Senatorowie i posłowie koronni na sejmie 1607 roku

Filipczak-Kocur, Anna

Senatorowie i posłowie koronni na

sejmie 1607 roku

Przegląd Historyczny 76/2, 291-303 1985

Artykuł umieszczony jest w kolekcji cyfrowej bazhum.muzhp.pl,

gromadzącej zawartość polskich czasopism humanistycznych

i społecznych, tworzonej przez Muzeum Historii Polski w Warszawie

w ramach prac podejmowanych na rzecz zapewnienia otwartego,

powszechnego i trwałego dostępu do polskiego dorobku naukowego

i kulturalnego.

Artykuł został opracowany do udostępnienia w Internecie dzięki

wsparciu Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego w ramach

dofinansowania działalności upowszechniającej naukę.

M A T E R I A Ł Y

A N N A F IL IP C Z A K -K O C U R

Senatorowie i posłowie koronni na sejmie 1607 roku

O pracow anie sejm u 1607 r., jednego z sejm ów rokoszow ych, n a strę ­ cza tru d n o ści z pow odu ubogiej dok u m en tacji, a przede w szystkim b ra k u d ia riu sz y 1. P ow ażnym uzupełnieniem ty ch n iek o m pletnych źródeł może być pub lik o w an y tu w y kaz senatorów (koronnych i litew skich) oraz po­ słów ko ronnych uczestniczących w obradach. P rzyszły h isto ry k tego sej­ mu będzie dysponow ał p ełn y m składem se n atu i około 13°/o składu izby poselskiej. Z ab rakn ie ty lk o danych dotyczących poselskiej rep re z en ta cji z L itw y.

*

P rob lem udziału senatorów w obradach sejm ow ych zaczął się p o ja­ wiać w lite ra tu rz e od k ilk u zaledw ie lat 2. Szczegółowe badania w y k a­ zały, że w p racach sejm ow ych angażow ało się niew iele ponad 30% se­ n atu. Na ile u stalen ia te dadzą się odnieść do roku 1607, spró bu ję w y­ kazać w toku niniejszych rozw ażań. M ateriał porów naw czy obejm uje dwa sejm y z pierw szego dziesięciolecia panow ania Z yg m u n ta III (z lat 1589 i 1598), sześć kolejnych z ostatniego dziesięciolecia jego rządów (z la t 1626, 1627, 1628, 1629, 1631, 1632) oraz sześć ko lejnych z okresu W ładysław a IV (z la t 1637, 1638, 1639, 1640, 1641), ja k rów nież dw a z okresu bezkrólew ia po Z ygm uncie III (konw okację i elekcję).

P rocen tow y udział senatorów na sejm ie w 1607 ro k u obliczam w sto­ su nk u do 147 osobowego sen atu , w tym : 113 senatorów z K orony, 27 z L itw y i 7 z In fla n t. N a poszczególne kategorie u rzędów p rzy p a d a ła n a stę p u jąc a liczba m iejsc: 16 biskupów , 35 wojewodów, 86 kasztelanów (37 w iększych i 49 m niejszych) oraz 10 m inistrów . W szystkich senato­ rów noszących ty tu ł kasztelanów liczę jed n ak razem , m im o że k asztela­ ni: krakow ski, w ileński i trocki zajm ow ali m iejsce w śró d wojewodów. N atom iast do g ru p y w ojew odów w łączam staro stę żm udzkiego. W yod­ ręb n iłam g ru p ę senatorów inflanckich, poniew aż nie m ożna podzielić 1 J e d y n ą p o z y c ją n a t e n te m a t je s t a r t y k u ł J . M a c i s z e w s k i e g o , S e jm

1607 r. a z a ła m a n ie się p la n ó w r e fo r m y p a ń s tw a , [w :] O n a p r a w ę R z e c z y p o s p o li­ t e j X V I I — X V I I I , W a rs z a w a 1965, s. 35— 17.

