trudno

na-tomiast wnioskowa? o

_sposobie

_wykonania

_pokrywki,

poniewa?

obie

_wcze?niej

_wymienione

techniki

_mog?y

z

_powodzeniem

znale?? tu zastosowanie.

Niestety

dla

_omawianych

_wyrobów

z Biernatek nie

uda?o

_si?

_wykona?

_?adnych

_{fizykochemicznych}

analiz

dotycz?cych

ich

_malatury,

_poniewa?

mo?liwe do

pozy-skania

_próbki

_by?y

ilo?ciowo

_zbyt

ma?e. Na

_podstawie

Numer _Rodzaj Strata _masy Przybli?ona

próbki naczynia [%wagowe] temperatura

wypalania [oC]

1. _Trojaczki 11,04 555

2. Misa 11,15 540

3. _Pokrywka 11,75 555

Tabela 2. B ie r n atki, pow. Pozna?. Przybli?ona temperatura

wypalania oraz strata _{masy badanych próbek}

Po uformowaniu

_naczy?

ich

_powierzchnie

_zosta?y,

jak

ju?

wcze?niej

nadmieniono, starannie

_wyg?adzone.

Analizowane

_zabytki

z

_biernackiej

_nekropoli

zachowa-?y,

szczególnie

wyra?nie

na ?ciankach

_{wewn?trznych,}

?lady

po

wielokierunkowym

g?adzeniu

twardym

narz?-dziem o

_w?skim

_zako?czeniu,

_{przypominaj?cym}

na

przyk?ad

szpatu?k?.

Table 2. B ie r n atki, distr. Pozna?. _{Approximate firing temperature} and loss of mass of _{analysed samplcs}

wcze?niejszych

bada? _tego

_rodzaju

_zabytków

wysuni?-to

_hipotez?,

?e

_{wykorzystywane}

do ornamentowania

farby

otrzymywano

prawdopodobnie

z surowców

mine-ralnych,

by?

mo?e dodatkowo

_zmieszanych

z t?uszczami:

czerwon? z

_ochry,

za? _czarn?

-z rud

_manganowych.

Nieliczne

_analizy

_tych

barwników

_wykaza?y,

?e

_pierwszy

zawiera?

_Fe203,

a

_drugi

-Fe304•

Pozosta?e sk?adniki

-podstawowe

(Si02,

A1203)'

poboczne

(CaO,

MgO,

Ti02)

oraz ?ladowe

_(Cr203,

Zna,

NiO)

-by?y

natomiast w obu

wypadkach

identyczne

pod

wzgl?dem

jako?ciowym.

Powa?nym

mankamentem

_tych

bada?

_jest

_jednak

brak

ilo?ciowych

oznacze? zawarto?ci

_{poszczególnych}

zwi?z-ków, co uniemo?liwia

_{przeprowadzenie}

_niezb?dnych

porówna?

i

_czyni

_je

ma?o

_u?ytecznymi

_(por.

M.

Remi-szewska-?owczycka

1958, s. 27; M.

_{Mogielnicka-Urban}

1984, s.

_111-112).

Niektórzy

badacze

_{przypuszczaj?,}

?e wiele okazów

ceramiki

_malowanej

_by?o

_po

_wysuszeniu

_angobowane,

czyli

powlekane

rozrzedzon?

szlamowan?

glink?.

Jednak

W Ho ?ub owicz,

_{wykorzystuj?c}

w?asne do?wiadczenia

i

_obserwacje,

zakwestionowa? mo?liwo?? stosowania

tego

zabiegu

w kulturze

_?u?yckiej,

a

_t?ust?

_powierzchni?

naczy?

uzna? za rezultat

_silnego

nacisku

_?lizgowego

twardego

przedmiotu

na

_wilgotn?

_?ciank?.

_Wyniki

fizy-kochemicznych

bada? kubka z

_cmentarzyska

w _Laskach,

pow.

k?pi?ski,

potwierdzi?y

jednak

znajomo??

i

wyko-rzystywanie

angoby

przez ludno??

,,?u?yck?':

Zosta? on bowiem starannie

_pokryty

roztworem

_takiej

_samej

glin-ki, z

_jakiej

_powsta?,

ale o znacznie

_mniejszym

uziarnieniu

(W

Ho?ubowicz 1947, s.157-159; Z.

?wiecki

1963, s. 189;

S. Alfawieka _1970, s. _1970, s. 40; M.

_{Mogielnicka-Urban}

1984, s.

103-105).

