Bóg w terenie. Ikonosfera kaszubskich kapliczek maryjnych WYKŁAD DOFINANSOWANO ZE ŚRODKÓW MIASTA GDAŃSKA

Wykład wygłoszony 18 PAŹDZIERNIKA 2018 roku w Gdańskiej Bibliotece PAN, ul. Wałowa 24 CYKL WYKŁADOWY BÓG W OBSZARACH SZTUKI

WYKŁAD DOFINANSOWANO ZE ŚRODKÓW MIASTA GDAŃSKA

AGNIESZKA BEDNAREK-BOHDZIEWICZ: etnolożka i literaturoznawczyni, autorka rozprawy doktorskiej pt. Homo Capax, Capax Hominis. Z problematyki antropologicznej w późnej twórczości Adama Mickiewicza. Prowadzi badania z zakresu etnologii Kaszub. Interesuje się kulturą symboliczną, zwłaszcza religijnością (szczególnie w perspektywie postsekularnej). Publikowała w tomach zbiorowych, a także w czasopismach naukowych.

Bóg w terenie. Ikonosfera kaszubskich kapliczek maryjnych

Hans Belting w książce Antropologia obrazu. Szkice do nauki o obrazie (tł. Mariusz Bryl, Kraków 2012) próbuje wyzwolić sztukę z rygorystycznych ram historii sztuki i estetyki, by przyjrzeć się wizerunkom jako nośnikom przekonań, norm i działań społecznych. Wedłuh niego podstawową funkcją wyobrażeń jest przedstawianie, a więc: reprezentacja i uobecnianie sacrum.

Po co dziś badać kapliczki?

 relacja rytualna do przedstawień (działania religijne: nabożeństwa majowe, czerwcowe, święcenie pól i pokarmów)

 próby uaktualnienia, nadania charakteru, swoistego odtworzenia aury nieauratycznego z zasady odlewu gipsowego (np. groty Masabielle)

 kapliczki nadal są obiektami, które darzy się uwagą i opieką, a także nieustannie powstają nowe (mimo powszechnego dostępu do kościołów).

Kapliczki jako teksty wizualne:

 symboliczna treść kapliczek

 wizualna, demonstrowana strona kultury religijnej

 wizualizacja przekazywanych z ambon wyobrażeń religijnych

 wizerunki i zmiana

 aspekt komunikacyjny zdobień oraz motywów ikonograficznych

 kapliczki jako wyraz zindywidualizowanej religijnej ekspresji ich budowniczych – przestrzeń samodzielnego działania o wymiarze sakralnym.

Ikonosfera

• ogół obrazów charakterystycznych dla jakiegoś miejsca, okresu lub jakiejś kultury (Słownik języka polskiego PWN)

• całokształt sfery wizualnej obecnej w kulturze

• sposób tworzenia i kształtowania przez ludzi przestrzeni wizualnej oraz jej przekaz (forma komunikowania) i odbiór

• otoczenie wizualne, zbiór przedmiotów w ustrukturyzowanej formie posiadającej sens i znaczenie (choć nie zawsze uświadomione)

• „[...] przestrzeń budowana przez człowieka, w pewien sposób narzucona lub wykreowana indywidualnie, jednocześnie posiadającą jakieś sensy i znaczenia w kulturze, w której funkcjonuje” (T. Siemiński, „Rajskie ogrody” w ikonosferze wsi kaszubskiej, 2010, s. 15)

Etymologia słowa kapliczka

• łac. cappa (zdrobniale capella) oznacza płaszcz

• płaszcz św. Marcina przechowywano jako relikwię w niewielkim pomieszczeniu zwanym cappa S. Martini, tuż przy kościółku w Tours zbudowanym w V w. nad grobem świętego

K

:

• stawianie kapliczek

• nabożeństwa poświęcone Marii (majowe i październikowe: różaniec, litania loretańska, pieśni maryjne

• „pusta noc” – omadlana różańcem, litanią i pieśniami maryjnymi

• Godzinki o Niepokalanym Poczęciu NMP

• Anioł Pański

• pielgrzymowanie do sanktuariów poświęconych Matce Bożej, tj.:

a) sanktuarium Królowej Kaszub – Matki Bożej Sianowskiej

b) sanktuarium Królowej Polskiego Morza – Matki Bożej Swarzewskiej c) Sanktuarium Matki Bożej Królowej Rodzin w Kościerzynie

d) Sanktuarium Pasyjno-Maryjne w Wejherowie z obrazem Matki Bożej Wejherowskiej

e) Sanktuarium Kalwaryjskie w Wielu z obrazem Matki Bożej Pocieszenia

W

:

 Bóg

- przedstawiany rzadko lub wcale

- brak świąt zwiazanych z Osobą Boga Ojca - brak objawień Boga Ojca

 Jezus

- krzyże przydrożne („boże męki”) - Serce Jezusa

- Dzieciątko Jezus - Jezus Frasobliwy - Jezus Miłosierny

 Święci patroni, m.in.:

- św. Florian (patron strażaków – widnieje na każdym OSP) - św. Antoni – patron rzeczy zagubionych

- św. Franciszek – patron ekologów - św. Hubert – patron myśliwych, leśników

- św. Jan Nepomucen – chronił pola i zasiewy przed powodzią i suszą - św. Józef – patron rzemieślników

- św. Jan Paweł II



G

:

- kapliczki wzorowane na Grocie Massabielle – miejscu słynnych objawień z 1858 r., ktorych doświadczyła Bernadeta Soubirous z Lourdes

- reaktualizacja historii, stylizacja groty na oryginał

- próba przywracania kontekstu wydarzenia i uświęconego miejsca w swoim orbis interior - zbudowana z kamieni polnych o nieregularnym kształcie i oplatana roślinnością

- wewnątrz: najczęściej figura Matki Bożej z Lourdes (Maria jako młoda dziewczyna, w białej sukni i białym maforionie, przepasaną błękitną szarfą, z różańcem i ze złożonymi rękoma w geście modlitewnym).

W grotach pojawiają się prawie wszystkie typy ikonograficzne:

• Matka Boża z Lourdes

• Matka Boża Orędowniczka

• Niepokalane Serce Maryi

• Matka Boża Róża Mistyczna (Róża Duchowna)

• Matka Boża Licheńska

• Matka Boża Saletyńska

• Matka Boża z Góry Karmel (tzw. Matka Boża Szkaplerzna)

• Matka Boża Fatimska

• Pieta

• Maryja Niepokalana z Dzieciątkiem

I

:

Matka Boża w regionalnej odsłonie

• „regionalizowanie” kapliczek i figur maryjnych

• zdobienie kapliczek elementami nawiązującymi do kaszubszczyzny lub - przez związanie Kaszubów z Bałtykiem – do morza (np. zdobienia w formie haftu kaszubskiego, napisy w języku kaszubskim, herb Kaszub – gryf, ozdoby z bursztynu, muszelek, bądź z sieci rybackich)

• kapliczki stają się symbolem regionalnej przynależności, upowszechnia się w nich znaki tożsamości grupowej

• działania te mają na celu wzmocnienie regionalnej wspólnoty, a więc wzmacnianie tożsamości nie tylko religijnej

P

:

• stopniowa zmiana wizerunków maryjnych

• kaszubskie miejsca sakralne ukazują prywatną pobożność wiernych (to oni decydują o kulcie, czy „prawdziwości” objawień)

• figura Matki Bożej streszcza niejako jej prawdziwą postać, pełni funkcję symbolu

• kapliczki są przestrzenią działania świeckich