X I - a j a . r o . N - r o 2 1 (153)
Lcingoo In te p n a e ia
puonmonata organo en £speranto
R e d a k c io k a j a d m i n i s t r a c i o
P A R I S ,5-e A r r ., 33, r u e L a c Ĝ p e d e , 33
i n o v e m b r o 1906
G . K o l o w r a t . —
C u E s p e r a n t o e s t a s r o m a n a ? .M i k s a ĵ o j : P i a k a j p r a k t i k a la n d o , — A lp h o n s e K a r r . M in is tr o . — D iv e r s a j n o to j. — D e l i k a t a r ip r o ĉ o
M a lic o de
T r a la m o n d o e sfie r a n t i s t a :
I )
- r o V a l l i e n n e . —
E n E s p e r a n t o e s t a s d u lin g v o j . ...E . Ĉ e f e ĉ . —
L a t r o u z a d o d e l a k u n m e t i t a j te m p o j . . . .B i b l i o g r a f i o ... . P r i « P a n r o m a n » {de B o r is o KLo t z in) ...
P r o j e k t o (d e R o m a n o Fr e n k e l) ... . .1 'r •
N ia a ld o n o lit e r a t u r a
( p a ĝ o j 321— 336) .L a f u r a o ,
d e M(rVa^ ĵjN O p /e k a j
( tr a d . Vl a d. Sv id e r e k), k a j f i n o k a j
L a S e lt r e t O d A fa s /I t r o Laĵ
V O f-n i l i o ,
d e A . Da u u e t ( t r a d , L . To u c h e b e u f).f r a n c e ,
581 592 596
6c
r- ne- a p o r
C u E s p e r a n to e s ta s
( > oktor, fra n c e
rom ak/
!m nastique, gin-
H o , k iel o n i p e rs is ta s en sia j e ra ro j! O n i (eo> ( s a n tr , c e n tro ).
an o j) o fte o p in ia s , k e E s p e r a n to e s ta s r o m a n a ! X/
ĝ i p a rtie c o n , o n i b lin d e a n o n c a s , k e ĝ i e s ta s p li p lin g v e .)
m a n lin g v a n o j a ŭ , a lm e n a ŭ , k o n s ta ta n te , k e ĉiu j £ e s ta s f o n e tik a p e n e le rn a s ĝ i n ? o n i k v a z a ŭ k o n s id e ra s tio n ĉi 1 \“ flS co
k ie l n e k la r ig e b la ĵo n k a j ia fo je p e n a s e v iti la d ^ r u s i = ru s i); o n i
« ro m a n e c o », p a s a n te al a lia te m o . C u n i v / ŭ e k s a n d r (n e A lex- re s p o n d i al n ia j k o n tr a ŭ u lo j, ĉu veVe la eg^erm . Q u a r tie r ) . F re m - in d a ĵo , ĉu la ro m a n u lo j e sta $ p riv ile g iita j£ ie l E s p e r a n te ĝ e n d a i m o , n i tr a p a ŝ u t r a ĉen o d a I in g /o j — a n j sla v e , la v o k a lo ĵ e-n E s p e r- k o m p a r u k u n ili E s p e r a n to n . <5), se d la k o n s o n a n ta r o e s ta s t r e
O n i b lin d e o p in ia s , k e E sp t5reZe n ti s o n o jn ĉ + E o n s .; g e r m a n e
n a j 'k u n f r a n c a j ol k ^ ^ i g l a i k o m b in o j d e lite ro j e s ta s p li s la v a j o l
r a n to - a n g la n V t (k iel ĝ e r m a n e ) , k (fra n c e ); g v , n e g ŭ , g ; cto,
e n a m b a ŭ a ŭ t io n . L a fin a jo j en d e lfe n o , a r l e k e n o , 'p a r a -
a n g !;i'a s / a n e k e n (fr. m a n n e q u tn ) , b u le te n (Tr. b u lle tm ),
582 C u E s p e r a n to e s ta s r o m a n a ?
a n t o 'h a v a s m u lt e d a g e r m a n a j r a d ik o j. E ĉ la r u s a lin g v o , k iu u n u a v id e ŝ a j n a s h a v i n e n io n k o m u n a n k u n E s p e r a n to k r o m tr i-
d e k o n d a v o rto j (ĉe rp i, p r a v a , k r o m , k o lb a s o , k lo p o d i, b ro v o , g i a d i , n e p re , n u , o p e , k r a n o , s v a ti, k r u t a , b a r a k t i . . . d o m o , n e , v id i, sid i, j u n a , n o v a , tr i, v i, n u n . . . celo , flag-o, rim e n o , ro to k a j a lia j) , la ŭ m ia k o m p a r o , e n te n a s e n la U n iv e r s a la V o r ta r o , k ie n e e s ta s in te r n a c ia j v o rto j ( v a g o n o , n a c io , k a r to n o , e p isk o p o , t e l e g r a f o / k t p . ) , p r e s k a ŭ 40 % d a v o rto j, k ie s r a d ik o j k u ŝ a s en t u t e r u s iĝ in ta j v o rto j ( k v a r en k v a r t e t , a ŭ d i e n a u d ito r ia , fino en fin a l, k a n d e lo e n k a n d e ia b r , j u s t a e n ju s tic ia , ju v e lo en ju - v e lir, k re d i en k r e d it, k o n s e rv i en k o n s e r v y , m o n o en m o n e ta , p e ti en p e tic ia , r e g u l a en r e g u l a r n i k t p ., k t p .) S im ila k o m p a r o
o r ta i c . icsta s f a r e b la p o r g e r m a n o j .
Gvrekoj k o n a s n e m u lte m a lp li d a E s p e r a n ta j r a d ik o j ol oj ( r it io rg e s u g r e k a j n v o r to jn k ie l k a j f d e k , m e z o , zo n o , e n ,
'o ĝ o , p ri, f l e j , a jn , m i k s i , o r fo , k lin i, h o ro , v id i, h o ro , k o m b i, . k i s i , p a tro , a ero, s a b a to , a s p a r a g o , v e r k i k a j m u lta j
ecipe se o n i k o n s id e r a s , k e m u lta j g r e k a j v o rto j in te r - T ia ĵ I a s ta j v o rto j e s t a s e k z . a to m o , g e o g r a f io , t e a t r o , c e n tro , k a t a s t r o f o , p o e z io , fra z o , d r a m o , id e o , id io to , fim a to , s in ta k s o , a te is to , e p ite to , k a r a k t e r o k a ĵ m u l- H u n g a r a lingvO j p e rm e s u al m i citi a lif a m ilia n lin g v o n , s c e rte m a lp li d a k o m u n a j k u n E s p e r a n to r a d ik o j ol eĉ g e r - ia , s la v a j, g r e k a , ĉ a r ĝi- e v ita s in te r n a c ia jn v o r to jn , ta m e n n o m b r o a t i n g a s c e n to n ; tia j e s ta s e k z . czel (elp. cel), k o lb a s z ). k o lb a s ), k r e t a , p o s ta (elp. p o ŝ ta ), p a p ir , v e rs , s k a t u ly a , te a ,
’, td m ~ . k u p o la k t p ., k tp .
*e, s e n i k o n s id e ro s la a f ik s o jn , k iu j p re z e n ta s
>n in te r g r a m a t i k o k a ĵ v o r ta r o , ni v id o s , k e
^e k o n a t a j e ĉ d e g e r m a n o j , sla v o j, e k z . g e r - (G e s c h w is te r), in (G ra fin ), ej (B a c k e - ( B ŭ r g e r m e i s t e r ) , il (S c h lŭ sse J), e t u t h e r a n e r ) , r e ( R e a c tio n ), a ĵ (P a s -
^ e n ) ; r u s e d is (d is o n a n s ), re (re- e? '^ k s k o r o l) , a n (got-oĵ- v (p o ^ tm e is te r,
H (k a d ilo ,
ŝa),
Cu E s p e ra n to e s ta s ro m a n a ? 5^3 nj (M a n ja ) — tiu ĉi fa k to tu te lib e rig a s de sp e c ia la rn e m o ra d o de 1’n o m ita j afik so j, e a r ili a n ta ŭ e s ta s en ĉiu sla v a k a p o . L a
s u fik s o j ej k a j id, is t k a j is m e s ta s g r e k a j (SiSaazaZetov, apzozo- jcstov, — Osio-co^, Ostapo^ — le r n e jo , p a n b a k e jo , A tr i-
d o , d e is to , d e ism o ).