_{Przeprowadzone}

_analizy

specjalistycz-ne ceramiki z Biernatek

_wykaza?y

_natomiast, ?e

powierz-chnie

_tych

_wyrobów

_wyko?czono

_poprzez

_powleczenie

ich

_warstewk?

_rozrzedzonej

_tej

_samej

_gliny,

z

_której

zrobiono

_naczynie.

_Zabieg

ten

_s?u?y?

nie

_tylko

wyg?adze-niu

_naczy?,

ale te?

_zmniejszeniu

ich

_{przesi?kliwo?ci.}

Prezentowane w _pracy

_naczynia

_s?,

_podobnie

_jak

wi?kszo??

ceramiki

_malowanej,

bardzo dobrze

wypalo-ne. Badania

_{derywatograficzne}

_wykaza?y

natomiast

stosunkowo

_nisk?

_temperatur? ich

_wypa?u,

_zamykaj?c?

si?

w

_granicach

540-555°C

_(Tab.

_2).

_Wypa?

_przebiega?

w atmosferze

utleniaj?cej.

_{Zarejestrowana}

strata _masy

garncarskiej,

b?d?ca

wynikiem

tego procesu,

wynios?a

11,04-11,75%

_wagowych.

_Ubytek

ten w

wi?kszo?ci,

bo

a? w _6,5-6,8%

_wagowych,

_by?

efektem odwodnienia

i

_nast?pi?

w tzw.

_przedziale

_{niskotemperaturowym}

- do 300°C

_(Ryc.

_11).

Pozosta?a strata,

_przypadaj?ca

_g?ównie

na zakres 300-500°C, stanowi?a rezultat

_spalania

w?gli-stej

substancji

organicznej.

Ubytek

powsta?y

w

tempe-raturze

_powy?ej

500°C

_by?

_ju?

_minimalny,

_si?gaj?cy

zaledwie do 0,2%

_wagowych,

a

_spowodowa?a

_go

dehydro-ksylacja

krzemianów z

grupy

hydro

miki i

chlorytu.

Starannie

_wyg?adzon?

_ceramik?

dekorowano

nast?-pnie

barwnym

ornamentem

_malowanym.

Na

_omawian?

mis?

oraz

_pokrywk?

zosta? on _zapewne

_naniesiony

_przed

wypaleniem,

na co

_wskazuj?

widoczne w

_miejscach

starcia zdobienia

_?lady

_wsi?kania

_farby

w

_wilgotne

?cian-ki. ?atwa ?cieralno??, du?a nietrwa?o?? oraz niemal

ca?kowity

zanik

_malatury

na

_zachowanym

_fragmencie

trojaczków

sugeruj?

natomiast, ?e

_farby

na?o?ono

_ju?

_po

wypaleniu

zabytku,

a

_nast?pnie

-po ozdobieniu -

zastoso-wano

_wypa?

_wtórny.

_Wszystkie

bowiem _wytwory

glinia-ne

_by?y

_po na?o?eniu barwników starannie

_wypalane,

poniewa?

tylko

to dawa?o

_gwarancj?

_wzgl?dnej

trwa?o?ci

malowanej

dekoracji

(por.

S. Alfawieka 1970, s.

_41).

Niskie _temperatury

_wypa?u,

zbli?one do

_wy?ej

omó-wionych,

zanotowano tak?e dla

_innych

_naczy?

_kultury

?u?yckiej.

Na

_przyk?ad

_czerpaki

z

_cmentarzyska

w

Cz?-stochowie- Rakowie

_wypalono

w _temperaturze

500--520°C, czarki w _540-550°C, a

_przywo?ywany

_ju?

kubek

z Lasek i

_wyroby

_gliniane

z _{Kotlina, pow.} kaliski

-w wa-runkach

_termicznych

_{nieprzekraczaj?cych}

600°C

_(por.

M.

_{Mogielnicka-Urban}

1984, s. 116-117 - tam dalsza

li-teratura).

a

Barwa

_wyrobu

_po

_wypaleniu

w

_du?ym

_stopniu

uza-1W

OTG le?niona

jest

od sk?adu

chemicznego

surowca, ale

ana-liza taka nie zosta?a

_wykonana

ze

_wzgl?du

na znaczne

jej

koszty.

Na

_podstawie

_licznych

_{eksperymentów}

za-uwa?ono

_jednak,

?e

_substancje

ilaste

_zawieraj?ce

_wapie?

uzyskuj?

kolory

od

_bia?ego

i

_kremowego

do

_?ó?tego,

co

mo?e

_sugerowa?

_u?ycie

do

_produkcji

okazów z

Bierna-tek

_takiego

w?a?nie _typu

_glinki

_(M.

