w poznaniu r o l i Iroszk otów w c h r y s t i a n i z a c j i i k u ltu r z e r e l i g i j n e j Europy w ozesnego śr e d n io w ie c z a . Wzorem poprzednich kolokw iów , ma t e r i a ł y te g o sympozjum z o s ta n ą rów nież opublikowane.
J erzy S tr z e lc z y k - Poznań
4 . t SYMPOZJUM DAMAZJAŃSKIE
1 6 0 0 - le c ie śm ier o i św.Damazego p a p ieża 1 0 - l e c i e śm ier o i Jean D a n iślo u
Międzywydziałowy Zakład Badań nad Antykiem C h rześcijań sk im KUL u r z ą d z ił w L u b lin ie 21 maja 1984 r . jednodniow e o g ó ln o p o ls k ie sym pozjum d l a u c z c z e n ia 1600 r o c z n ic y ś m ie r c i p a p ie ża Damazego /3 0 6 - 3 8 4 / w ie lk ie g o odkrywoy katakumb i tw órcy e p ig r a f i k i c h r z e ś c ij a ń s k ie j . S p otk an ie t o p ołączono z obchodem p rzyp ad ającej w tym d niu 10 r c o z - n lo y śm ie r c i kard. Jeana D a n lślo u /1 9 0 5 - 21 V 1 9 7 4 / jed n ego z n a j w y b itn ie jsz y c h w sp ółczesn ych znawoów ju d e o o h r z e śó lja ń stw a 1 odkrywoy O rygenesa. Ta dwojaka r o c z n ic a w yzn aczyła podw ójni tem atykę zo r g a nizowanego sympozjum, podczas k tó r eg o p rzed p ołu d n ie pośw ięcono k ard . D a n ielo u , p opołu dn ie z a ś p apieżow i Damazemu. Pewnego rod za ju klamrą łą o z ą o ą dwie różne c h r o n o lo g ic z n ie 1 tr e śc io w o p rob lem atyk i b y ła po łudniow a Msza św. koncelebrow ana w k o ś o ie l e akademlokim ku o z o l św. Bamazego w i n t e n c j i ś . p . k ard .D an iólou pod przewodnictwem p ro r e k to r a k s .d o o .d r a Jana Śrutwy, k tóry w h o m ilii n aw iązu jąoej dc nova e t v e t e - ra w skarbou K o śo io ła z jed n e j stro n y w y lic z y ł w ie l k ie z a s łu g i s t a rożytn ego rzym skiego b isk u p a , a z d r u g ie j w skazał na w sp ółozesn ego fra n o u sk leg o naukowca wydobywającego z antyku c h r z e ś c ij a ń s k ie g o d r o - gooenne p erły prawdy e w a n g e lic z n e j.
Obrady przedpołudniow e odbywająoe s i ę w p om ieszczen ia ch Zakładu Badań nad Antykiem C h rześcijań sk im KUL, o tw o rzy ła k ierow n ik te g o Zakładu d o o .d r hab. B .P ila r s k a . P rzew odniozył im k s .d o o .d r hab. Czesław B a r tn ik . R efer a t p t . " K a r d y n a ł J e a n D a n i
ś
1 o u jak o b a d a o z J u d e o c h r z e ś o i j a ń - s t w a " l w y g ło s ił k s .d r P ran olszek S z u lc . Można w nim w yodrębnió461
-3 o z ę ś c l . W p ier w sze j a u to r p r z e d s ta w ił najpierw k rótk o h i s t o r i ę naukowyoh badań J .D a n ió lo u , począwszy od tom atykl b i b l i j n e j i t e o r i i sensów Pisma św ię te g o /s z o z e g ó ln ie t y p o l o g i i / , poprzez s t u d ia nad związkami p ierw otn ego c h r z e ś c ija ń s tw a ze w sp óln otą w Qumran, aż do z a j ę c ia s i ę ju d eo o h rześo ija ń stw em , c z y l i okresem s il n e g o zw ią za n ia c h r z e ś c ija ń s tw a z duchowymi 1 r e lig ij n y m i formami ż y c ia ów czesnego judaizm u. Owocem ty ch stud iów b y ła znana J ego k sią ż k a "T hóologie du j u d e o -c h r ls tia n is m e " /P a r is 1 9 5 8 /.
