Maria Niedzielska
Konserwacja rzeźby "Król Kazimierz
Wielki" z Muzeum UJ
Ochrona Zabytków 45/3 (178), 225-231
1992
M A R IA NIEDZIELSKA
KONSERWACJA RZEŹBY „KRÓL
Z M U Z E U M UJ
Drewniana rzeźba K ró l Kazimierz W ielki z ok. 1380 r., pochodząca z kolegiaty w W iślicy, jest obecnie własnoś cią Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego, znajduje się w Collegium Maius (nr inw . 8 6 5 /III). Jest to rzeźba pełna, przyścienna, wykonana z drewna lipowego, p o li chromowana, złocona i srebrzona o wymiarach; w yso kość - 100 cm, z koroną 107 cm; szerokość - 38 cm; głębokość - 13 cm.
Postać króla przedstawiona jest w pozycji stojącej, z pro stymi, lekko rozstawionymi nogami. W prawej ugiętej ręce trzyma jabłko ozdobione krzyżykiem, ręka lewa opuszczona jest wzdłuż boku figury, lekko wysunięta ku przodowi, dłoń podtrzymuje berło. Twarz króla okolona jest spiralnie skręconymi włosami spływającym i na ra miona oraz spiralnie skręconą brodą. Nad ustami lekko zaznaczone są wąsy. Kalota g ło w y uformowana jest w kształcie obręczy, na którą nałożona jest korona o liś ciastych sterczynach z obręczą wysadzaną malowanymi kaboszonami. Postać okrywa pancerz, silnie uw ydatnia jący pierś, a zwężony w pasie. Pas nisko okala biodra. Obuwie wysokie, sięgające do bioder, zakończone spi czastymi nosami, ciasno opina nogi króla. Na ramiona narzucony lekko sfałdowany płaszcz, rozszerzający się ku dołow i w form ie trapezu. Podstawa rzeźby wykonana jest w form ie nieregularnego prostokątnego klocka. Kar nacja tw arzy jest ugrow oróżow a, zarost brązowy, prawie czarny. Płaszcz złocony z ciem noczerwoną podszewką, pancerz i obuw ie srebrzone, insygnia królewskie złoco ne.
H is to ria o b iek tu
Rzeźba przedstawiająca Króla Kazimierza Wielkiego pra w dopodobnie od początku swego istnienia znajdowała się w kolegiacie w iślickiej. Datowana jest na początek ostatniej ćwierci XIV w. Jerzy Żarnecki podaje daty powstania rzeźby: 1378 r. post quem i 1382 r. ante quem, wskazując na szczegóły ubioru charakterystyczne dla m ody XIV w. Podobny pancerz i nisko opinający biodra pas występuje w grobow ym pomniku Kazimierza
Wielkiego na W awelu, w w ielu pomnikach śląskich z te
go okresu i innych. Moda ta była w Polsce szczególnie powszechna w łaśnie za Kazimierza W ielkiego, choć trwała znacznie dłużej1. Badacze podają, iż w pierwszym
1 J. Ż a r n e c k i , Nieznany posąg Kazimierza W ielkiego, „Prace Komisji Historii Sztuki” t. VIII, 1939-1946, s.93-103.
