"Fieldwork in Local History", H. G. Hoskins, London 1967 : [recenzja]

Górski, Karol

"Fieldwork in Local History", H. G.

Hoskins, London 1967 : [recenzja]

Przegląd Historyczny 61/2, 323-325

1970

Artykuł umieszczony jest w kolekcji cyfrowej bazhum.muzhp.pl,

gromadzącej zawartość polskich czasopism humanistycznych

i społecznych, tworzonej przez Muzeum Historii Polski w Warszawie

w ramach prac podejmowanych na rzecz zapewnienia otwartego,

powszechnego i trwałego dostępu do polskiego dorobku naukowego

i kulturalnego.

Artykuł został opracowany do udostępnienia w Internecie dzięki

wsparciu Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego w ramach

dofinansowania działalności upowszechniającej naukę.

R

E

C

E

N

Z

J

E

H. G. H o s k i n s , Fieldwork in Local History, London 1967, s. 195, 5 ta'bl.

Historia lokalna nie ma w naszych czasach dobrej prasy. Zarzuca się jej „antyk- warstwo” , a więc zbieranie ciekawostek, zatapianie się w szczegółach, brak szer­ szej perspektywy i głębszych ujęć. Uważa się ją za przyczynkarstwo, stanowiące plagę historiografii od połowy X IX w. i pozostawia amatorom d nauczycielom, któ­ rzy ją uprawiają na marginesie zajęć zawodowych. W sumie zarzuty te sprowadza­ ją się do braków metody badawczej, która iby pozwalała nawiązać historię lokalną do wieükich podstawowych problemów rozwoju społeczeństwa.

Książka H o s k i n s a, traktująca o pracy terenowej w badaniach lokalnych jest właśnie próbą stworzenia metodyki. Autor, profesor uniwersytetu w Leicester, jest historykiem wsi angielskiej, który wiąże umiejętnie dane archeologii i geografii, toponomastyki i dyplomatyki. Wydaje się, że to pod jego impulsem powstały w Lei­ cester nowe kierunki fbadań, np. historii miast {prof. G. M a r t i n ) , historii tran­ sportu {„Journal of Transport history”) i techniki {„Journal of Industrial Archeolo­ gy” od 1964 г.) Czytając omawianą książkę z niesłabnącym zainteresowaniem odnaj­ dowałem w niej te same metody, 'które u nas przed 1914 r. tak wspaniale stosował Karol P o t k a ń s k i . Widziałem analogie z zarzuconą dziś niemal zupełnie w nau­ czaniu uniwersyteckim' geografią historyczną. Ale w metodzie Hoskinsa jest coś zupełnie nowego: powiązanie metod w jedną całość i ukierunkowanie w zakresie ba­ dań lokalnych, z autopsją, wysuniętą na plan pierwszy. Ani iPotkański, ani polscy geografowie historyczni nie pisali swych książek dla badaczy lokalnych i pod kątem ich potrzeb. Dlatego sądzę, że książka Hoskinsa zasługuje na szczegółowe omówie­ nie.

Dzieli się ona na przedmowę i 11 rozdziałów. Na końcu znajduje się indeks osób i miejscowości. W tekście jest 8 mapek i planów oraz 5 tablic poza tekstem.

W przedmowie autor podaje nieco danych bibliograficznych, m. in. z „archeologii przemysłowej” (czyli historii techniki), którą się nie zajmuje z powodu braku fa­ chowego przygotowania. Wśród podziękowań za okazaną pomoc wyróżniają się sło­ wa skierowane do nauczycieli szkół dla dorosłych, którzy wraz z uczniami dostar­ czali autorowi niezliczonych danych z całej Anglii. Był to, jak autor .stwierdza, „ma­ teriał autentyczny” . Jest to wspaniały przykład pracy naukowej nauczyciela wraz z uczniami, ludźmi już dorosłymi i wspaniały przykład szerzenia kultury humani­ stycznej wśród szerokich kręgów społeczeństwa.

Rozdział I „Wstęp do pracy terenowej” zawiera wspomnienia autora z lat dzie­ cinnych i pierwszej młodości, kiedy to właśnie obserwacja krajobrazu budziła w nim refleksje historyczne i stała się bodźcem do wyboru zawodu. Autor rzuca też tu uwagi o znaczeniu szerszym, np. o odbudowie i przebudowie domów w Anglii w latach 1570—1640 tak, iż rzadko zachował się dom sięgający czasów wcześniejszych (s. 21, 100). Jest to cenny wkład do dziejów gospodarczych i demografii, gdyż w czasie ,przebudowy przeważnie dodawano jedno piętro do domów wiejskich. Autor pisze, że dom należy badać w związku z zabudowaniami gospodarczymi i sąsiedztwem zarówno na wsi, jak w mieście. Współczesne budownictwo z małą jadalnią i wiel­ kim garażem jest wyrazem tego, że dziś samochód jest przeważnie utrzymywany z oszczędności poczynionych na kosztach utrzymania (s. 23). Autor doradza badanie miast na piechotę, gdyż autopsja z planem w ręku daje więcej niż zdjęcia lotnicze.