2 B a d a n ia te z a p o c z ą tk o w a ł J . S e r e d y k a a r t y k u łe m z ło ż o n y m do d r u k u w 1978 r., a o p u b lik o w a n y m w r o k u n a s tę p n y m : S e n a to r o w ie R z e c z y p o s p o lite j n a

s e jm a c h 1629— 1632, „ Z e sz y ty N a u k o w e W S P w O p o lu . H is t e r ia ” X V I, 1979, s. 43—

—54. K o le jn e p r a c e n a t e n te m a t: W . C z a p l i ń s k i , A. F i l i p c z a k - K o c u r ,

U d zia ł se n a to r ó w w p ra c a c h s e jm o w y c h za Z y g m u n ta I I I i W ła d y s ła w a I V , P H

1 L X IX , 1978, z. 4, s. 665— 676; A. F i l i p c z a k - K o c u r , J . S e r e d y k a , S e n a to ­ ro w ie n a s e jm a c h o k r e s u w o jn y p r u s k ie j z e S z w e c ją (1626— 1629), „ S p ra w o z d a n ia O TPpj’^ 1 9 8 0, n r 17, s. 21—35; t a ż e, S e n a to r o w ie i p o s ło w ie n a s e jm „ p a c y fik a - c y jn y » g 2589 r o k u , C z P -H t. X X X IV , 1982, z. 2, s. 197— 213; W . K a c z o r o w ­ s k i , S e n a to r o w ie n a s e jm ie k o n w o k a c y jn y m i e le k c y jn y m 1632 r o k u , ta m ż e t. X X X V , 1983, z. 1, s. 221—233. P H Z E G L Ą D H IST O R Y C Z N Y , T O M L X X V I, 1985, Z E S Z . a

292 A N N A F I L I P C Z A KhK O C U R

ich rów no m iędzy K oronę i L itw ę, chociaż te fu n k cje sen to rsk ie sp raw o ­ w ane b y ły na zasadzie a lte rn a c ji. Są to k ry te ria p rz y ję te przez profeso­ ra W ładysław a C z a p l i ń s k i e g o w naszym w spólnym a rty k u le . W ce­ lach porów naw czych zachow uję je w m oich rozw ażaniach. U staw ow a liczba m iejsc w senacie spow odow ała konieczność policzenia dw a raz y osób sp raw u jący ch p odw ójne godności. D otyczy to M acieja P strokońskie- go biskupa przem yskiego, a zarazem kanclerza w ielkiego koronnego oraz W aw rzyńca G em bickiego b isku p a chełm ińskiego i rów nocześnie po dkan­ clerzego koronnego.

W obradach sejm u 1607 r. uczestniczyło 53 senatorów , re p re z e n tu ją ­ cych 55 urzędów , co stanow iło 37,4% ogólnej liczby m iejsc w senacie. N a p rzeb ad anych d w u sejm ach pierw szego dziesięciolecia panow ania Z y g m u n ta III średn ia fre k w e n c ja w yniosła 46 sen ato ró w czyli 32,6% k o m p letu sen atu. N atom iast w ostatn ich latach jego panow ania analo ­ giczne wielkości b y ły n astęp u jące: obecnych 43 senatorów czyli 29,2% sen atu . Za W ładysław a IV byw ało obecnych 30 senatorów czyli 20% se­ n a tu . S ejm 1607 ro ku odznacza się id en ty czn ą fre k w e n c ją jak sejm y 1627 ro k u i 1631 roku, kiedy obecnych było także 55 senatorów . Nie pdbiega on poza ty m od sejm ów p ierw szych la t panow ania Z y g m u n ta III, ani od sejm ów okresu 1506-1540, poniew aż, w edług u sta le ń W. U r u s z - c z a k a , n a obrady p rzy b y w ała w ów czas 1/3 sen atu *. Im ien n y w ykaz senatorskich uczestników se jm u 1607 rok u p rzed staw ia tab e la 1.