KAZIMIERZ W IELKI"
roku I w o jn y św iatow ej, w czasie ostrzeliwania kościoła, rzeźba przedstawiająca Króla Kazimierza W ielkiego zo stała przeniesiona w bezpieczne miejsce i dzięki temu ocalała2. Po w ojnie pow róciła do wnętrza kolegiaty. Kościół jednak był zniszczony, uległ dalszej dewastacji i praw dopodobnie dlatego z inicjatyw y J. Żarneckiego, za zgodą ks. proboszcza, podarow ano tę rzeźbę Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie, w roku 1938. Stan zachowania rzeźby pozwala w nioskow ać, iż znaj dowała się ona zawsze w dobrych warunkach i że dbano 0 nią, poddając ją co pewien czas konserwacji. Żarnecki podaje XVII lub XVIII w. jako czas w ykonania na now o polichrom ii twarzy, ubolewając równocześnie, że nie zachowała się polichrom ia pierwotna. Czas ten był zape wne również okresem gruntow nej konserwacji rzeźby. Prawdopodobnie w tedy w ykonano brakujące prawe przedramię z dłonią i jabłkiem , w większości uzupeł niono złocenie na płaszczu i srebrzenie na zbroi. Drugą konserwację w ykonał Marian Gąsecki w 1938 r. Zrekon struow ano w tedy na podstawie starych rysunków (A. Lessera) brakującą lewą rękę fig ury oraz utrw alono i nie co uzupełniono jej polichrom ię. Ponieważ J. Żarnecki podaje, że „karm inow a podszewka płaszcza jest całko w icie n ow a", można w nioskow ać, iż mogła mieć miejsce także konserwacja tuż po I w ojn ie św iatow ej. Praw dopodobnie uzupełniono w tedy zdrowym drewnem zni szczony fragment poły płaszcza w dolnej partii od dołu 1 w ykonano polichrom ię podszewki.
Po II w ojnie św iatow ej poddano rzeźbę dw ukrotnie konserwacji zachowawczej i wzmacniającej (w 1949 i 1951 r.), wykonanej przez Karola Dąbrowskiego3. Osta nia gruntow na konserwcja rzeźby została przeprowadzo na w latach 1979-1981 przez autorkę niniejszego opra cowania.
B udow a te c h n o lo g ic zn a o b iek tu
Dla rozeznania się w liczbie w arstw malarskich pokryw a jących rzeźbę, pobrano próbki z 16 pun któw figury
i w ykonano ich przekroje (zgłady boczne), a następnie
2 T. S z y d ł o w s k i , O W iślicy i je j zabytkach, „Prace Komisji Historii Sztuki" t.ll, 1922, s. 33.
3 W Inwentarzu Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego w dniu 2.V.1949 r. wpisano: „odczyszczenie, kitowanie, punktowanie, zabezpieczanie gruntu z malaturą i zastrzyki do drewna", zaś 19.XI.1951 r. „wprowadzenie mosiężnych śrub do nóg statuy".
zdjęcia m ikroskopowe. Próbki te posłużyły rów nież do badań m ikrokrystaloskopow ych i chem icznych oraz spe- kralnych na mikroanalizatorze laserowym.
Zdjęcia m ikroskopow e przekrojów nie wykazują nawars tw ień polichrom ii, jedynie próbka pobrana z zagłębień podszewki płaszcza jest d w uw arstw ow a. Natomiast na podstawie obserwacji można było potw ierdzić kilkakrot ną konserwację rzeźby, polegającą na uzupełnieniu u b y tkó w , ewentualnie na położeniu now ej w arstw y w m ie j sce zniszczonej, np. w partii podszewki płaszcza. W id o czne były również przemalowania, np. w łosó w , brody czy twarzy, ale kolorystycznie pokrywające się z w arstw ą najstarszą.
Zdjęcie rentgenowskie u ja w niło obecność pręto-śrub mosiężnych z okresu konserwacji Dąbrowskiego, prze biegających przez całą wysokość nóg króla.
W w yniku badań stw ierdzono, że rzeźba przed konser wacją posiadała 6 w arstw chronologicznych i 27 te c h nologicznych. Po konserwacji rzeźba ma 7 w arstw ch ro nologicznych i 33 technologiczne (stratygrafia zbiorcza przed i po konserw acji)4.