W 2 c z ę ś c i p r e le g e n t s t a r a ł s i ę soharaktoryzow aó, trw ająoą po nad 100 l a t , h i s t o r i ę badań nad jud eooh rześoijań stw em / s z k o ł a w Td- b ln g e n , W.Bauer, M.Simon, H .Sohoeps, G. O lz , L .G o p p e lt/ i daó d e f i n i c j ę te g o p o j ę o la . Sam O aniólou rozum iał p rzez n ie 'C h r z e ś c ij a ń stw o , k tó r e s i ę w y r a z iło w formaoh Sp&tjudentum" , uw ażająo, że wy r a s t a ono z ducha k u ltu r y s e m ic k ie j , r ó ż n i s i ę r a d y k a ln ie od c h r z e ś c ija ń s t w a h e lle n i s t y c z n e g o , op artego na k a te g o r la o h m y śli g r e c k ie j oraz obejm uje zarówno o rto d o k sy jn e , jak i h e te r o d o k sy jn e odłamy / e b i o n itó w , e lk a z a itó w , b a p ty stó w /. N ieco p ó ź n ie j uozony fr a n c u sk i j e s z cz e b a r d z ie j sprecyzow ał to p o j ę c ie : " Ju d eooh rześcijań stw o oznacza w d z is ie j s z y m teg o sło w a zn a cz en iu pewną p o sta ó p ierw otn ego c h r z e ś c ija ń s tw a , k tó r e w szczególn ym sto p n iu b y ło zw iązane z duchowymi ls p o łe o z n y m i stru k tu ram i żydoatw a, z w ła sz c z a późnego jud aizm u , a m ianow lole p rzez zachow anie żydow skiego sposobu ż y o ia według Prawa, zw ła szo za o b r z e z a n ia i p r z e s t r z e g a n ia s z a b a tu , a w końcu poprzez zachow anie a p o k a lip ty c z n e g o sp osobu m yślen ia" " .
W 3 w r e s z c ie c z ę ś o l r e f e r e n t s t a r a ł s i ę ukazaó w y s iłk i D an lelou z m ie rz a ją c e do sch arak teryzow an ia p ier w sze j h is t o r y c z n ie t e o l o g i i c h r z e ś c ij a ń s k ie j , k tó r a s i ę w y r a z iła w k a te g o r ia c h późnego judaizm u 1 o p ie r a ła na sem ick ich stru k tu r a o h m y ś li. N ajw łaściw szym sposobem poznania t o j t e o l o g i i , zdaniem O an iólou , j e s t a n a liz a wybranych cytatów b ib lijn y c h / t e s t i m o n i a / w l i t e r a t u r z e J u d o o e h r z e ś o ija ń s k lo j, in terp retow an ych p rzew ażn ie metodą sym boliozn ą c z y l i t y p o lo g ią o p ro
-a u to r -a p t . "Wkł-ad J .D -a n ió lo u do b-ad-ań n-ad ju d eo ch rześclj-a ń stw em " . "Snmmnrlum" 9 /1 9 8 0 / 149-156.