Sed m i tu te ne o p in iu s m ia n ideon p ru v ita , se n e d isp u te b la f a k to ĝ in n e a p o g u s , k iu n ne r im a r k a s la p a ro la n to j p ri la ro- m a n e c o de E s p e ra n to . L a g r a m a tik o k a j la k o n s tr u o „de E sp e- r a n to ĉ iu o k a z e e s ta s pli g e r m a n a ol fra n c a , pli sla v a ol g*er- m a n a . P o r k e tio ne re s tu v a n a j v o rto j, m i d o n o s ek z e m p lo jn .
O R T O G R A F IO KAJ E L P A R O L O . .
E s p e ra n to h a v a s el n e a k c e n tita j litero ĵ n u r s k a j v k u n ne- g e r m a n a elp a ro lo . E n sla v a j la elp a ro lo e s ta s tu te E s p e r a n ta por ĉiuĵ n e a k c e n tita j litero j J<aj p o r a k c e n tita j ĉ, ŝ (n u r sla v e k a j tu r k e e k z is ta s tia j s itr s ig n ita j lite ro j). A n k a ŭ , la in te rn a c ia j vor- to j en E s p e ra n to m ie n a s k a j e lp a ro liĝ a s pli g e r m a n e ol fra n c e ,
ita le ; a n k o r a ŭ pli slave.
E k z. d o k to ro = g e rm a .n e D o c to r, slav e D o k to r , fra n c e d o c te u r, ita le d o tto re .
G im n a s tik o = g im n a s tik , g im n a s tik a , g y m n a s tiq u e , g in - n a s tic a .
C e n tro = C e n tru m , c e n tr, c e n tre , c e n tro (s a n tr , ĉe n tro ).
P u n k to = P u n k t, p u n k t, p o in t, p u n to .
(L a k o n s o n a n ta k u n iĝ o e s ta s evitatai ro m a n lin g v e .)
L ’o rto g ra fio en sla v a ĵ (k aĵ h u n g a r a ) lin g v o j e s ta s fo n e tik a (serbe, b o h em e en p leja g ra d o ). O n i ĉ ia m e lp a ro la s co k ie l E s- p e ra n te (ne k iel l<o), sla v e s ĉ ia m k ie l s (k ro a te ru s i = ru si); o n i s k rib a s m u z ik a (ne m u sic a ), k la s (ne c la s s ^ A le k s a n d r (n e A lex- a n d r), c-enzura (ne c e n su ra ), k v airtira (g e rm . O u a rtie r). F re m - d aj v o rto j to le ra s o r to g r a f ia n ŝ a n ĝ o n , k iel E s p e ra n te ĝ e n d a r m o , a b a ĵu r o ŝalo , p u n ĉ o ); E g a le , k iel slav e, la v o k a lo ĵ en E sp e r- a n to n e h a v a ^ n u a n c o ĵn (a u , a, 0), sed la k o n so n an tn r-o e s ta s t r e riĉa (d u m itale* o n i n e p o v as p re z e n ti so n o jn ĉ 4- h o n s .; g e r m a n e ĵ; fra n c e ĥ; h is p a n e z). L a k o m b in o ĵ de lite ro ĵ e s ta s pli sla v a ĵ ol ia j a jn ; k v , n e k ŭ (kiel g e rm a n e ), k (fra n c e ); g v , n e g ŭ , g ; cio, n e cion gion) a ŭ tio n . L a fin a ĵo ĵ en d elfeno, arlekeno^ p a ra - le la s m a n e k e n (fr. m a n n e q u in ), b u le te n (fr. b u lle tin ),
Z *
— ŝ/
584 Cu E sp era n to e s ta s rom ana?
velen eviĵ (fr. de velin ); E sp eran taj a j en foĵo, v o ja (fr. fŭ a , vŭa) estas- sa m e sk r ib a ta j kaj elp a ro la ta j, ek z. ru se en k o n v o j, foje, lo y a ln i, voĵaĵ (fr. co n v o i, foyer, loyal, v o y a g e k u n so n o ŭa). L a
fina a ŭ e s ta s g e r m a n a (a n k a ŭ / B resla u ).
N en iu p opolo h a v a s tiajn m a lfa cila jo jn por 1’a k cen to kiel fran coĵ. P lie, en E sp e ra n to ĝ i e sta s p recize sa m a k iel pole (sur a n ta ŭ la sta sila b o .)
A r t i k o l o . S e k s o j . P a r o l p a r t o j .
K ie l en a n g la , s a m e en h u n g a r a lin g v o , e k z ista s n e k ŝa n ĝ o de 1’a rtik o lo n e k g r a m a tik a j se k so j. A n k a ŭ , la sek so j n e esta s k o n a ta j de l ’tu rk a kaj la sen d ifin a a rtik o lo en a n tik v a g r e k a .
L a n erom an aj lin g v o j m u lte p li u za s ad jek tivojn kaj ad- verbojn ol la rom an aj, k io p r o k s im ig a s ilin al E sp era n to en k ie s sp irito a n k a ŭ k u ŝ a s tiu uzo. K aj ju pli la lin g v o o rien tiĝ a s (kaj se k v e ju m alp li ĝ i hava>s da k o m u n a ĵo ĵ en la vortaro), des pli ĝ i a m a s ad jek tivojn kaj adverbojn. N i prenu u n u e a n g la n lin g v o n .
ŝ t e lis t a fizik a in s is te in te n c e frip o n e
t h ie v is h p h y s ic a l
p e r s e v e r in g ly p u r p b s e ly
k n a v is h ly
d e v o le u r d e p h y s iq u e
a v e c p ersĜ v ĉra n ce a ve c in te n tio n
en frip on
Sirrrile, a n g la lin g v o p referas a d jek tiv o -sim ila jn a h ta ŭ - sta ra n ta jn su b sta n tiv o jn , k iel en paper o rn a m en t (papera orna- m o, o rn em en t e n papier), m a n ’s clo th s (viraj v esto j, v ĉ te m e n ts d ’hom m e,)- G erm an e, ni diris, tiaj ad jektivoj k aĵ adverboj e sta s p li o fta j, ek z. h ie s ig (ĉi-tiea — d ’ici), eisern (fera — en fer), 'sch riftlich (sk rib e —^ p a r ^crit), brieflicji (letere — p ar Tettre), v o r ig (a n ta ŭ a — p r ^ e d e n t), k tp . E n slavaj a n k o ra ŭ pli: p osteln i (lita), P etro v (P etra ), b u m a ĵn i (papera), m V kedonski (m aced on a), in te r e sn i (in teresa ), sk r itn o (k a ŝe) n u ĵ n / (betzona), so c ia listi- ĉ e ŝ k i (s o c f e lis ta ) , p o fr a n c u z sk i (fran ce). ^ m i l e g r e k a j (3oTq07)-
tix <5 c , ŭicepo-rcrtHŭc,.xpu'adc,xpu{3Ĉ7)V (h e lp a , j n a le s t im e , o r a , k a ŝe ), h u n g a r a ĵ aran yos, te g n a p i, sok fd le, az£rti (ora, h iera ŭ a , rtiult- sp eca, tia la ), turkaj g e ĝ e lik , b u g ŭ n li, tŭ rk ĉe ( n o k t ^ 'h o d ia ŭ a ,
turke).* \
G erm an e kaj sla v e on i d is tin g a s parolpartojh- fdi k lare,
Cu E sp e ra n to e s ta s rom an a? 585
d um fra n ce ek z. critiq u e s ig n if a s k ritik o , k r itik a , k r itik a s, k ri- tik u , k ritik isto .
R im a r k u , k e tiu u zem o a k c e la s rad ik ŝp aron kaj en E s- p eran to k a j, e k ze m p le, g e r m a n e : h elp a — h ilfs (fr. a u x ilia ire), vire — m a n n lich (fr. v ir ilem en t), b u ŝa — m ŭ n d lich (fr. oral), n o k ta — n a ch tlich (fr n o ctu rn e).