324

Ostro potępieni zostali badacze starej szkoły, którzy byli „wzrokowymi analfabe­ tami”.

Rozdział II „Krajobrazy anglosaskie” poświęcony jest metodzie badań osadni­ ctwa jednodworczego, a więc farm stojących w odosobnieniu, wśród pól ogrodzo­ nych żywopłotami. Autor nie wypracował metody badań osadnictwa w zwartych wsiach. Kładzie szczególny nacisk na ustalenie w terenie, o ile tylko się da, granic, opisywanych w średniowiecznych dokumentach, które pozostają przez wieki bez zmian. Tam, gdzie są wielkie majątki, stałości tej nie ma w stosunku do pojedyn­ czych farm.

Rozdział III „Praca terenowa w historii średniowiecznej” podaje metody odnaj­ dowania wsi zaginionych, m. in. przez badanie węzłów -dróg. Autor zajmuje się też metodą badania przystani rzecznych.

Rozdział IV „Miasto i wieś” przedstawia metodę badania miast i odkrywanie pierwotnego układu ich ulic. Zaleca badanie domów miejskich d należących do nich parcel. Dla XIX i X X w. wymienia jako źródła ogłoszenia w gazetach, parcelacje gruntów, a szczególnie raporty roczne lekarzy miejskich. Ustalenie, kto prowadził parcelację gruntów, zbadanie historii fabryk, zapotrzebowania na pewien typ miesz­ kań i(co występuje w drobnych ogłoszeniach gazet) — wszystko to rzuca światło na dzieje miasta. Zagadnienia wsi są potraktowane w tym rozdziale marginesowo.

Rozdział V „Nazwy miejscowe i topografia” .przynosi m. in. ocenę badań szwedz­ kich historyków, którzy ustalali germańskie nazwy miejscowe na terenie Anglii (E к w a 11). Autor krytycznie patrzy na tę Teutonic over-emphasis „na polu badań toponomastycznych, jak i na innych polach historii” <s. 78). Ciekawe są tu badania nad nazwami miejscowymi wskazującymi na letnie i zimowe pastwiska bydła, z których autor wysnuwa daleko idące wnioski o pierwotnym osadnictwie paster­ skim.

Rozdział VI „Male domy” i rozdział VII „Farmy” poświęcony jest badaniu domów, mniejszych niż siedziby szlachty. Domy te, budowane w szachulec, posiada­ ły nierówną liczbę izb. Np. plebania miała do 8 bays, czyli prostokątów między słu­ pami, dom zagrodnika 2—3 bays. Autor zajmuje się różnymi rodzajami przebudo­ wy, jakim domy te podlegały aż do X IX w. Ważną rolę odgrywa badanie zaopatrze­ nia w wodę i ścieżek czy dróg, którymi chodziło bydło.

Rozdział VIII „Żywopłoty i wały” traktuje o metodach oznaczania i utrwalania granic pól, które zdaniem autora sięgają czasem VII w., a więc kolonizacji anglo­ saskiej. Istnieje metoda przyrodnicza, która zakłada, że со 100 lat właściciel musi sadzić nowe krzewy a ustalenie ilości gatunków pozwala ustalić czas powstania ży­ wopłotu. Autor wysuwa tu wątpliwości oparte na źródłach: za Tudorów sadzono zapewne od razu po kilka gatunków krzewów, a w XVIII w. — tylko jeden. Zmiany klimatu mogły doprowadzić do zaniku niektórych gatunków. Schemat stuletni jest więc tylko metodą roboczą (s. 118—130). Od r. 1945 można zauważyć zanik żywo­ płotów. Zlbadanie techniki budowy murów granicznych pozwoli zdaniem autora ustalić czas ich powstania. Problematyka ta jest obca naszym stosunkom, ale sygna­ lizujemy ją, gdyż może otworzyć nam oczy na zjawiska dotąd nie zauważone w sta­

rych sadach i ogrodach. .

Rozdział IX „Drogi i ścieżki” wprowadza nas w problematykę historii dróg. Początkiem ich były ścieżki wydeptane przez bydło. 'Później powstały trakty bydlę­ ce, idące równolegle do dróg kołowych, ale wzdłuż skraju lasów i łąk. Biegły one zwykle granicami parafii. Wyniki badań autora są pionierskie. Zdarzały się u nas prace amatorów .poświęcone historii dróg, a oparte na autopsji. Ale amatorzy wy­ snuwali ze swych ustaleń wnioski zgoła do nich niewspółmierne, a zarazem nie chcieli zrozumieć, że wykraczali poza granice nauki i tworzyli fantazje. Sama pro­ blematyka dróg, także ścieżek na wrzosowiskach (s. 157) jest bardzo ciekawa i do­ brze byłoby dać do rąk amatorom odpowiednie wskazówki.