2 T h e o lo g le du j u d e o - c h r is tia n is m e , d z . e y t ., 19.
3 P or. J .O a n ió lo u , Judenoh rlstentum , w, Sacramentum Mundi, Bd. 2 F reib urg 1968, 978.
w e n io n cji żydow skiej i se m io k ie j /w p r z e c iw ie ń stw ie do g r e c k ie j a l e g o r i i / wykazującą z r e a liz o w a n ie w sz y s tk ic h proroctw i f ig u r s t a ro testa m en ta ln y ch z p rzy jśc iem C h rystu sa. Franouski uczon y, jako jed en z p ierw szy ch , p o d k r e śla ł wpływ a p o k a llp ty k i żydow skiej na pierw otną t e o l o g i ę o h r z e ś o ija ń s k ą , k tó r a zanim s i ę g n ę ł a po f i l o z o f i ę grooką, wypowiadała s i ę w p ojęolaoh żydow skiej a p o k a lip ty k i, wspomaganej ówczesną k osm ologią i a n g e lo lo g ią . Tak np. s o t e r l o l o g i a ju d e o c h r z e śc ija ń sk a w pisana z o s t a ła w ramy schematu k osm ologicznego obejmującego z e j ś c i e Słowa poprzez s f e r y n ie b ie s k ie na z ie m ię , nas t ę p n ie z e j ś o i e do s z e o lu oraz chwalebne w n ieb o w stą p ien ie . Trudna 1 mało znana słuchaczom problem atyka r e f e r a t u w yw ołała stosunkowo żywą d ysk u sję o oh arak terze w yjaśn iającym , w k tó r e j w z i ę l i u d z ia ł: k s .d o o . C z.B a r tn ik , k s .d r .h a b . F .D rąozkow ski, d o o .d r hab. %.P ila r s k a , k s .d r B .C zęsz, k s .d r S .L on gosz, dr T .G ó r sk i, D otyozyła ona zarówno d e f i n i c j i ju d e o c h r z e śo ija ń stw a , jak 1 p o ję ć z nim zw iązanych, np. t y p o l o g i i , d e m ito lo & iz a o ji, a l e g o r i i , związków z e w sp óln otą z Qumran, cza su trw an ia t e j t e o l o g i i l t d .
Na obrady popołudniow e, prowadzone pod kierownictwem k e .d r a Bogdana C zęsza w K atedrze H i s t o r i i S z tu k i KUL, z ł o ż y ły s i ę 3 p r e le k c je Z p ierw szą z n ich p t . " D a m a z y o s t a t n i b i s k u p R z y m u c z y p i e r w s z y p a p i e ż " w y s t ą p ił dr Adam Z ió łk o w sk i. W swym w y stą p ie n iu s t a r a ł s i ę ukazać, w sposób ch ro n o lo g ic z n y , rosn ącą r o l ę i z n a cz en ie biskupa Rzymu, k tó r y w o so b ie Dama- zego n ie t y lk o a u to r y ta ty w n ie r o z s t r z y g a ł wewnętrzne i r e l i g i j n e sprawy K o śc io ła Z achodniego, le c z ta k ż e o h o ia ł decydować o sprawach K o śc io ła Wsohodnlego poprzez sw oje l i s t y i le g a tć w . Omówił w ięc tru d n o ś c i wewnętrzne je g o rządów w Rzymie, walkę z antypapieżem Urslnusem i z.o sz c z e r stw a m i żyda Iz a a k a , którym mógł zadać kłam d z ię k i pow iąza niom ze starym i rodami rzymskimi i najw yższą w ładzą c y w iln ą . S ta r a ł s i ę przy tym eksponować zn a c z e n ie rzym skiej S t o l i c y A p o s t o ls k ie j 1 prymatu p a p ie s k ie g o . Pragnął decydować o b lsk u p stw io w A n t io c h ii w y sy ła ją c tam d e c y z je podejmowane na synodach rzym skich i wzywając W it a lis a oskarżonego o h o r e z ję apolinaryzm u do w ytłum aczen ia s i ę przed so b ą . W tym w szystkim n ie mógł jednak zrozum ieć d z i a ł a l n o ś c i św .B a zy leg o , k tó r y k ilk a k r o tn ie p r o s i ł go o pomoo Zachodu d la Wsoho- du. Co w ię c e j ,z w ią z a ł s i ę moono p rzeciw Wschodowi z A lek sa n d r ią , k tó r e j wypędzonego p a tr ia r c h ę P io tr a p rzez k ilk a l a t g o ś c i ł u s i e b i e .