L a a d je k tiv a fo rm o en P esp rim o in te r e s n o ĉ t o (e s ta s in - terese k e ...) , tep lo (e sta s v arm e) k u n fa la s k u n 1’adverb a kaj por ru so tio ŝ a jn a s n en io m em b a ra sa .
E n ĉiuj n erp m an aj lin g v o j, sa m e k ie l en E sp era n to , la ad jek tivoj sta r a s a n ta ŭ la n om o, k io d o n a s ap artan k a ra k tero n al la e k ste r o de la lin g v o .
a n g la lin g v o ilu s tr ita k a r to v e r d a a rb o
in te r n a c ia s o c ie t o tu r k a im p erio.
p a s in ta ja r o
n e r o m a n a j l i n g v o j
e n g lis h la n g u a g e illu s tr ie r te K a r te
z e lo n o je d e r e v o
n e m z e tk o z i e g y e s ŭ le t o s m a n li m e m le k e ti 'jrepaap.ivov Sroc
r o tn a n a j l i n g v o j
la n g u e a n g la is e c a r to lin a illu s tr a t a a r b o l v e r d e
soeietate internationala im p e r io tu r c o
ĉ tĉ p a s s ĉ
A k u z a t iv o .
Orii sciaSj k e H ’akuzativo« m a lfa c ilig a s iom la lern ad on de E sp era n to por rom an id oj. Cri an k o ra ŭ n e ekzĥstas eĉ ĉe a n g lo j, sed jen ap eras en la tria k o n sid era ta de ni lin g v o , en g e r m a n a . G erm an oj n e b ezo n a s tio m da k la r ig o j por ĝ i kaj nfe r e n k o n ta s barojn en ĝ ia u zad o, k ie l tiuj n acioj. T ia l li fa c ile d iras la p rin - con, Jdel d en P rin ze n , ĉiu n ta g o n k iel je d e n T a g , tie n — d o rfh in , a h ta ŭ e n — v o rv v a rts; li d iras eĉ g ib m ir B ro d tu te k ie l d o n u a l m i p a n o n (fr. du p a in ). V i v id a s a n k a ŭ , k e la fin a ĵo de 1’a k u za - tiv o e s ta s sa m a en a m b a ŭ lin g v o j (den K n a b e n , N a m e n — la k n a b o n , n o m o n .) Eri sla v a j lin g v o j ĝ i e s ta s d is t in g a ta d e V n o m i- n a tiv o pli o fte ol g e r m a n e . G ia o e u z o en la fra zo i g i j i u r b a , opi- riii in te r e s a , tr o v i v in o n b o n a , k o n fo r m a s al la ru sa d e la t k r i- v im , s ĉ ita t in tr e s n im , n a jti v in o h o ro ŝim , (bonan, v in o n — ĥ oro- ŝe e vin o); o n i u za s sla v e la sa m a n k a zo n en du frazoj n o m i P e - tro k aj e s ti n o m a ta P e tr o . T iu « n o m in a tiv o de k la re co >> pre- z e n ta s do n en ia n m a lfa c ila ĵo n , k ie l, e k z ., al franooj^
E n g r e k a l ’a k u z a tiv o sa m fo r m a s k u n la n oin in ritivo eĉ
586 C u E s p e r a n to e s t a s r o m a n a ?
n u r en n eŭ tra se k so . G ia fin a ĵo e s ta s precize sa m a k iel en E s- p e r a n to (^topav, zaX6v, ĉptv, dva^zaiav, j3t[3Xov ; la so n o j a jn ,
o jn , e s t a s a n k a ŭ g r e k a j — pouaatv dyyeXotv).
O k a z k a p ta n te , ni rim ark u , k e la m u ltn o m b ro e sta s g r e k e k u tim e j e . / ( z a - t : d X o y o t , d v a ^ z a t a t ^ t^ X o t) .
L a sim ile c o en 1’u zad o de a k u z a tiv o a t in g a s plej su p ra n p u n k to n ĉe h u n g a ro j kaj tŭrkoj: i) ĉiu j nom oj alp ren as la fin- aĵon , 2) ĝ i e s ta s s a m a por ĉiuj nĜmoj eĉ en a m b a ŭ nom broj (h. em b er ■ em b ert — em b erek — em b erek et k it [ = k iu n ] h o m o — h o m o n — hom oj — h o m o jn ; d iŝ — d iŝi — d iŝler — d iŝle r i. . . )
T e m p o j .
A rigla lin g v o (kaj ĝ i sola) h a v a s p resk aŭ se n ŝa n ĝ a jn tem - pojn (I h a v e , w e h a v e, th e y h a v e, I slep t, h e slep t.) G erm an - fa m ilia j lin g v o j rte h a v a s tio m d a n u an coj en s ia v erb a tem p a ro , k io m rom anoj (p ass6 d^fini, p ass£ an td rieŭr.) A n k a ŭ o fte on i tra- d u k a s per la ,sa m a a n g la fo rm o I ca m e (mii v e n is) aŭ g e r m a n a ich k a m la fran can je v in s, je s u is v en u , je v en a is.
E n E sp e ra n to , k ie l en slavaj (kaj h u n g a r a ) lin g v o j, on i ne uza-s m a lsim p la jn tem p o jn kaj tia l la verbaj tem p oj e s ta s nur tri. S ed , se on i b ezo n a s p rec izig i la id eon , o n i d iras E sp eran te:
e sta s v id in ta , e s tu s l e g i n t a .. . tiu fo rm o p a ra lela s ai slavaj dal je st (a n tik v a ru sa), ĉ ita o bih (serba), vid eli sm e (b u lg a ra ), m ia t byt, b ed e czyn il (p ola), k iu j e sta s k o m b in a ta ĵ k u n la verb o e s ti (n e n ia m k u n h a v i). S im ile on i p o v a s tra d u k i n u a n ce la a n g la n r iv a s 'ivritin g per m i e s tis s k r ib a n ta .
M / o d o j . I
G erm a n e o n i.m e t a s in d ik a tiv o n p ost so la , p le j, la s ta , an - ta4i, ĝ is (fr. a v a n t q u ’il n e vienrie), a n g le a n k a ŭ p o st verboj d e dŭbo, tim o , n eo k tp . (it. te m o ch e v e n g a ). G e rm a n e la tem p o d e 1 ĉe fa p rop ozicio ne in flu a s tiu n de la n eĉefa , ek z. er fr a g te , w a s er w o lle, ich g la u b te d a ss du k o m m e n w erd est (fr. je cro y a is q u e- tu v ien d ra is).
L a sla v a j k a ĵ h u n g a ra d ira s kiel E s p e r a n to : li dub as
t
Gu E sp e ra n to e s ta s rom an a? 587 k e m i v e n o s ; m i esperig k e li sen d os ĝ in , m i p e n sis, k e tio e sta s finita ; li tim is k e ŝi m o rto s, se li d orm u s.
A n taŭ in fin itiv o oni m e ta s n ek sla v e n ek E sp e r a n te prepo- zicion (france d e, g e r m a n e zu, a n g le to, h isp a n e a k tp .), ekz.
am i labori (voleti rad iti), e sta s n e c e se le m i (n u zn o u czic sie), d eziro k a n ti (ĵela n ije p e t). A n k a ŭ en a n tik v a g r e k a TcetpĉLpat etraiv (mi p e n a s d iri), h u n g a r e la tn i e n g e d n i (p e r m e si vidi) tu r k e g itm e k iste m e m (m i n e v o la s iri). O ni d ir a s a n a lo g ie g o r o d M o sk v a (urbo M osk vo, g e r m . S ta d t M o sk a u , fr. v ille de M oscou ), im e M aria (n om o M ario, 'd u m a n g le the n a m e of M aria). Sed eĉ an gloj diras n o th in g tn o re (n en io p lu ,fr . rien d e p lu s, it. n ie n te
di p iŭ ), odd w a y (s tr a n g a m a n ie r o , fr. d r o le d e fa^ on).