T ech n ika w y k o n a n ia
Rzeźba wykonana jest z drewna lipow ego, pełno rzeź biona z przodu, od tyłu płaska, przyścienna, nie drążona. O dw rocie cięte piłą i opracowane płaskimi dłutam i (fot. 1). Ręce łączone kołeczkami. Warstwa polichrom ii p o ło żona jest na zaprawie klejow o-kredow ej, płaszcz, korona i jabłko złocone, zbroja i obuw ie srebrzone, w łosy i kar nacja w ykonane w technice temperowej i olejnej. Identyfikacja m ateriałów wykazała, że drewno, zarówno oryginał, jak i późniejsze uzupełnienia, to lipa drobnolist- na. Jedynie kołeczek unieruchamiający berełko jest w y konany z drewna sosny. Spoiwa pierw otne - tem perowe i białkowe, w tórne - białkow e i olejne. Pigmentami są biel o ło w io w a użyta pierw otnie i w tórnie, cynober - pie rw otnie, czerwień organiczna i chrom ow a - w tórnie, żółta chrom ow a - w tórnie, czerń żelazowa i kostna - pierw otnie i w tórnie.
Rzeźbę przyjęto do konserwacji w katastrofalnym stanie zachowania. Umieszczona była w skrzynce, w pozycji leżącej i nie można było nią m anew row ać ze w zględu na osypującą się polichrom ię.
W miejscu po odłamanej prawej ręce króla odsłonięte drew no przedstawiało stan zupełnego zniszczenia przez ow ady (fot. 3). Od strony odw rocia w id n ia ły liczne, zakitowane o tw ory w y lo to w e ow adów . W dolnej partii poły płaszcza w ycięto praw dopodobnie zniszczony fra g ment i nieco ukośnie w sta w io no zdrow y kawałek tego samego drewna, osadzając go na kitach k re d o w o -k le jo w ych i gwoździach (fot. 1). Obróbka górnej partii tego fragmentu oraz w y n ik badań m ikroskopow ych pozwalają wysunąć hipotezę, że element ten jest oryginalny, tylko nieco podniesiony w górę i ukośnie w staw iony. G łębo kie ubytki drewna na g ło w ie króla były zakitowane masą w oskow o-żyw iczną i kredow o-klejow ą, obydw ie ręce 4 M. N i e d z i e l s k a , D okum entacja konserwatorska rzeźby
króla Kazimierza W ielkiego z roku 1380, Kraków 1981 r.; maszy
nopis.
króla do łokci wykonane wtórnie. Drewno podstawy charakteryzowało się słabą strukturą, w idoczne były ró w nież liczne otw ory po owadach. Od spodu w idniały w staw ki now ego drewna w yrów nujące podstawę, przy klejone i przybite dwoma gwoździami.
Prawie na całej pow ierzchni rzeźby w ystępow ały w yso kie, daszkowate spęcherzenia, które osypywały się wraz z zaprawą oraz liczne ubytki polichrom ii aż do drewna (fot. 2 i 3). Zniszczenia te w ystępow ały głów nie na postaci króla i podszewce płaszcza. Ich przyczyną były w ad liw e w arunki przechowywania rzeźby w magazynie muzealnym. Na postaci króla widoczne były liczne nowe uzupełnienia: na dorobionych rękach nowa zaprawa i srebrzenie oraz nowe złocenie na jabłku i krzyżyku, także na płaszczu króla. Karminowa podszewka płaszcza wraz z zaprawą jest nowa. Użyta farba organiczna w w ielu miejscach przeniknęła przez zaprawę aż do drewna, barwiąc jedno i drugie. Uzupełnienia zaprawy i polichrom ii oraz przemalowania w ystępow ały na tw a rzy, brodzie i włosach króla. Korona była w połow ie złamana (fot. 4), dorobione środkowe zwieńczenie (liść) oraz zakończenie prawej sterczyny.. Odłamane były frag menty bocznych liści oraz zakończenie lewej sterczyny. Od tyłu na obręczy w id n ia ł przyklejony pas płótna dla wzm ocnienia i przytwierdzenia pęknięcia.
P rzebieg prac k o n s erw ato rsk ic h
Podejmując pracę nad obiektem w styczniu 1979 r. zdecydow ano się przeprowadzić badania wstępne w w arunkach magazynowych Muzeum UJ, gdzie w y k o nano dokumentację fotograficzną oraz pobrano próbki do badań chem iczno-fizycznych, dendrologicznych i m ykologicznych5.