463
u d z ie la j ą c nawet pewnego rod zaju c ic h e g o p o p a r cia alek san d ryjsk iem u intruzowi,M aksymowi Cynikowi w K on stantynop olu . Z d r u g ie j jednak s t r o ny, mimo w zrostu je g o p a p ie sk ie g o a u t o r y t e t u ,n ie b y ł zap roszon y an i na Sobór w 3 S i r . w K on stantynop olu , a n i na ważny synod pod przewod nictwem ów.Ambrożego w A k w ile i, dokąd t y lk o p r z e s ła ł sw oje l i s t y .
Drugą p r e le k o ję p t . " D a m e s y o b r o ń o a c z y s t o ś c i w i a r y" w y g ło s ił k s .d r S ta n isła w L ongosz. Autor sch arak teryzow ał n ajp ierw o g ó ln ą s y tu a o ję ów czesnego c h r z e ś c ij a ń stwa pod względom c z y s t o ś c i w ia ry : o i l e Zachód poza n ie lic z n y m i wy jątk am i za ozasów Damazego s ta n o w ił ju ż je d e n zw arty b lok o r t o d o k s j i, to Wsohód b y ł wówczas o a łk o w io ie r o z b i t y , sk łócon y, i traw ion y r ó ż nymi h e r e z ja m i. Tzw. "Tomus Damasl" o ż y l i l i s t synodu rzym skiego /39T lub 3 8 2 / skierow any do Wsohodu w y lio z a aż 10 h e r e z j i n isz c z ą c y c h t a m te js z y -K o s o ló ł, a m ian ow icie: pneumatomachian, s a b e lla n , a r ia n , eunomian, m acedonian, f o ty n la n , e b io n itó w , a p o lln a r y stó w , m a roelian i zwolenników Diodora z T arsu . Do n a jg r o ź n ie js z y c h z n loh n a le ż a ły : s i l n y tu j o s z o z e arlan izm i maoedonlanizm, ap olin aryzm i p o o z ą tk i n esto ria n lzm u u k ryte w nauoe D iodora z T arsu . P r e le g e n t s c h a r a k te r y zował t e 4 główne h e r e z je 1 p r z y to c z y ł skierow ane p rzeciw nim wypo w ied zi t e o lo g ic z n e Damazego, k tó r y n ie p i s a ł s p e c ja ln y c h tra k ta tó w p olem iczn ych , a le p o t ę p ia ł j e na synodach rzym skich a n a stę p n ie w form ie lis t ó w syn odaln ych z anatemami w y s y ła ł j e na Wsohód. Autor r e fe r a tu p o d k r e ś lił przy tym d e lik a t n ą s y tu a o ję p a p ie ża ,p o n ie w a ż każde je g o w y stą p ie n ie przeoiw herezjom uważane b y ło c z ę s t o za in g e r e n c ję w sprawy Wschodu. W dodatku p a p ie ż n ie mógł z n a le ź ó w sp ó ln e- go jęz y k a ze św .B azylim , biskupem C eza rei K ap ad ock iej, p r z e z co r o z d z ia ł między Wschodem a Zachodem nadal s i ę p o w ię k sz a ł.