N e k sla v e aŭ g r e k e , n e k h u n g a r e aŭ tu r k e on i m a ld istin - g a s 1’ak tiv a n kaj m ezan fo rm o jn , ek z. p en d i kajf p e n d i g i — (v iset kaj v eŝa t — fr. pendre), fin iĝi (k o n ĉa tsa h isp . term in ar), k o-
m e n c ig a s (h u n g . k ezd o d ik , g e r m . a n fa n g e n ), tu r n iĝ a s ( r a p t -
crTpecpeTat, a n g l. tu rn s), turni (turke d on d ŭ rm ek , fr. tou rn er.)
1 P a r t ic ip o j .
E n la rom an aj kaj g er m a n a j lin g v o j elczistas n u r du par- ticipoj (ak tiva — estjanta kaj p a siv a — e stin ta ). T ia l le tto (itale) s ig if a s le g a ta kaj le g ita , 'built (a n g le ) k o n stru a ta k aj k o n stru - ita; tial a n k a ŭ oni u zas ia fo je p a siv a n form on a k tiv e (v en u to , g e w e s e n , d escen d u ). En slavaj ili e sta s a lm en a ŭ k var: ĉita ju ŝĉi (le g a n ta ), ĉita v ŝi (le g in ta ), ĉitajem i (le g a ta ), ĉitan i (leg ita );
su ŝĉi (e sta n ta ), b ivŝi (estin ta ), b u d u ŝĉi (esto n ta ), razu m eo (k om - prenirita) k tp .; la slavoj d o n e ren k on t^ s em b arason de participo
se n ta ta n d e la g e r m a n - k aj ro m a n lin g v a n o j.
S ed la g r e k a su p eras la sla v a jn pri sim ile c o k u n E sp era n to en tiu p u n k to . Ili e s ta s s e s (k iel E sp era n te), ek z, zpŭirrujv (ka- ŝ a n ta ), zputpac (k a ŝin ta ), zpucpcov (k a ŝp n ta ), zpu-KTdptevoc; (k a ŝ a - t a ) , xpocp0etc (k a ŝ ita ), ^putpOrjadpLevoc (k a ŝ o ta ). L a s ig n o ĵ o n t, it, e s t a s j a a n k a ŭ g r e k a j (Tip&vTot;, TtpŭrjToc — R e ic h lin e kaj n u n e — tim itd s). En tu r k a e k z is ta s a n k a ŭ ĉiuj p a r tic ip o j p a - r a le la j al la E s p e r a n ta j.
L a slavoj — a n k a ŭ la g r e k o j, la h u n g a ro j k tp .) —
p referas p articip on al ap arta su b sta n tiv o , ek zem p le en g u -
la ju ŝĉ i (promenriwfo, fr. p rom en eu r), ta n c u ju ŝĉi ' (d a n ca n ta ,
588 Cu E s p e r a n to e s ta s ro m a n a ?
g e r m . T a n z e r ) k aj (ia fo je g-erm anoj) o f te u z a s la p a rticip o n , k ie l E sp e r a n tisto j, tie, k ie, fran eoj u za s q u e f ek z. h o m o j v id in ta j tiu n m is te r o n , la lib ro e n h a v a n ta m u lta jn ilu s tr a jo jn , r e n k o n tita d e m i tie . L a p a rticip o jn en tiu j lin g v o j o n i u z a s, k ie l E sp e r a n te nur r ila tig a n te ilin al la s u b je k to de. l ’ĉefa« p rop ozicio, d u m fran - coj d ira s c< l ’h e u r e 6 ta n t avan c^ e j e ... » (k u n la stenco : ĉa r la h o ro . . . m i . - • ) , la s6 a n c e term in ^ e, il . . . ( k ia m la k u n sid o fin iĝ is , l i ...) , a n g lo j « it h a v in g ra in ed , n o b o d y ...) » (ĉd r p lu v is, n e n iu . . . ) E s p e r a n te o n i diras. k ie l ru se a ŭ h u n g a r e : m i v id is p r in c in o n k u n v a n g o j m a lse k a j (fr. u n e p r in c e sse , le s jo u e s hu- m id e s . . . )
S la v e , h u n g a r e , tu r k e e k z is ta s sp ecia la j a d v e r b o j—-p a rti- c ip o j k ie l sk r ib in te , (n e n ia m « p o st e s ti s k r ib in ta , ») k ie l ro- m a n e ), p e n sa n te , fr a p ite , o k a z o n te .
T ia j form oj k u n n e a n s ta ta ŭ a s , k ie l in te r n a c ie , la fra n ca n s a n s (sen ), g e r m a n a n o h n e k tp . e k z . n e v id a n te — n e vid ja , s a n s v o ir, n e le r n in te , n e d e m a n d it e .. . ; g r e k e ou -itat^tov —: n e
lu d a n te, h u n g . n e m d o lg o z v a n — n e la b o ra n te.
P r o n o m o j .
SlaV e, g r e k e , h u n g a r e , tu r k e la s e n p e r s o n a j verboj n e p os- tu la s a n ta ŭ si p r o n o m o n (n e k ie l fr a n c e , a n g le , g e r m a n p ). M o- rozit (ru se) fr o sta s, je la d n o (k ro a te) — e s ta s m a lv a r m e , uet
— p lu v a s, v illd m lik (h u n g a r e ) — fu lm a s , s y ĝ a k (tu rk e) — e s ta s v a r m e . E s t a s e g a le a n ta ŭ verboj h a v a n ta j a lia n lo g ik a n su b jek - ton (a m u z a s m in r ig a r d i, e s ta s n e c e se m a lk a ŝ i, e s tis m in u to j k ia m . . . vena® h o m o j.)
E n tiuj ĉi lin g v o j la p ro n o m a j ta b elo j io m p li s im ila s la E sp e r a n ta n ol en r o m a n a j, ek z. anglei w h e r e — th e re, w h e n — t h e n ,w h a t ,— th a t; a n y b o d y — n o b o d y ,— a n y t h in g — n o t h in g . S e d v e r a n m a te m a tik a n k a r a k te r o n ĝ i h a v a s g r e k e (*), h u n g a r e k a } tu r k e — tie ĝ i ŝ a jn a s k v a z a ŭ e lp e n sita , k ie l en E sp e r a n to .
A n g lo j, p li g e r m a n o j, a n k o r a ŭ pli sla v o j k tp . fa c ile d istin - g a s la fo r m o jn (k io , k io n , k iu n , k iu jn , k e , k ie l, o l) p a ra le la jn , ek z. fra n c e al s o la v o rto (que); a n k a ŭ o n i m a lm ik s a s , k iu k u n kia, (fr. quel). 'K ies (sen artikolo) paralelas precize al w hose,
(*) V id u a r tik o lo n pri la g r e k a ta b e lo d e S - r o L lo y d , T h e B r i t i s h E s f e -
r a n i i s t , m a r to 1906. * z
Cu lis p e r a n to e s ta s ro m a n a ? 589
w e s s e n , ĉej, tivoc , k i£ , k im in , (fr. & qui a ŭ d o n t — k u n a lia la rĝ a se n c o ).
A n g lo j k aj g e r m a n o j d is t in g a s tia de ŝ ia (fra n ce n u f so n ), sla v o j kaj, g r e k o j, k ro m tio , Ua, ĝ ia , ilia de s ia . Germanoj, sla-
voj k aj ceteraj h a v a s ap artajn fo rm o jn por m in k aj al m i (fra n ce, a n g le m e).
S lN T A K S O * .
JLa s in ta k s o de E sp e r a n to tre s im ila s al tiu de slavaj (aŭ g r e k a ) lin g v o j. G i e s ta s simpfla, lo g ik a , n a tu r a , lib era . O n i p resk a ŭ ne r e n k o n ta s, e k z ., frazojn k ie l « m i b ed a ŭ ra s n e e sti v e n in ta » a ŭ « li d ev a s e sti v o j a ĝ in t a .. . » N i v id is ja m , k e la u zo de tem p oj k aj m odoj e s ta s lo g ik a ; n e n ia troa k o n ju n k tiv o ! N e n ia ĝ e n a vortord a r e g u lo .