T a b e l a 1

W ykaz senatorów uczestniczących w obradach sejmu w 1607 ro k u 1

Lp. Imię i nazwisko Piastowany urząd

1 ₂ 3

1 Bernard Maciejowski arcybiskup gnieźnieński

2 Jan Zamoyski arcybiskup lwowski

3 P iotr Tylicki biskup krakow ski

4 Benedykt W oyna biskup wileński

5 M arcin Szyszkowski nom inat płocki

6 Szymon Rudnicki biskup warmiński

7 Maciej Pstrokoński biskup przemyski

8 Wawrzyniec Gembicki biskup chełmiński

9 K rzysztof Kazimierski biskup kijowski

10 Paweł Wofucki biskup kamieniecki

11 O tto Szenking biskup inflancki

12 Janusz Ostrogski kasztelan krakow ski

13 Hieronim G ostom ski wojewoda poznański

14 M ikołaj K rzysztof Radziwiłł wojewoda wileński

15 Jerzy Mniszech wojewoda sandomierski

16 Hieronim Chodkiewicz kasztelan wileński

17 Aleksander Chodkiewicz wojewoda trocki

18 Aleksander Koniecpolski w ojewoda sieradzki

19 A dam Czarnkowski wojewoda łęczycki

--- Г

• W . U r u s z c z a k , S e jm w a ln y k o r o n n y w la ta c h 1506— 1540, W a rs z a w a 1980, s. 32

S E N A T O R O W IE I P O S Ł O W I E K O R O N N I N A S E J F I E 1607 R O K U ₂₉₃

1 2 1 3

20 Jan K arol Chodkiewicz starosta żmudzkj, hetm an wielki litewski

21 Stanisław G olski wojewoda ruski

22 Jak u b Pretficz wojewoda podolski

23 T eodor Tyszkiewicz wojewoda nowogródzki

24* Stanisław K rasiński wojewoda płocki

25* Ja n Zawisza wojewoda witebski

26 Tom asz G ostom ski wojewoda mazowiecki

27 Zbigniew Ossoliński wojewoda podlaski

28 Jerzy K ostka wojewoda malborski

29 Ja n Ostroróg kasztelan poznański

30 Stanisław Tarnowski kasztelan sandom ierski

31 A dam Stadnicki kasztelan kaliski

32 Andrzej Przyjemski kasztelan gnieźnieński

33 Aleksander Hołowczyński kasztelan żmudzki

34 Stanislaw Żółkiewski kasztelan lwowski, hetm an polny koronny

35 Stanisław Działyński kasztelan elbląski

36 Maciej Lenk kasztelan derptski

37 Szczęsny Słupecki kasztelan żamowski

38 Ja n Roszkowski kasztelan przemęcki

39 Jan Remiszewski kasztelan rospierski

40 Wacław Kiełczewski kasztelan biechowski

41 Janusz Grzymułtowski kasztelan bydgoski

42 Jakub Szczawiński kasztelan brzeziński

43 K onstanty Plichta kasztelan sochaczewski

44 Stanisław Warszycki kasztelan warszawski

45 Adam Kossobudzki kasztelan wyszogrodzki

46 kasztelan zakroczymski

47 Zygm unt Myszkowski marszałek wielki koronny

48 K rzysztof D orohostajski marszałek wielki litewski

49 Maciej Pstrokoński kanclerz wielki koronny

50 Lew Sapieha kanclerz wielki litewski ,

51 Wawrzyniec Gembicki podkanc'erzy koronny

52 Gabriel W oyna podkanclerzy litewski

53 Ja n Firlej podskarbi wielki koronny

54 Hieronim Wolłowicz podskarbi wielki litewski

55 Piotr Wiesiołowski marszałek nadw orny litewski

2 ró d ło : BRacz, rkps 34, k. 94; B Czart., rkps 339, k. 375; BOss., rkps 6603, k. 561—565.

1 Poza źródłam i pochodzącym i z okresu sejmu i wykazanymi w tabeli 1, wykorzystałam uniwersał Zygm unta III z obozu pod W arszawą z 25 czerwca 1607. Jakkolw iek został o n napisany po zakończeniu sejmu, podpisali go pogłowie obecni na sejmie. Sądzę więc, że podpisy senatorskie są podpisam i tych, którzy wzięli udział w obradach.

N ajw yższą frek w en cję w 1607 ro k u m ożna odnotow ać w grupie m i­ nistrów . P rz y b y li oni w 90% . B rakło ty lk o m arszałk a nadw ornego koronnego M ikołaja W olskiego. Podobne w y nik i uzyskano dla wcześ­ niej już p rzeb adan y ch sejm ów zarów no za Z y g m u n ta III ja k i W łady­ sław a IV. Także w p ierw szej połow ie X V I w ieku m in istrow ie byw ali zazw yczaj w kom plecie, jak stw ierd ził W. U r u s z c z a k .