RECE NZJE

₃₂₅

Rozdział X „Dwie wędrówki” poświęcony jest badaniom wschodnich wybrzeży Anglii, gdzie odnaleziono ślady przedhistorycznych warzelni soli, ustaleniu zmian linii brzegowej, pozostałości dawnych portów i pierwotnych znaków żeglugowych w postaci wież i kaplic przy kościołach na wybrzeżu. Druga „wędrówka” po ziemiach Anglii środkowej zawiera ciekawe ustalenia dotyczące ilości biedoty w miastach w XI w., wzrostu cen ziemi na skutek osuszania bagien w opactwie Glastonbury, do czego sprowadzono specjalistę z Normandii (koniec XI w.) oraz czasu, odkąd zaczęto budować murowane mosty.

Rozdział XI „Pożegnanie z pracą terenową” przynosi pochwałę samouctwa, któ­ re daje świeżość spojrzenia (s. 171). Autor przedstawia tu ostatnie swe spostrzeże­ nia, dotyczące osadnictwa na obszarach, na których na przełomie XVII i XVIII w. rozwinęła się produkcja sukna, przeznaczonego dla wojska.

Książkę kończy cytat z Marca B l o c h a (s. 183). Książka Hoskinsa, bardzo bo­ gata w spostrzeżenia, jest szczególnie kształcąca dla historyka-amatora. Dowodzi ona, że metody geografii historycznej, dostosowane do możliwości i umiejętności historyka lokalnego, mogą mieć wielkie znaczenie. Autor daje badaczowi-amatoro- wi wskazówki co do źródeł drukowanych, rękopiśmiennych i kartograficznych, oma­ wia podstawową literaturę, ostrzega przed niebezpieczeństwami, jakie mu grożą i zaleca stosowanie właściwych metod. Rzecz pisana jest żywo, przystępnie, miej­ scami pasjonująco, szczególnie tam, gdzie opisuje dzieje odkryć i ustaleń nauko­ wych. Stanowi ona przykład, jak można kształcić historyików-amatorów i czego można się spodziewać po ich pracy, jeśli będzie ustawiona poprawnie pod wzglę­ dem metodologicznym.

Karol Górski

František G r a u s , Das Spätmittelalter als Krisenzeit. Ein Litera­ turbericht als Zwischenbilanz, „Mediaevalia Bohemica”, Supplemen- tum 1, [Praha] 1969, s. 75.

221 pozycji bibliograficznych napisanych przez 144 autorów posłużyło Fr. G r a ­ u s o w i za materiał do rozważań nad epoką, która budziła i budzi wiele dyskusji i polemik naukowych. Warto podkreślić, że pomijając drobniejsze rozprawy przy­ najmniej parę syntez nie znalazło miejsca w tej próbie bilansu *. Już w XIX wieku schyłek średniowiecza stał w centrum zainteresowań wielu badaczy, szczególnie historyków kultury. Upadek wzorców postępowania, załamanie się idei wspartych na rusztowaniu systemu lennego tworzyły wdzięczne pole dla badań nad „jesienią śred­ niowiecza” . Jeśli H u i z i n g a określił wieki XIV—XV jako okres coraz bardziej rażącej nieprzydatności idei" wyrosłych w .poprzednich stuleciach, to jego stary mistrz, B u r c k h a r d , zwracał uwagę przede wszystkim na pierwiastki renesansu, tkwdące głęboko w poprzedniej epoce. .Rozbieżności tłumaczono różnymi obszarami badań, dopiero jednak w trzydziestych latach X X w. rozgorzała wielka batalia wo­ kół XIV wieku i jego znaczenia dla późniejszego rozwoju Europy. W Anglii M. P o­ s t a n, w Niemczech W. A b e l podjęli prace nad tzw. „kryzysem rolnym”, który spowodował upadek dotychczasowego systemu panującego na wsi. Powojenne pra­ ce uzupełniły ten obraz analizą klęsk elementarnych { L ü t g e , C a r p e n t i e r ) — głodów, nieurodzajów wreszcie epidemii ze słynną czarną śmiercią lat 1348—1350.

i H . P o h 1 e n d t, D ie V e r b r e i t u n g d e r m it t e l a l t e r l i c h e n W ü s t u n g e n in D e u t s c h la n d . G ö t t in g e n 1950; H . М о г t e n s e n , D i e m it t e l a l t e r li c h e d e u t s c h e K u lt u r la n d s c h a f t u n d ih r V e r h ä lt n is z u r G e g e n w a r t , „ V i e r t e l j a h r s c h r i f t f ü r S o z i a l u n d W i r t s c h a f t s g e s c h i c h t e ” t . X L V , 1958; K . F r i t z e , A m W e n d e p u n k t d e r H a n s e . U n t e r s u c h u n g e n z u r W i r t s c h a ft s u n d S o z i a l ­ g e s c h ic h t e w e n d is c h e r H a n s e s t ä d t e in d e r e r s t e n H ä lf t e d e s 15. J a h r h u n d e r t s , B e r l i n 1967; J T o p o l s k i , N a r o d z i n y k a p it a l iz m u u) E u r o p ie X I V —X V I I w i e k u , W a r s z a w a 1965.