W w yniku badań m ykologicznych stwierdzono zainfeko w anie rzeźby i przeprowadzono jej dezynfekcję prepara tem grzybobójczym Aethylenoxid firm y Fluka AG - Buchs SG (Szwajcaria) w aerozolu.Odkażona rzeźba została położona na płycie marmurowej i przysłonięta namiotem z fo lii poliestrowej na stelażu drewnianym, aby środek odkażający m ógł lepiej i głębiej penetrować. Równocześnie napełnione wodą kuw ety umieszczono pod namiotem, w celu naw ilgocenia osłoniętej prze strzeni. Było to konieczne, gdyż w ilg otno ść otoczenia w tym czasie nie przekraczała 30%, a temperatura sięgała 25°C.
Przed transportem do prywatnej pracow ni zabezpieczo no rzeźbę bardzo dokładnie bibułką japońską i 5% roz tw orem paraloidu B-72 w toluenie (fot. 5). Zastosowa no spoiw o nierozpuszczalne w wodzie, ponieważ plano w ano użyć do przyklejenia polichrom ii spoiwa rozpusz czalnego w wodzie.
Do przyklejenia odpadającej polichrom ii użyto glikolu polietylenow ego PEG 2000 produkcji Loba-Chemie (Austria) oraz polialkoholu w inylu PAW, SRIN ETSV 5 Badania fizyko-chemiczne wykonali w Laboratorium Wydziału Konserwacji Dzieł Sztuki: mgr P. Karaszkiewicz i mgr M. Ligęza, badania dendrologiczne doc. M. Niedzielska, badania myko- logiczne prof. dr hab. B. Smyk z Akademi Rolniczej w Kra kowie.
POVAL PA-18 z w odą w stosunku: PEW 2000 - 40% PAW - 4,8% woda 55,2% na gorąco6.
Poliglikole do c. cz. 2000 są substancjami higroskopij- nymi, rozpuszczalnymi w wodzie. Uelastyczniają twarde spęcherzenia i umożliwiają położenie w arstw y malarskiej wraz z zaprawą ściśle w danym miejscu, nawet gdy odspojenie jest objętościow o większe. Ponieważ poii- akohole mają słabą siłę klejenia, dlatego połączono PEG 2000 z polialkoholem w inylu.
Podszewka płaszcza, technologicznie w ad liw ie w ykon a na po I w ojn ie św iatow ej (?), została usunięta wraz z zaprawą. Do zaprawy użyto wów czas zbyt mocnego kleju glutenow ego, w skutek czego odspajała się ona od podłoża płatami. Ponadto tą samą zaprawą, w bardzo grubej w arstw ie dochodzącej do 1 cm, w ypełniono uby tki drewna i zagłębienia fałdów . Do wykonania p o li chrom ii użyto karm inowej, organicznej farby, która prze niknęła w w ielu miejscach poprzez zaprawę aż do drew na, zabarwiając je. O dsłoniło się drewno z kanalikami po anobium, a w miejscach większych ubytków - próchno drewna. W kanalikach znajdowało się wiele nieżywych ow adów . Zabarwienie drewna w yw abiono środkami al kalicznymi (amoniak i wybielacz do tkanin), tonizując wodą.
Usunięto z rzeźby wszystkie niewłaściwe i w adliw ie wykonane kity, a dobrze zachowane i poprawnie w y k o nane pozostawiono.
Dla skonsolidow ania osłabionego przez ow ady drewna postanow iono w ykonać impregnację Paraloidem B-72 (produkcji RFN), 20% roztworem w ksylenie. Impregna cję w ykonano w komorze próżniowej pod ciśnieniem 80 mm7. Po w ykonaniu impregnacji rzeźbę ow inięto w folię, aby zahamować gw a łtow n e odparow yw anie rozpusz czalnika i tym samym migrację Paraloidu ku powierzchni. Pod folią umieszczono równocześnie naczynie z ksyle nem dla zwiększenia oparów. Po miesiącu odw inięto rzeźbę i w dalszym ciągu odparow yw ano przez trzy miesiące.