294 A N N A F I L I P C Z A K - K O C U R

Nieco gorszą, ale jeszcze dobrą frek w en cją odznaczyli się biskupi. Obecni stanow ili 68,7°/» tej kateg o rii senatorów . W pierw szych latach p anow an ia Z y g m u n ta III b rali udział p rzeciętnie w 46,9°/o, w ostatnich lata ch w 43,7% , za W ładysław a IV w 47% , n atom iast za Z yg m u n ta S ta ­ rego aż w 75%.

Na sejm 1607 roku p rzyb y ło 42,8% w ojewodów . P rocent ich uczest­ n ictw a jest zbliżony do w yników uzyskanych dla pierw szych la t pano­ w ania Z y g m un ta III, kiedy p rzeciętn a obecność w ynosiła 45,3% , n ato ­ m iast jest wyższy od analogicznych wielkości u schyłku jego panow a­ n ia — 37,1% oraz od czasów W ładysław a IV, gdy p rzy b y w ali oni tylko w 18%. Za Z y g m u nta S tarego b yw ali n a sejm ach aż w 70% .

F rek w en cja kasztelanów w 1607 ro k u w ynosiła 23,3% w szystkich se­ n ato ró w te j kategorii. Ich udział w obradach w m iarę u p ły w u czasu zm niejszał się. W pierw szej połowie X V I w ieku w ynosił około 20% , u schyłku tegoż w ieku jeszcze około 20,5%, w końcu pan ow an ia Z yg­ m u n ta III już 16,3%, a za W ładysław a IV ty lk o 11,5%.

U dział w obradach k asztelan ó w w iększych w stosunku do k asztela­ nów m niejszych w ynosi 10 : 10, a procentow o 27,0% : 20,4%. R ez u lta ty b a d ań n ad sejm ikam i w X V II w ieku w skazują, że uczestnictw o tej k a ­ tegorii senatorów zm niejszyło się w porów naniu z w iekim X V I.

N a sejm ie w 1607 roku reprezentow ano 55 urzędów senatorskich. L i­ czebność rep rezen tacji poszczególnych kategorii urzędów ilu s tru je tab e la 2.

T a b e l a 2

Sklad obradującego senatu w 1607 roku

Urzędy Liczba obecnych

% w stosunku do obradującego senatu biskupi u 20,0 wojewodowie 15 27,2 kasztelanowie 20 36,4 ministrowie 9 16,4 ogółem 55 100

Podobnie jak w poró w nyw anych okresach, najliczniejszą procentow o g rup ę stano w ili kasztelanow ie, po n ich wojewodow ie, kolejno biskupi i m inistrow ie.

U dział L itw inów ilu s tru je tab e la 3, zaw ierająca liczbę obecnych, ich p ro cen t w stosun ku do m iejsc p rzy p ad ający ch na poszczególne kategorie urzędów oraz w sto su n k u do liczby obecnych na obradach senatorów li­ tew skich.

N a o b rad y p rzy b y li w szyscy m inistrow ie, a pozostali senatorow ie w 50% . W p o ró w naniů z ko ron n ym i okazali się bard ziej obowiązkowi. F re k w e n c ja L itw inów na b ad an y m sejm ie korzystnie w yróżnia się na tle porów naw czym .

S E N A T O R O W IE I P O S Ł O W I E K O R O N N I N A S E J M I E 1607 R O K U ₂₉₅

T a b e l a 3

Udział senatorów litewskich na sejmie w 1607 roku

Urzędy Liczba obecnych % w stosun­ ku do miejsc w senacie % w stosun­ ku do obec­ nych Litwinów biskupi 1 50 7,6 wojewodowie 5 50 38,5 kasztelanowie 2 50 15,4 ministrowie 5 100 38,5 ogółem 13 — 100

P rezen to w an y m ate ria ł stanow i jedynie w yjście do szerszych rozw a­ żań w przyszłości na tem a t roli, jak ą odegrali poszczególni członkowie s e n a tu n a obradach tego ważnego sejm u.