T r z e c ią p r e le k c j ą b y ło W ystąp ien ie dra T ytu sa G órskiego na t e mat: "D a m a z y j a k o c u l t o r a t o u e a m a t o r m a r t y r u m w ś w i e t l e ó w c z e s n e j s y t u a c j i " . *teferent w skazał na z a s łu g i Damazego w konserwa c j i katakumb 1 c z c i m ęczenników. Problem te n w ie lo k r o tn ie j u ż s t u diowany , p r z y n ió s ł mu n a jw ięk szą sła w ę . P ap ież porządkował katakumby,
4 Por. S .C h a rn lo r, Le prem ier arch eologu e c h r ó t le n - S.Damase. -.:evue Augustiul-enne" 8 /1 9 0 6 / 569-S78; B .V acan dart, Le papę Da- mnse e t l e c u lt o d es S a in t s , *Mevue du C lerge F ran cals" 6 7 / 1 9 i l / 611-614; H .L o c le r c ą , Damnse, DACL IV, 1 4 S -i9 7 ; J .V i v e s , S.Damaso
i o t a c z a ł groby męczenników wyjątkową c z c i ą , p is z ą e d la n ic h s p e c j a l ne epigram y, r y te p ó źn iej c z ę s t o w marmurze przez je g o p r z y j a o ie la D io n izeg o F ilo k a lu s a * . C hociaż p o e z ja ty c h epigramatów /A .F erru a n a lic z y ł ic h 59 oraz i9 fragm entów /*, mino poohwał ów .H ieronim a', n ie J e s t n ajw yższej k la s y , t o jednak ic h w artoóó h is t o r y c z n a z e w zględu na dane o m ę c zen n ik a c h ,d a c io , rod zaju i s z c z e g ó ła c h io h ó m io r c i, mają n ie o c e n io n e z n a c z e n ie . P r z y c z y n iły s i ę one w ogromnym sto p n iu do rozwoju k u ltu męczenników ora z do sła w y 1 um ocnienia po z y c j i samego Damazego. P r e le g e n t podał t e k s t k ilk u epigramatów i prze p row adził ic h a n a liz ę .
Podczas d y s k u s ji nad trzem a p relek cja m i d o s z ło do żywej polem iki między A.Ziółkowskim a k a .S .L o n g o sz ea na tem at wzajemnych sto su n k ó w między Damazyw[Bazylim. P ierw szy z n ioh o sk a r ż a ł bpa C ezarei o n ie udolną p o lit y k ę k o ó c le ln ą na W schodzie, n ie z r ę c z n e w ią z a n ie s i ę z ludźmi n iechętn ym i papieżow i i n ie u m ie ję tn e szu k a n ie u n ieg o pomo cy d la Wschodu. Drugi p rze ciw n ie - Obwiniał p a p ieża o brak zrozu m ien ia z ło ż o n e j prob lem atyk i K o ś c io ła W schodniego, c g łu ch e m ilc z e n ie na u s iln e prośby B a z y le g o , apodyktyczne i au torytatyw n e odrzuca n ie a n tio c h e ń s k ie g o biskupa M elecju sza popieran ego p rzez w ię k sz o śó biskupów na Wschodzie i B a z y le g o , d la te g o t y lk o , że fo rm a ln ie n ie b y ł zw olennikiem n ic e j s k ie g o w yznania w ia r y . W d y s k u s ji k s.Ł o n g o sz wy l i c z y ł d a l s z e ,n i e poruszane j e s z c z e , z a s łu g i p a p ie ż a Damazego, pod k r e ś la j ą c , że był on pierwszym biskupem Rzymu, k tó r y o o r o e z n le zwo ływ ał na synod podrzym skich biskupów 1 k o lek ty w n ie podejmował d e c y z je
papa espaKol y l o s m a r tlr e s , B arcelon a 19*3; E .S ch N fer, Dla Be- doutung d er Epigramme d es P n p stes Damasus i fłłr d i s C ese h ich te d er H eilig o n v o re h r u n g , "Ephomerldos L itu r g ic a e " * 6 /1 9 3 3 / 13T23S, 309^378; C h .P le t r l , C oncordia A postolorum e t ren ow atlo U r b ls. C u lte d es o a r ty r s e t propagandę p o n t l f i o a i e , Melangos d 'A rch e o lo g ia e t d 'H is t o lr e " 7 3 /1 9 6 1 / 3 7 5 -3 2 2 .
5 Por. J .V iv e s , Damasus e t F ilo o a l u s , "Analoota S acra T arracononsia" 3 /1 9 2 6 / * 83-49*; A .F erru a, F ilo o a l o , l'am an te d o i ł a b e l i # l e t t o r a , " C l y l l t a C a t t o l i c a " 9 0 (193 9 )1 3 6 -4 7 .