E n lin g v o j sla v a j, h u n g a r a , tu r k a por d em a n d i o n i e n m e - ta s v o rteto n k ie l la E sp e r a n ta ĉ u (li, czy, ĉi* e , nrty.) E n p o la , b o h e m a , slo v a k a eĉ on i a n ta ŭ m e ta s ĝ in tu te k ie l E sp e r a n to
(czy on m<5wi? — ĉu li p a r o la s, ĉi ĵa v id el — ĉu m i vid is?) K r o m d em a n d o ; — rek ta aŭ m a lr e k ta (jam g e r m a n e ĉia m kaj a n g le k u tim e o n i d is t in g a s la m a lr e k ta n ĉu de se , d u m roiriane e s ta s sa m a v o rto — si, se) — p er tiu v o r te to e s ta s m o n tr a ta a m b a ŭ - eco (ek z. ĉu h o d ia ŭ , ĉu m o r g a ŭ ; ĉu li v o la s, ĉu <ne). L a d e m a n d o ne postulais o r d o ŝa n ĝ o n k iel ru se (k io n vi vo la s? )
L a u zo d e ne e s ta s a n k a ŭ p li ko.nform a al la n er o m a n a (pre- cip e g e r m a n a ) u z o (fr. p lu s q u ’il n ’en a; rien = io kaj n en io ).
M i certe p r e te r la sa s la sla v a jn u zojn d e ein (en tea tr o , en P a riz o ), el, po, lĉrom , de ordaj n om b roj, la fra n ca jn en , y , v e n ir de, q u e ( c ’e st m e n tir q u e de d ire), k tp .
R im a r k u fine, k e eĉ la p u n k tu a c io k aj la v er sfa r a d o en E sp e r a n to e s ta s sla v o -g e r m a n a j.
V O R T F A R A D O .
M i a n k o r a ŭ ne fin is. S a jn a s al m i, k e la v o r tfa r a d o e s ta s la plej g r a v a p u n k to en la k o m p a r o . T ie a n k a ŭ la ŭ la m a lp r o k si- m iĝ o fo r d e la ro m a n a j lin g v o j, kresskas la in te r n a sim ileo o ;
O n i e b le m ir o s, se m i d ir o s, k e E sp e r a n to k aj h u n g a r a
(kaj tu rk a ) lin g v o j a p a r te n a s k v a za ŭ al la s a m a lin g v a r o , al la
5 9 2 C u E s p e r a n to e s t a s ro m a n a ?
L a v o r tk u n m e to e s ta s lib era en arogla lingfvo: on i u z a s ia- fo je v o rto jn reg-ule k u n m e tita jn k v a n k a m n e o fte r e n k o n ta ta jn , ek z. b ed w a rd (lite n ), m a n y -k in d e d (m u ltsp e c a ).
L a r a d ik k o m b in o ero E sp e r a n to e s ta s a n k o r a ŭ p li g e r m a n a ol a n g la , ĉar i) la rad ik oj ĉ ia m u n u v o r tiĝ a s (p a p erk o rb o — P a - p ierk o rb , a k v o fa lo — W a s s e r fa ll, lib ro v en d ejo -— B u c h h a n d - lu n g ), kaj la k o m b in o j e s ta s sk rib a ta j sen strek o j (k v a r a n g u la ,
— v ie r e c k ig , k a p d o lo r o — K o p fsc h m e r z e n ), 2) ĉar ili h a v a s la s a m a n e m o n ra d ik ŝp a ri (lu m tu r o —*- L e u c h tu r m , v a p o r ŝip o — D a m p f s c h if f, m e m m o r tig o — S e lb stm o r d ). E n a m b a ŭ lin g v o ĵ o n i p o v a s u zi str e k o n p or n e rip eti la ra d ik o n , ek z. e n - k aj elp or- to , R u s - kaj F r a n c la n d o .
E n s a m a g r a d o la ra d ik a k o m b in o a p a r te n a s al la sla v a j lin g v o j (je z ik o z n a n ije , z u b o le ĉ e b n i, o d n o e ta ĵn i, sv o je v r e m e n i)j a l g r e k a (avGpocpcovta — h o m m o r t ig o , eŭ-fevr,; — b o n n a s k it a , 7roXuSatŜaXo^ — m u ltn a jla ), a l h u n g a r a ( g o z h a j o — v a p o r ŝ ip o ,
kdt^ves — dujara, hdfehĉr — neĝblanka), al turka (kalem traŝ —
p lu m tr a n ĉ ilo , ĥ a s ta ĥ a n e — m a ls a n d o m o ).
E1 tiu ĉi n e p le n a k aj n e p e r fe k ta rev id o o n i, m i e sp e r a s, k o n v in k iĝ a s , k e la lirogvoj eĉ ŝa jn a n ta j u n u a v id e h a v i n e n io n k o m u ria n k u n E sp e r a n to , tr o v a s en ĝ i m u lte pli da k o m u n a j ele- m e n to j ol la ro m a n a j kaj k e en la v ic o d a lin g v o j —» fra n ca ( i t a l a ...) , a n g la , g e r m a n a , r u s a , greka^ h u n g a r a — la k o n s t r u a , la in te r n a , lin g v o k a r a k te r a , m e fia n is m a , g r a m a t ik a s im ile c o p r o k s im u m e k r e s k a s j u p l i m a l k r e s k a s l a v o r t a r a , k aj tie l n e n iu el ili r a jta s p len d i, k e ĝ i e s ta s o fe n d ita . E s p e r a n to ile p-li fa v o r is Ia r o m a n o jn ol la g e r m a n o jn a ŭ ru so jn , ĝ i e s ta s v ere in te r n a c ia , s e o n i rigard a^ d e pli la r ĝ a , n e e k s te r fo r m a v id -
p u n k to . G. K o l o w r a t .
i *
■ ■ 1 ....
M I K S A Ĵ O J
P is l k a j p r a l C t i k a I s t n d o . — A n ta ŭ n e lo n g e a m e m a ia Japaano in te n c a n te edzim iĝi, e n p r e s ig is la je n a n a n o n c o n en g a z e to n de T o k io .
« M i e s ta s b ela v irin o ; m ia o n d o lin ia h a ra ro ĉ ir k a ŭ a s m in
, M ik sa jo j. 593
^z k z v^z^z^ /v z v ^z v ^v n/v v s z v z v z s z z^z s z^z ^z^z v^z v^z1
kiel nubo. T a lio m ia e sta s flek seb la k iel sa lik o . M ia v iz a ĝ o e s ta s d olĉa kaj b rila, k ie l atlaso» el floroj.
« M i estas" su fiĉe riĉa por p rom en i tra la v iv o k u n la m an r
<?n la m a n o de m ia k a r e g u lo .
cc S e m i r e n k o n tu s ĉa rm a n sin joron , d o lĉa n , in telig en ta n ^ b on e ed u k ita n , m i k u riiĝ u s je li p o r la tu ta vivo, kaj m i e stu s kom tenta p artopreni k u n li la ripozon etern a n en rozk olora m ar- m ora tom b o. »
A l p h o n s e K a r r h a v is k ie l n ajb aron , apud sia ĝardeno, riĉan ita la n g-rafon, p o sed a n ta n b elegari b ib lio tek o n . 5
Iam , la v e r k isto p e tis sia n najb aron k e li p ru n ted on u u nu el siaj libroj.
— Mi tre b ed a ŭ ra s, resp on d is la grafo», k e m i n e p o v a s tion fari, ĉar n en ia el iaj libroj e lir a s el m ia b ib lio tek o ; sed vi p o v o s la ŭ v o le ĝ in le g i ĉe m i d om e; tu ta n m ia n b ib lio tek o n h ejm e m i p rezen ta s al vi.
P o s t k e lk a tem p o , la g r a fo b ezo n is v er ŝilo n , k iu n li p e tis de sia najbaro. A lp h o n se K arr resp on d is: N e n io n m i la sa s eliri el m ia ĝ a rd en o , sed' s e lia g r a f a m o ŝto b o n v o lo s v en i su rv erŝi ĉe m i la tu ta n t a g o n , li m in tre p le z u r ig o s. ,
r M a l i c o d o m i n i s t r o . — L a m in istr o de reĝo ĉiu m o - m e n te r e n k o n tiĝ is su r la stratoj k u n h om oj a p o ĝ a n ta j sin per b a sto n o j, kaj d iran taj, k e ili e s tis vu n d itaj en la m ilito j de l ’reĝo.