Spośród 38 sejm ów odbytych za Z yg m u n ta III (licząc od koronacji) znany jest p ełn y skład k oronny o b rad u jącej izby poselskiej tylko jed ­ nego sejm u — „p acyfikacyjnego” z 1589 roku. W ykaz te n sporządzony celem w ypłacenia diet poselskich, zam ieszczony w ra c h u n k u sejm ow ym n r 33 opublikow ała I. K a n i e w s k a 4. Badacze p ro b lem aty k i p a rla ­ m en ta rn e j w różny sposób u sta la li rep re z en ta cję poselską. Przew ażnie jed nak rez u lta te m ich b adań b yła rep rezen tacja w y b ran a, a nie obecna na o b ra d a c h 5. W spółczesny h isto ry k dziejów polskiego sejm u skazany jest p raw ie w yłącznie n a niepełne inform acje o składzie izby poselskiej, poniew aż diety w czasach Z y g m u n ta III w ypłacano ty lk o sporadycznie ze s k a rb u pospolitego bądź k ró le w sk ie g o 6, a ty m sam ym rów nie rzadko sporządzano p o trzeb n y do tego w ykaz obecnych posłów. Do tak ich w y ­ jątkow ych przy pad kó w n ależał sejm w 1607 roku, kiedy k ró l dał „ stra w ­ n e” z w łasnego sk a rb u 7, zapew ne nie bez u k ry ty c h intencji. W w a ru n ­ kach rokoszow ych lepiej było opłacić przedstaw icieli szlachty p rz y b y ­ w ających na sejm z w łasnych, k rólew skich pieniędzy, niż zostaw ić ten w ydatek sejm ikom .

O dnaleziony w ykaz uczestników sejm u w 1607 ro k u z a w a rty w ta ­ beli 4 różni się nieco od podobnych, znanych z czasów Z y g m u n ta A u gu ­ sta, S te fa n a Batorego, a tak ż e z se jm u w 1589 r. W w ym ienionych p rze

-* I. K a n i e w s k a , P o sło w ie k o r o n n i n a s e jm w a r s z a w s k i w 1589 r o k u , C z P -H t. X X X II, 1980, z. 2, s. 151— 161. 5 J. S e r e d y k a , S e jm w T o r u n iu z 1626 r o k u , W ro c la w 1966, s. 163— 167; J· B y l i ń s k i , S e j m z r o k u 1611, W ro c ła w 1970, s. 221— 224; A. F i l i p c z a k ­ - K o c u r , S e j m z w y c z a j n y z r o k u 1629, W ro c ła w 1979, s. 104— 107; J . P i e t r z a k , p o C eco rze i p o d c za s w o jn y c h o c im s k ie j. S e j m i k i p r z e d s e j m e m z w y c z a j n y m 1619 r° k u , „ Z e s z y ty N a u k o w e W S P w O p o lu . H is to r ia ” X V II, 1980, s. 40— 44; J . S e r e ­ d y k a , P o s ło w ie w y b r a n i n a s e jm w a r s z a w s k i w 1627 r o k u , „ K w a r ta ln i k O p o lsk i” 1980, z. 3, s. 17—29; t e n ż e, P o s ło w ie R z e c z y p o s p o lite j n a s e jm „ r a t y fik a c y jn y ”

w 1629 r o k u , „ S p ra w o z d a n ia O T P N ”, 1977— 1978, s e r ia A, 1979, n r 15 s. 23—33.

8 K w e s tię tę w y ja ś n iła m w a r t y k u le S e n a to r o w ie i p o s ło w ie n a s e jm ie „ p a cy-

f i k a c y jn y m ”, s. 204— 206.

296 A N N A F I L I P C Z A K - K O C U R

T a b e l a 4

W ykaz posłów uczestniczących w obradach sejmu w 1607 r.

Województwo, ziemia Imię, nazwisko, urząd posła Uwagi, wypłacone diety

1 2 3

P r o w i n c j a M a ł o p o l s k a

woj. krakow skie — posłowie nieobecni

z. oświęcimsko-zatorska — posłowie nieobecni

woj. sandom ierskie1 1. Paweł Chocimowski, podsędck san­ domierski 2. Piotr Goluchowski, se­ kretarz królewski 3. Joachim Ocieski, starosta niegrodowy olsztyński 4. Piotr G orajski 5. Joachim Tarnowski 6. K rzysztof Podlodowski nieobecny.

komplet

6 x 4 8 z ł= 2 8 8 zł woj. kijowskie2 1. Samuel H om ostaj, podkom orzy ki­

jowski 2. K onstanty Jelec 3. Stefan Niemirycz (Niemierzyc) 4. Fedor Proskura-Suszczański.