6 A .Ferrua, Eptgrammata Damaaiana, Roma 19*3, 5 0 -5 3 .
7 Hieronymus, Da w lria l l l u s t r i b u s 103, PL 3 3 ,7 * 9 , PSP 6 , i i T ł "Usmaży, b iskup m iasta Rzymu, m iał z d o ln o ś c i do u k ład an ia p lę k - tiyeh w ie r sz y ; w je lo ic h k r ó tk ic h hekzamotrem n a p is a ł . Umarł praw ie o s ie m d z i e s i ę c i o le t n i za oozarza ło c d o z ju s z a " .
46S
d o ty -c z ą e e n ie k ie d y c a ło g o K o śo lo ła 1 z a o h ę o lł św .H ieronim a do opraoowania nowego p rzekładu Pisma św. /W u lgata/} zorgan izow ał p le — wsze archiwum p a p ie s k ie , p rzezn aozająo na n ie s p e o j a ln e p om ieszcze n ia , p r z y c z y n ił a i s w r e s z c ie do rozwoju 1 I a t y n l z a o j l l i t u r g i i rzym skiej , k tó r a dotąd bardzo c z ę s t o b y ła odprawiana po grecku oraz do k o d y f ik a c j i m szalnego kanonu rzym skiego /n ie m a l w n iez m ie n io n e j form ie i s t n i e j e do d z i d / oraz stw o r z e n ia s t a ł e g o o f ic j a ln e g o sa n k to ra łu K o ś c io ła Jzym sklego, Ze S tałym i wspomnieniami m ęczenni ków. On rów nież wprow adził
w
Hzymle śpiew psalmów podczas mszy ś w i ę t e j .Powyższo sympozjum p r z y b liż y ło n ie w ą t p liw ie , n iezn an e b l i ż e j polskim p atrologom , zarówno p o sta ć p a p ie ża sp rzed XVI wieków, jak i trudną problem atykę ju d e o c h r z e ś c ija ń s tw a . Było ono n ie t y lk o j e dyną p o lsk ą naukową im prezą, pośw lęooną u ozozen iu powyższych r o c z n ic , le o z ta k ż e jed n ą z bardzo n ie lic z n y c h in ic j a t y w pośw ięconych p a p ie żowi Damazomu 1 k a rd .D a n lślo u w św le o ie badać nad antykiem c h r z e ś o i- ja ćsk im .
A lic j a Stępn iew sk a - L u blin
S . SPOTKANIE SEK C JI PATiłYSTYCZNEJ W GDAŃSKU-OLIWIE
S ek cja P a tr y sty c z n a przy K om isji E piskopatu do Spraw Nauki K a t o llo k ie j , d z ię k i u siln ym zabiegom i staran iom j e j P rzew od niczące go k s .d r a Bogdana C zęsza, zo rg a n izo w a ła swe doroczne sp o tk a n ie w d niach 20 — 2 i w r z e śn ia i9 8 4 r . , w Wyższym Seminarium Duchownym w O dańsku-O liw ie.
Pierw szy d z ie ń obrad r o z p o c zą ł s i ę mszą sw .koncelebrow aną
w k a p lic y se m in a r y jn e j, podczas k tó r e j J .E . k s.b p dr Tadeusz Gocłowskl, p o d k re śla ją c p o tr ze b ę t a k ic h sp otk ań w skazał na Jałow ość i bezowoc ność w sp ó łc z ó sn o śo i n ie .u w zg lęd n ia ją ce j t r a d y c j i s t a r o ż y t n e j ,o r a z na dramat r o z d a r c ia i n iep o k o ju , zrodzony z przerw ania o i ą g ł o ś o i k u ltu r o w ej, wskutek czeg o c z ę s t o s t a j ą obok s i e b i e abandonata a a t i
-B Por. M.M.Shephord, The l i t u r g i c a l Reform o f Damasus, w: K yrlakon. F e s t e e h r if t J.Q uaaton, I I , MUnstor i9 7 0 , 8 4 7 -8 6 3 .