Ciuj p etis pri a lm o zo .
S ed la m in istr o e s tis certa, k e iuj el ili ne tu te estaS k rip - Iiĝ ita j, kaj la m a s nur, k ia m li p reterp a sa s. T ia m , li a lg lu ig is su r la m uroj de l ’p a la co sk rib a ĵo n d ira n ta n , k e rek o m p en co e sto s d o n a c ita al ĉiuj sold atoj k r ip lig ita j d um la la sta m iito , k aj on i in v itis ilin v en i la m o r g a ŭ a n ta g o n su r la g r a n d a n p lacon .
Ili v e n is g r a n d a n o m b r e , k aj la riiin istro d iris al ili :
cc L a reĝ o , m ia estro , e s ta s d a n k e m a al ĉiu j, k iu j b o n e ser- v is lin; sed e s ta s al li n eeb le, k e li d on acu m ŭ lto n al ĉiu . Jen k io e s tis d ecid ita:
cc M i s t r e ĉ ig is ŝn u ro n p ro k sim e d e tie ĉi, je iu a lteco . T iŭ j el vi, k iu j fa c ile tr a n ssu p e r sa lto s ĝĥn», ricevos rek o m p en co n , k ie l ili m erita s. »
T u j la k r ip lig ito j e k s a lta s . G ran d a n o m b r o el. ili lrirte
tr a n ssu p e r sa ltis, kaj ĝ o je ir is e n sk r ib ig i sia jn n om ojn .
594 M ik sa ĵo j.
L a ceteraj provis unu post la. alia, sed ne sukcesis> k a j «ciu m o k is ilin.
T ia m la m inistro tiele parolis al la saltin toj:
<t Sinjoroj, m i opinias, k e la reĝcn n e estus k o n ten ta, se m i reko m p en cu s, kie»! kripligritoj, hom ojn h a v a n ta jn tiel bonajn
kru ro jn kieJ v ia j.
« R ila te al vi, aldonis li, sin tu rn an te a l/tiu j, kiu j ne s u k - ceisis supertranssalti, vi estas honestaj servi'stoj; la reĝo donacas a l ’ ĉiu el vi po dek oraj m oneroj. »
t F . S O N N I E R .
_ _ _ t 1
D i v e r s a j n o t o j , trovitaj en g erm a n a j ĵu rn aloj:
Serenaĵo el la laborista sekretariejo estas a n k a ŭ interesa, k ia m en la an tŭĉam bro eksterlanduloj jam estas in stru ataj. L a - borista sekretario devus vere koni k v in lingvojin. E stas, ĝojin d e, ke oni trovas an koraŭ ĉe la o rg a n iza ta j laboristoj trad u k an to jn . Italdi m asonisto, h u n g a r a presisto, rusa cigarĉd lab oristo k. t. p.
ku n h elp as nin fidele, por ĝ iis te respondi al la dem andinto.
6. B e ila g e zu N o. ioo der V o lk sstim m e. 1906. 1. M ai.
Privatrajto internacia. — 'L.
sl. priskriboj de la p rivatrajto in tern acia batalad is ĝis nun k o n traŭ propraj m a lfa c ila ĵo j: ĝ is nun a n k o raŭ ne ek zista s in tern acia ju rista lin g v o . L a in stitu - cioj propraj al la diversaj naciaj ra jto ĵ estas tiel diversspecaj k$
estas preskaŭ ne eble, esprim i ilin per la esprim m aniero de ia frem da raĵto. C iu ra jto h avas ĝ ia n term inaron k a j ĝia n idem on- don. K ia j devas esti la la uzanorm oj, kiu j laŭ ilia senco devds valori en ĉiuj rajtŝistem oj, helpi sin tra tiu neirtterkonsento.
P rof. D r. E
ugenE
h r l ic h, B erlin : D eu tsch e R un dsch au, h e ra u sg e g e b e n von Juliu s R o d e n b e rg ; V e r la g : G ebr., P aetel.
32. J a h r g a n g , M arz 1906. p. 419—7-433. H e ft 6.
Ih iern a ĉja helpa lirvgvo de kon g resoj. — E n la F ra n k fu rte r Z e itu n g ni le g is raporton de la 15 -a in tern acia in tern acia m edi- cina k o n greso , k iu estis en L isab o n o dum la Iastaj ta g o j de aprilo. C a r ni estis ĉiuj, la unuj post k e lk a j horoj la aliaj post k e lk a j ta g o j e k g a jn in ta la k o n vin k o n , k e en tia « B abelo » de Iin g v o k aj en tia g r a n d e g a m alordo oni ne pova*s pafoli pri efek tive scierfca rezultato.
H anauer , F ra n k fu rt a. M .
M ik sa ĵo j. 59S D e l l l c & t a . r i p r o ĉ o . - F a m a n a tu r sc ie n c u lo b o h e m a Jan P u r k y n e e s tis k o n a ta k ie l tre a fa b la v iro a m a n ta ŝerci k u n la k o n a to j. F o je ir a n te en u n iv e r sita to n d e P r a h a p o f fari p arol- a d o n , li m a lfr u iĝ is p r e sk a ŭ je k v a r o n o d a h oro. E n k o rid o ro li r e n k o n tis studenton< ra p id a n ta n lian p arolad on . L a a ŭ s k u lta n to k o m p r e n e b le m a lfe r m is la p ordon d e 1’a ŭ d ito r io k a j? a te n d is h u - m ile ĝ is la p ro feso ro e n ir o s. S ed tiu ĉi a n k a ŭ atend*is sta r a n te .
« V o lu e n ir i, s in jo r ’ p ro feso ro d iris la u n iv e r sita ta n o . « M i p e ta s en iru vi », d iris P u r k y n ĉ . « L a .h o n o r o apartem as a l m a l- p li ju n aj » d iris d ec id e la stu d e n to . « V ere », resp o n d is P.ur- k y n ĉ k u n rid eto, « sed ta m e n iru a n ta ŭ e , ĉa r v i — jam d ev is
e s ti toie k aj a ten d i m in . » JFT. K . B .
O ni in ter pa r o la s :
— K ie l vi tr o v a s lin?
— L ia fig u r o n e k a ŝe m o n e lm o n tr a s.
— J es, li ŝa jn a s m a ls p r itu lo .. . kaj m a lsp r ita li e s ta s.
M als * amaj pr o po r c io j . — S e k v e ia h a za rd o a lv e n is h o m o al z 9 ĉ ie la p ord isto P etro , k aj b a ld a ŭ k o m e n c is in terp a ro la d o pri laj teraj kaj ĉielaj prop orcioj: « C e n i, r a k o n tis P e tr o , e s ta s tera ja r c e n to n u r u n u m in u to k aj c e n t m ilio n o j d a m on eroj n u r c e n t- o n o ! » « T ia m n e e s ta s m a lm o d e s ta p eto , s e m i d iras: domacu al m i u n u cen to n o n ! » « K u n g r a n d a p lezu ro, resp o n d is P etro , sed m i d ev a s p eti v in , a ten d u u n u m in u to n ! »
S prita r espo n d o . Ia tn , E p isk o p o e ŝ t is m a n ĝ a n ta k u n e k u n ^ k e lk a j p a stro j, k ia m se r v isto e n ir is en la m a n ĝ o ĉ a m b r o n k aj d ir is al s ia m a str o , k e v ila ĝ a p a stro a lv e n is por lin v iz iti.
— E n ir ig u lin , resp o n d is la ep isk o p o .
B a ld a ŭ e n ir a s la p a str o al k iu la e p isk o p o , fo r g e s a n te pro- p o n i se ĝ o n , diraS:
— N u ! m ia kaira p a ro ĥ estro , kio* n o v a en v ia k o m u n u m o ?
— H a ! resp o n d a s la p a stro , m i d iros al v ia E p isk o p a M oŝ- to, k e o k a z is tr e k u r io za afero: la p o r k in o de m ia m ajbaro h a v a s d ek tri icjojn k aj ŝi h a v a s n u r d ek d u m a m o jn .
— K aj k io n d o fa r a s la d e k tr ia ido? d e m a n d is la E p isk o p o . 7 — N u , ĝ i fa r a s k ie l m i, V ia M oŝto: ĝ i r ig a r d a s la a lia jn m a n ĝ i.