1 poseł ponad kom plet

4 x 4 8 z ł= 192 zł woj. ruskie, ziemie: lwow­ 1. Jan Świętosławski, podkom orzy kom plet

ska, przemyska, przemyski 2. P iotr Ożga, sędzia ziem­

sanocka3 ski lwowski 3. A ndrzej Bierecki, pod-

sędek przemyski 4. Jan Swoszowski, pisarz ziemski lwowski 5. Jan Milecki 6. Jerzy Stano nieobecny

6X 48 zł = 2 8 8 zł

z. halicka4 1. A dam Tyrawski, pod sędek halicki

2. A dam Łychowski, pisarz ziemski halicki 3. M arcin K azanowski 4. Ja ­ kub Kocieszyński 5. Jakub Potocki, starosta niegrodowy bialokamieński 6. K rzysztof Chodorowski, nieobecny

komplet

5X 48 z ł= 2 4 0 zł

z. chełmska 1. Wacław Zamoyski 2. Jan Żółkiewski kom plet

2 x 4 8 z l= 9 6 zl woj. wołyńskie5 1. Jan Charliński, podkom orzy łucki

2. A dam Prusinowski, podkom orzy włodzimierski 3. M ichał Chrynicki

kom plet

4. Andrzej K ozika 5. Jan Łachodowski

' 4 6. Janusz Porycki, starosta niegrodo­

wy iberpolski

6 x 4 8 z ł= 2 8 8 zł woj. podolskie 1. Andrzej Potocki, kasztelan kamie­

niecki 2. Ja n Potocki, starosta grodo­ wy kamieniecki 3. Wojciech Humnicki, stolnik podolski 4. Andrzej Hoiski

kom plet

S E N A T O R O W IE I P O S Ł O W IK K O R O N N I N A S E J M I E 1607 R O K U

297

“ 1 2 3

woj. lubelskie6 1. P iotr Czerny, chorąży lubelski 2. Jan Dzierżek, podsędek lubelski 3. Paweł Lubieniecki

kom plet

3 x 4 8 z ł= 144 zł woj. bełskie1 1. Ja n Daniłowicz, krajczy koronny,

starosta grodowy bełski 2. Rafał Dzie- duszycki 3. Ludwik Miękicki 4. K a­ sper Prusinowski

kom plet

4X 48 z ł= 192 zł woj. bracławskie8 1. F edor Saszkowicz, podkom orzy

bracławski 2. W iktor Saszkiewicz, chorąży bracławski 3. Aleksander Kropiwnicki 4. A leksander Piaseczyń- ski

kom plet

4 x 4 8 z ł= 192 zł P r o w i n c j a W i e l k o p o l s k a

woj. poznańskie9 1. Janusz Grzymułowski, kasztelan

bydgoski 2. M ikołaj Mieliński, kasz­ telan kamieński 3. Łukasz Mielżyński, podkom orzy kaliski 4. Paweł K oszut­ ski, wojski poznański 5. Wojciech Dembiński, starosta niegrodowy

or-komplet

leński 6. K rzysztof Wysocki

6 x 4 8 z ł= 288 zł woj. kaliskie10 1. Stanislaw Rudnicki, podsędek ka­

liski 2. M ikołaj Mielżyński, podstoli kaliski 3. M arcin Żeroński, pisarz ziemski kaliski 4. Stefan Brudzyński

komplet

5. Ludwik W eiher 6. brak imienia W itosławski, nieobecny

5 x 4 8 z l= 240 zł

woj. sieradzkie 1. Stanislaw Zapolski, podkom orzy kom plet

i z. wieluńska sieradzki 2. Jan Biskupski, cześnik sie­ radzki 3. M ikołaj Gąsiński 4. Piotr M asłowski 5. Andrzej Ruszkowski 6. Jan Żernicki