Dla zbadania, w jakim procencie impregnat przenika przez strukturę drewna w komorze próżniowej, w ykona no zdjęcia tomograficzne przed impregnacją, po impre gnacji i po odparowaniu rozpuszczalnika. Przekroje to mografem w ykonano na poziomie głow y, torsu, bioder i ud rzeźby. Jak w ynika z wykonanych zdjęć, impregnat przeniknął prawie w 100% przez całą strukturę drewna. Badania i zdjęcia w ykonano w Szpitalu Klinicznym Aka demii Medycznej w Katowicach8.
Oczyszczenia i usunięcia przemalować z karnacji i w ło sów króla dokonano etapami: w igo tną watą, w ilgotną watą z mydłem toaletow ym , mieszanką terpentynow
o-6 W trakcie obrad komisji doc. E. Wolska wysunęła propozycję, aby użyć poliglikolu etylenowego. Informacje o poliglikolach otrzymałam od dr. B. Soldenhoff z UM K w Toruniu, na pod stawie pracy magisterskiej Z. Michałowskiego „Zagadnienie wyrównywania wysokich odspojeń warstw malarskich w obra zach tablicowych" (1972 r.).
7 Impregnację wykonał mgr M. Paciorek na Wydziale Konser wacji Dzieł Sztuki.
8 Badania te były podstawą pracy kwalifikacyjnej I stopnia mgr M. Paciorka.
alkoholow ą (1:3) oraz dwumetyloform am idem . Złoto i srebro oczyszczono acetonem.
Uzupełnienie brakujących fragm entów drewna w dolnej partii poły płaszcza króla, od tyłu, w ykonano z drewna lipy na spoiw ie w ik o l+ p o lio c ta n w inylu z dodatkiem trocin z drewna lipow ego (fot. 7). Inne ubytki drewna oraz o tw ory w y lo to w e o w a d ó w zakitow ano kitem tro c i nowym z 25% roztworem Paraloidu B-72 w acetonie. Tym samym spoiwem przyklejono prawą rękę króla z ja błkiem, ubytki w ypełniając kitem trocinow ym .
Problem stanowiła podszewka płaszcza, pozbawiona całkow icie polichrom ii. Wszystkie ubytki drewna i kana liki zostały uzupełnione masą trocin ow ą o skaładzie jak wyżej, zatem powierzchnia drewna przybrała formę es tetyczną. Zaistniał w ięc dylemat, czy pozostawić drewno nie polichrom ow ane w tej partii rzeźby, czy wykonać polichromię. Komisja konserwatorska9 zaleciła uzupełnić polichrom ię ze względu na wcześniejszą koncepcję uzu pełnienia wszystkich ubytkó w wraz ze złoceniem i sreb rzeniem. Pozostawienie surowego drewna podszewki m ogłoby obniżyć efekt w izualny rzeźby.
Do wykonania zaprawy użyto 7% kleju króliczego i kre dy. Drewno podszewki przeklejono uprzednio 10% kle jem króliczym, przyklejając w dolnej partii gazę na skleje niach drewna. Założono 4 w arstw y zaprawy, po czym w yszlifow ano ją papierem ściernym. Zaprawa ta posłu żyła również do zakitowania wszystkich ubytków (fot. 8). Do w ykonania polichrom ii podszewki użyto farby czerwonej verm iglione w proszku produkcji włoskiej (E. Mainardi, M ilano) ze spoiwem temperowym , jajowym . Skład spoiwa: 1 jajko + olej lniany 1 : 1 + guma arabska w ilości 1 /2 jaja + terpentyna w ilości 1 /4 jaja + łyżecz ka piany mydlanej dla lepszego zemulgowania skład ników. Laserunki i patynę na podszewce w ykonano farbą olejną ze spoiwem dam arow o-w oskow ym . Tym samym spoiwem i fabami olejnym i (firm W insor Newton, Rembrandt, Rowney) w ykonano retusze twarzy, w ło sów, rąk i podstaw y rzeźby. Ubytki złocenia uzupełniono złotem w proszku na pulmencie, ubytki srebrzenia - sre brem płatkowym również na pulmencie, patynow ano i polerowano agatem. Całą zbroję króla zabezpieczono goldlakiem. Do werniksow ania karnacji i w ło s ó w użyto werniksu dam arow o-w oskow ego (fot. 8).