_{Mogielnicka-Urban}

1984, s.

_119).

Nie

_wydaje

_si?

_{przy tym} uzasadnione wielokrotnie

strata masy 11,04% wag.

wyra?ane

w literaturze twierdzenie, ?e do

_wypa?u

cerami-100 200 300 400 500 600 700 800 900 ki

_malowanej

_musia?y

_by?

_{wykorzystywane}

_piece

garn-Temperatura f C]

carskie.

_Wy?ej

wskazane _temperatury mo?liwe _s?

bo-b wiem do

_uzyskania

równie? w

_zag??bionych

w

_ziemi?

2W

paleniskach

otwartych.

Dowodów

_wypalania

_tego

rodza-ju

ceramiki w

_ogniskach

_dostarczy?y

tak?e badania

et-no

_graficzne.

Podczas _tego

_zabiegu

_naczynie

ozdobione

barwn?

malatur?

umieszczano w

_pozbawionym

dna

innym

naczyniu

glinianym

i _przysypywano

_ochronn?

warstw?

popio?u

(M.

Mogielnicka-Urban

1984, s.

117--118 - tam dalsza

literatura).

Zaprezentowane

analizy

specjalistyczne,

dotycz?ce

technologii

produkcji,

uzupe?niono

badaniami cech

fizycznych

naczy?

z _Biernatek,

_opisuj?cych

ich

_walory

100 200 300 400 500 600 700 800 900

u?ytkowe

(Tab.

3).

Stwierdzono, ?e

stopie?

zag?szczenia

Temperatura rC]

_czerepów,

_okre?lony

_przez

_poziom

_g?sto?ci,

_g?sto?ci

c

pozornej,

porowato?ci

ca?kowitej

i szczelno?ci,

wskazu-je

na

_wysok?

_jako??

_u?ytych

mas

_{garncarskich.}

Zwra-caj?

przy tym uwag?

identyczne

warto?ci

uzyskane

dla

trojaczków

i

_pokrywki.

_Nale?y

_doda?, ?e badania

dery-watograficzne

równie?

_wykaza?y

w

_przypadku

obu

_tych

zabytków

takie same

_wyniki

_(por.

tab.

_2).

Nasi?kliwo??

wodna

_omawianej

_ceramiki, zale?na od

_g?sto?ci

i skali

_spieczenia

_czerepów,

_wynios?a

_tylko

7,69-10,87%. Tak ma?a

_absorpcja

_wody,

_uzyskana

po-mimo niskich _temperatur

_wypa?u,

stanowi

_jeszcze

_jeden

dowód

_doskona?ych

_umiej?tno?ci

twórców ceramiki

100 200 300 400 500 600 700 800 900

malowanej

w zakresie

_wytwarzania

mas

_garncarskich

Temperatura rC]

i

_ogromnej

_praktycznej

_znajomo?ci

_{fizykochemicznych}

Ryc. 11. B ie rn atki, pow. Pozna?. Termogramy: próbki 1 (a), cech

poszczególnych

jej

sk?adników. Natomiast

niewiel-próbki 2 _(b) i_próbki 3 _{(c). Oprac.} H. Stoksik kie ró?nice w

_{nasi?kliwo?ci}

_{poszczególnych}

_próbek

_s?

Fig. 11. B ie rn atki, distr. Pozna?. _{Thermograms: sample} 1 (a),

_spowodowane

_nieznaczn?

_odmienno?ci?

wykorzysta-sample 2 _(b) and _sample 3 _{(c). By} H. Stoksik

nych

mas, a zw?aszcza

_nierówn?

_zawarto?ci?

_zwi?zków

organicznych,

polepszaj?cych

spiekanie

(H.

Stoksik,

P. Rze?nik 2003, s.

_34).

Numer _{Rodzaj G?sto?? G?sto??} Porowato?? Szczelno?? _Nasi?kliwo??

próbki naczynia

[g/cm"]

pozorna [gl cm"] ca?kowita _[%] materia?u _{[%] wodna[%]}

1. _Trojaczki 2,47 1,98 19,84 80,16 10,87

2. Misa 2,47 2,06 16,60 83,40 7,69

3. _Pokrywka 2,47 1,98 19,84 80,16 10,61

Tabela 3. B ie r n atk i, pow. Pozna?. Wybrane cechy fizyczne badanych próbek, okre?lone metodami _wagowymi Table 3. B ie r natki, distr. Pozna?. Selected _physical attributes of _{analysed samplcs} determined _{by weight} methods 26