L a p a stro e s t a s tuj in v it ita sid iĝ i k u n e k u n la g a s to j.
T r a la m o n d o E s p e r a n ti s ta .
T R A L A M O N D O E S P E R A N T I S T A En Esperanfo esfas du LingvoJ.
E sp e ra n to h a v a s du eco-jn tu te rim a rk in d a jn : la log-ikeco kaj la flek eseb leĉo . D a n k ’ a.l la u n u a , ĝ i e sta s la so la lin g v o vere lo g ik a , k aj s e k v e n en a cia ; d a n k ’ al la dua, ĝ i k o n tr a ŭ e p o v a s sin a lfa ri tu te p len e al k iu ajn n a cia lin g v o , kaj ĝ in rep rod u k ti tiel p e r fe k te k e esp era n ta tr a d u k o d e ia sk rib a ĵo , ĉu a n tik v a ĉu n u n a , e s ta s k o n sid erin d a k iel la fo to g r a fa ĵo de tiu v erk o . D e
* tiuj du ecoj d ev en a s d o du m a n iero j tu te m a lsa m a j, m i eĉ d iru s tu te m a la j, k iu j p r e z e n tiĝ a s a n ta ŭ e sp e r a n tisto , k ia m li d eziras sk rib i: aŭ li p e n sa s esp e ra n te, rek te, sen p ere d e ia E ŭ ro p a lin - g v o ; aŭ k o n tr a ŭ e ii v o la s kon-igi al Ia tu ta m o n d o , per pero de E sp e ra n to , ian verk on jam sk rib ita n en n a cia id io m o .
K ia m E sp e r a n tisto sk rib a s p ro p ra m o v e, li d ev a s f o r g e s i n e n u r la n a cia jn lin g v o jn , k iu jn li p o v a s k o n i, sed eĉ sia n p atran m e m , kaj tra d u k i en sia cerb o ne tia n ĉi aŭ tia n frazon de E ŭ ro- pa id io m o , sed n u r la id eo n , k iu n li v o la s esp rim i, la id eon pu- ran, sim p la n , lo g ik a n , s e n ig ita n je ĉiu ajn n a cia g r a m a tik a fo rm o kaj h a v a n ta n n u r la id ea la n fo rm o n de la n e n a c ia kaj u n i- v ersa la g r a m a tik o . E s p e r a n tis to p o v a s tion fa ri, d a ttk ’ al la lo g ik e c o d e la lingvo^ sed nur en E sp e r a n to tio e s ta s eb la.
S ed k ia m E sp e r a n tisto sk rib a s por tra d u k i te k sto n jam v er k ita n e n n a c ia lin g v o , la a fe r o fa r iĝ a s tu te m a ls im ila .r Sed a n ta ŭ k ia m m i p a ro lo s pri la literatu raj fr e m d a ĵo j? m i p e ta s la le g a n to n k e li p erm esu al m i k e lk a jn k o n sid ero jn pri la trad u k - eco, k o n sid e r a ta la ŭ ĝ e n e r a la m a n ie ro . 1
O n i p o v a ŝ o rd ig i la librojn sk rib ita ĵn de la h o m a r o laŭ du k la so j tu te a p a r tig ita j: la scien ca j k aĵ la literatu raj libroj.
P o r la u n u a , n u r la lo g ik e c o e s ta s a lm eteb la : ĉar la sciemc- isto , k iu sk r ib a s sc ien ca n v erk o n , v o la s esp rim i k aj k o n ig i n u r sia n id eo n , la fo rm o , la o r d ig o de vortoĵ, la m o v a d o de frazoj,
k iu jn li u zis, e sta s por li tu te fla n k a j. L a te m o tr a k tita de li en lia sk r ib a ĵo estu b o n e k aĵ k la r e k o m p r e n ifa de la le g a n to , li e s ta s k o n te n ta ; ĉar li tra fis sian, ce lo n , kaj n e d eziras ion .plie.
D o , por tr a d u k i scien ca ĵo jn , E sp e r a n tisto d ev o s uzi la sa m a jn
E n E s p e r a n to e s ta s du lin g v o j 597 r e g u lo jn ol se li sk r ib u s p ro p ra m o v e. L i d e v o s b o n e k o m p r e n i la id eo n e s p r im ita n de la fr e m d a v e r k is to k a j ĝ in k o m p r e n ig i al s ia le g a n ta r o , p er p ero d e E sp e r a n to , k ie l eb le plej lo g ik e , n e z o r g a n te ĉu li r e a p e r ig a s en s ia tr a d u k o n a c ia n o rd igon . da vortoj a ŭ sp e c ia la jn g r a m a tik a jn fo r m o jn , k iu j e s ta ŝ t u t e se n - v a lo ra j: ĉa r en sc ie n c a j sk r ib a ĵo jr n u r la id eo e s t a s g r a v a .
N e e s ta s s a m e p or lite r a tu r a ĵo j.
K ia m m i le g a s la tr a d u k o n d e ia lite r a tu r a v e r k o , m i fa r a s tio n n u r ĉar m i n e k o n a s la lin g v o n en k iu e s t is sk r ib ita la ori- g in a lo . S e m i k o n u s k a j le g u s tre a k u r a te tiu n lin g v o n , m i n e b e z o n u s tr a d u k o n . S in jo r o d e la P a lis s e n e p a r o lu s a lim a n ie r e . D o m i p e ta s, m i e ĉ p e t e g a s d e la t r a d u k in t o ,, k e li n u r f o to g r a fu la te k s to n frem d a n k ie l e b le plej p le n e , k aj p r e c ip e k e U n e ĝ in k o r e k tu , p r e te k s ta n te k e , la ŭ lia o p in io , troviĝa-s en tiu v e r k o m a llu m a ĵo j, se n se n c a ĵo j, m a lsp r ita ĵo j aŭ eĉ m a lk o n v e n a ĵo j. S e v e r e tiu j d ife k ta ĵo j tr o v iĝ a s e n la frem d a sk r ib a ĵo , ĉa r m i n e p o v a s ilin le g i en la te k s to m e m , p ro m ia n e s c io d e la lin g v o , m i v o la s a lm e n a ŭ ilin retrovi en la tra d u k o : ĉar e b le m i konsen-^
t o s k u n la tr a d u k in to / sed e b le m i n e k o n s e n to s k u n li. E b le tiĉt fra zo , k iu ŝ a jn a s al li m ialk lara, al m i a p ero s k o n tr a ŭ e k la r e g a ; e b le m i o p in io s, k e e s ta s tr e sp ritaj la v o rto j, k iu jn li j u ĝ a s m a l- sp rita ĵo j; eb le m i a d m ir o s k a j n o m o s e n e r g ia ĵo j tr e p en tra j k a j tre rim a rk in d a ĵ fo rta ĵn e sp r im o jn , k iu j lin r u ĝ ig is , k a j k iu ĵn li ĉ a s te v u a lis . F in e , k ia m e ĉ m i tu te k o n s e n tŭ ŝ k u n li, m i v o la s fa ri tiu n ĵu ĝ o n la ŭ m ia p rop ra se n to : kaj m i n e a k c e p ta s k e tiu j u ĝ o e s tu a ltr u d ita al m i d e p e r so n o tu te n e k o n ita ^ d e la v e r k is to , d e p e r so n o , al k iu tiu v e r k is to fa r is n e n ia n k o n fid en d io n , k a j
k iu n li n e n ia m e le k tis k ie l k u n la b o r a n to n .
z
C ar in ter la d ife k ta ĵo j tro v ita j en la frem d a j te k s to ĵ, m u l- taj e s t a s pli ŝa jn a j ol re a la j, k a j d e v e n a s n e d e la lite r a tu r is to , k iu e s tis p ra v a s k r ib in te tio h k ion i li v e r k is, sed d e la n e s c io de la le g a n t o , k iu tr o v a s en la fr e m d a sk r ib a ĵo e sp r im o jn r ila ta n - ta jn k u n a fero j, k iu jn li n e k o n a s , s e k v e k ie s li n e p o v a s k o m - p ren i la alu d o ĵn ; ĉar a ŭ ili e s ta s p roverb oĵ speciaJaj al la, la n d o , a ŭ ili a lu d a s k red o jn a ŭ o p in io jn , k iu j n e a p a r te n a s ĉu al lia e p o k o ĉu al lia ĵ morOĴ.