Rzeźba Króla Kazimierza Wielkiego jest cennym unikato wym zabytkiem sztuki polskiej, reprezentującym sztukę świecką. Po upływ ie w ielu lat od jej konserwacji stw ier dzam, że stan zachowania obiektu nie budzi zastrzeżeń.
Maria Niedzielska
9 Komisja z dnia 9.X.1981 r. w składzie: prof. Z. Medwecka, mgr M. Schuster-Gawłowska, mgr M. Paciorek.
1. Rzeźba z ok. 1380 r. „ K r ó l Kazimierz W ielki" - odw rocie przed konserw a cją
2. Fragm ent rzeźby przed konserwacją (fot. S. M ichta 1979)
2. A de tail o f the sculpture before conservation (photo S. M ichta 1979)
4. Korona przed konserwacją (fot. S. M ich ta 1979) 4. The cro w n before conservation, (p h o to S. M ichta 1979)
3. Fragm ent rzeźby przed konserwacją - odłamana ręka, widoczne zniszczenie drewna (fot. S. M ic h ta 1979) 3. A detail o f the sculpture before conservation - a broken- o ff hand. D ilap id ation o f w o o d visible, (p h o to S. M ich ta 1979)
6. Rzeźba p o odczyszczeniu, usunięciu przema/owań i za- k ito w a n iu u b y tk ó w oraz założeniu zaprawy kred ow o-kle - jo w e j na podszewką płaszcza (fot. M. Niedzielska 1981)
6. The sculpture after cleaning, rem oval o f repaintings and p u ttin g cha lk-a nd-g lu e m ixture onto the lin in g o f the coat
(ph oto M. Niedzielska 1981)
5. Rzeźba prze d konserwacją, zabezpieczona bibułką ja pońską (fot. S. M ich ta 1979)
5. The sculpture before conservation, p ro te c te d w ith tis sue-paper (p h o to S. M ich ta 1979)
7. O dwrocie rzeźby - po konserw acji (fot. M. Niedzielska
1981)
7. The back side o f the sculpture after coservation (photo M. Niedzielska 1981)
8. Rzeźba po konserw acji (fot. M. Niedzielska 1981) 8. The sculpture after conservation (photo M. Niedzielska
1981)
THE CONSERVATION OF „KING CASIMIR THE GREAT", A SCULPTURE IN
THE JAGIELLONIAN UNIVERSITY M U S E U M
The w ooden sculpture entitlend „K in g Casimir the Gre at” , ca. 1380, w hich comes from the Collegiate in W iś lica, is at present the property of the Museum of the Jagiellonian University in Cracow. This is a complete sculpture, executed in lim ewood, w ith polychromy, and covered w ith silver and gold paint.
The prime conservation problem is the consolidation of the w ood damaged by insects and the adhesion of impaired polychrom y on almost the entire surface of the object.
The impregnation of the w ood was conducted w ith a 20
per cent solution of Paraloid B -72 in xylene, in a vaccum chamber under pressure. The loose polychrom y was glued on w ith ethylene polyglicol PGE 2000, polyal cohol of vinyl water, used in the fo llo w in g proportions: PGE 2000 - 40 per cent, PAW - 4,8 per cent, water - 55,2 per cent. The sculpture was cleaned, the paint was retouch and the badly executed linning of the coat was removed. A ll the missing ground of the paint layer was implemented, and the lining of the coat was recons tructed.