E kzem ple:
598 T ra la m o n d o E sp e r a n tista K ia m D id o d ira s al Ilio n e o tiu jn versojn :
N o n o b tu s a a d e o ĝ e s ta m u s p e c to r a Poeni;
N e c ta m a v e r s u s e q u o s T y r ia so l ju n g it ab u rb e, tia m a n ie r e tra d u k ita ĵn la ŭ v o rte:
N i P e n o j ne p o r ta s a n im o jn tie l m a ls p r ita jn ;
K a j la su n o n e junga»s ĉ e v a lo jn tie l m a lp r o k s im e d e u rb o T irid o ,
eb le la le g a n t o diros: c< K io n s ig n if a s la d u a verso? » G i s ig n ifa s :
K a r ta g a n o j n e e s ta s s o v a ĝ u lo j.
C ar la a n tik v u lo j k red is k e la tero e s ta s eb en a; k e la su n o v e tu r a s su r ĉa ro k a j la ŭ ira s su r v o jo ĉ ia m sa m a , n e V a g a n te n ord en a ŭ su d en : d o, la popoloj lo ĝ a n ta j m a lp r o k sim e d e tiu v o jo ne ric e v a s su fiĉe da su n lu m o k aj r e stis so v a ĝ a j.
N u n tiu v e r so tr o v iĝ a s tu te k la r ig ita : o n i tre fa c ile ĝ in k o m p r e n a s. O n i a k c e p ta s k e V ir g ilio n e p o v is sk rib i a lim a n ie r e , k e li d ir is n en iu n se n se n c a ĵo n , kaj k e estU s k o n tr a ŭ e m a lsp rita la tr a d u k in to , k iu sk r ib u s ek zem p le:
K a r ta g o tr o v iĝ a s en la c iv iliz a te rzo n o .
ĉa r li k o r e k tu s la o p in io jn de a n tik v u lo j, kaj m e tu s en la bu- ŝo n de D id o frazon tu te m a lĝ u s ta n , k iu n la ro m a n a p o e to ne
p o v is sk r ib i, ĉar li n e k o n is la veron pri la sfe r e c o d e la tero.
A lia ek zem p lo .
E n la L a b ic h e ’a k o m e d io tito lita : L a v o ja ĝ o d e sin jo ro P e rr ic h o n , sin jo rin o P errich o n , k iu sta r is se n m o v a d u m lo n g a te m p o d iras:
] ’a i le s ja m b e s q u i m e r e n tr e n t d a n s le c o rp s.
T r a d u k ita la ŭ v o rte, tiu frazo tiveras:
M i s e n ta s k e m iaj, k r u r o j e n ira s en m ia n k o rp o n . K aj la ŭ sen ce:
M i e s ta s tre la ca .
N u n , k ia tra d u k o plej b o n e ta ŭ g a s ? ĉu- la u n u a , ĉu la dua?
N i e k z a m e n u , k u n e k u n la Ie g a n fo , tiu n tre in te resa n prob- le m o n .
K ia m iu lo n g a te m p e la b o ra d is oerbe a n ta ŭ sia sk rib o ta b lo , li s e n ta s s in tre laca. L ia k a p o d oloras; liaj ideoj fa r iĝ a s k o n fu - zaj, k v a z a ŭ v u a lo e te n d iĝ u s in te r lia cerb o kaj la m o n d o e k ste r a .
S ed l.i ne s e n ta s k e liaj kruroj e n ir a s en lia n k orp on .
K ia m iu m a r ŝa d is d u m m u lta j k ilo m etro j, li s e n ta s sin tre
la ca . L i m a lfa c ile p o v a s su b lev i sia jn p ied ojn , k v a z a ŭ ili e s tu s p lŭ m b a ĵo j. S ed li n e se n ta s k e liaj kruroj e n ir a s en lia n k o rp o n .
K ia m iu fa r is trap ezajn ek zercojn d u m lotnga te m p o , li s e n ta s sin tre la ca . L iaj k ru raj k aj p recip e b rak aĵ a rtik o j lin m u lte d o lo ra s, k v a z a ŭ ili e s tu s e la r tik ig ita j. S ed li n e s e n ta s k e liaj kruroj e n ir a s en lia n k o rp o n .
F in e k ia m iu s ta r is se n m o v a d u m u n u aŭ du hOroj, li se n - ta s sin tr e la c a . C ar la fem u raj k aj pelvaj m u sk o lo j, k iu j e s ta s d ifin itaj al la k o n s e r v ig o de la k o r p a ek v ilib ro , e s ta n te sen rip o ze str e ĉ ita j, b ald aŭ la c iĝ a s kaj r ifu z a s sia n oficon . T ia m li s e n ta s d oloran im p reso n , kva& aŭ lia j teruroj e n iru s en lia n k o rp o n .
D o tiu u n u a tra d u k o , k iu u n u a v id e ŝ a jn a s io m fa n ta z ia , tr o v iĝ a s k o n tr a ŭ e la so la ĝ u s ta , la so la fiz io lo g ia , la so la v ere scien ca ; d um la d u a , k iu n m a la te n ta o b se r v a n to o p in ia s pli pre- ciza , fa r iĝ a s k o n tr a ŭ e e sp r im o tro k o m u n a , tr o ĝ e n e r a la k aj a b so lu te s e n ig ita je p recizeco.
Ond p o v u s m u ltig i la ek zem p lo jn , k aj ĉia m o n i a lv e n u s al) la sa m a k o n k lu d o , n o m e: la tr a d u k a n to d e litera tu ra j v erk o ĵ d e v a s esti ne p e n tr isto sed n u r fo to g r a fisto .
D o , .ĉar E sp e r a n to p o v a s, d a n k ’ al sia m ir in d a flekseblecO j tu te m odeliĝi^ al la reliefoj d e la lin g v o tr a d u k a ta k a ĵ ilin reaper-
ig i, on i d e v a s u tilig i tiu n ec o n , k a j ilu z iig i la legan ton ; tia m a n i- ere k e li k red a s le g i la v erk o n m em en la o r ig in a la te k s to .
K o m p ren eb le m i ne o p in ia s k e oni d ev a s tra d u k i ĉia m la ŭ - vorte. E n ĉiuj lin g v o j tr o v iĝ a s n aciaj esp rim oj sp ecia la j al la lin - g v o , n o m ita j id io tism o j, k iu j n e e s ta s tra d u k eb la j en a lia jn lin - • g v o jn : 6ed k rom tiuj g r a m a tik a j m a lb o n a ĵo j, k iu jn la tra d u k - a n to z o r g e e v ito s, li d ev a s, la ŭ m ia o p in io , k ia m la fr a z o frem d a n e e n h a v a s m a llo g ik a ĵo jn en sia- k o n str u o , li d e v a s la ŭ iri la tra - d u k a ta n te k sto n k ie l eb le plej p r o k sim e , s e k v a n te la m o v a d o n de la frazo, k a j r e a p e r ig a n te ĝ ia n ŝo n o ra d o n k aj ĝ ia n irm a n i- er n, ĉiu fo je k ia m la a fe r o e^stas eb la .
K aj se en la frem d a te k s to tr o v iĝ a s n a cia e sp r im o propra al la la n d o , frazo tre r e g u le k o n str u ita la ŭ la gram atiko», sed k ie s la v er a se n c o e s ta s tu te n ek o m p ren eb la d e a lila n d a n o j, la tr a d u k a n to d ev a ŝ n e ilin a n sta ta ŭ i p er a lia esprimo^ per a lia fra zo .k la r ig a n ta la 9encon k a ŝ ita n , sed k o n tr a ŭ e li d e v a s ilin tra d u k i tre a k u r a te , k aj fo rĵeti m a lsu p ren de la p a ĝ o , ŝu b form d
E n E sp e r a n to e s ta s du lin g v o j 599,
600 T ra la m o n d o E sp e r a n tista .
-X\Z\Z»\»>^\Z\^\Z\^\. x\z\z,,^\z\x\x,\x\x''w'\«z\
z