6 x 4 8 z i= 2 8 8 zł

Woj. łęczyckie 1. W acław Kiełczewski, kasztelan

biechowski 2. Jakub K arśnicki 3. A n­ drzej Ponętow ski

b rak 1 posła

3 x 3 2 z ł= 9 6 zł woj. brzesko-kujawskie 1. K rzysztof Rysiński 2. Jan Wiel-

kostowski

kom plet

• 2 x 3 2 z l= 6 4 zł

"Oj. inowrocławskie” 1. Stanislaw Jemielski, skarbnik ino­ kom plet wrocławski 2. brak im ienia i nazwiska,

wojski brzeski, nieobecny

298 A N N A F I L I P C Z A K - K O C U R

z. dobrzyńska

woj. płockie1

woj. mazowieckie1

woj. podlaskie14

woj. raw skie15

woj. chełm ińskie16

1. Mikołaj Rokitnicki 2. Sobiesław Toiibowski

1. Jan Karnkowski, podkom orzy płoc­ ki 2. W alenty K onarski, sędzia ziem­ ski płocki 3. Wojciech Jeleński

1. Stanisław Lisowski, podkomorzy zakroczymski 2. Jan Wilski, podko- korr.orzy czerski 3. Paweł Garwaski, starosta grodowy wyszogrodzki 4. N i­ kodem Kossakowski, starosta grodo­ wy ostrowski 5. Feliks Kryski, sta­ rosta grodowy kruszwicki, referendarz koronny 6. Jan Brochowski, chorąży liwski 7. Feliks Iłowski, chorąży łom ­ żyński 8. Jan Czerniakowski, stolnilc warszawski 9. Augustyn Karwowski, podsędek wiski 10. K rzysztof Rost- kowski, wojski gostyński 11. Piotr Jakucki, pisarz ziemski łomżyński 12. Paweł Duczymiński 13. Jan G ra­ jewski 14. Szymon Jabłoński 15. Sta­ nisław Lasocki 16. Jan Podoski 17. Andrzej Ponikiewski 18. Samuel P ru­ szkowski 19. Andrzej Świeżyński 20. Stanisław Wojsławski

1. H ieronim Irzykowicz, podkomorzy drohicki 2. A dam Olędzki, sędzia ziemski drohicki 3. M ikołaj G rek, sędzia ziemski mielnicki 4. Stanisław Skiwski, pisarz ziemski mielnicki 5. Jan G rabow ski 6. Balcer Wyszkowski

1. Jan Mikołajewski, podkom orzy rawski 2. Filip Wołucki, starosta gro­ dowy rawski 3. Jan Plichta, chorąży sochaczewski 4. Sebastian Ciecho- mski, pisarz ziemski gostyniński 5. Tomasz Siempowski 6. Jakub U chań­ ski

1. Samuel Białoblocki 2. Jan Działyń- ski 3. Jan Lichtian 4. Łukasz Elżano-

*

Wjki, nieobecny 5. Stanislaw Przyłub- ski, nieobecny kom plet 2 x 3 2 z ł= 6 4 zł kom plet 3 x 3 2 z ł= 9 6 zł kom plet 2 0 x 3 2 z ł= 6 4 0 zł kom plet 6 x 4 8 z ł= 288 zł kom plet 6 x 3 2 z ł= 192 zł 2 postów ponad kom plet

S E N A T O R O W IE I P O S Ł O W I E K O R O N N I N A S E J M IE 1607 R O K U ₂₉₉

1 2 3

i woj. 1

m alborskie17 1. Jerzy Baliński, chorąży m alborski 2. Fabian Czerna, nieobecny

komplet

2 x 4 8 z i= 9 6 zi woj. pom orskie18 1. Reinhold Heidenstein, sekretarz

królewski 2. Zygmunt Pawłowski 3. Stanislaw Cieciiolewski, nieobecny 4. Ernest K rokowski, nieobecny

brak 3 posłów

4 x 4 8 z ł= 192 zł

woj. inflanckie 1. Samuel Kazanowski 2. Magnus

N olde

brak 4 posłów 2 x 4 8 z ł= 9 6 zi

Ź ródło: AGAD, ASK, oddz. I, kS. poborow a 175, k. 28Ö—289.

1 AGAD, AK dz. II, n r 540: in s tru k c ja w oj. sandom ierskiego z 7 m aja 1607 r.; BRacz., rk p s 34, k. 44. P aw eł Chooim ow ski w y m ien io n y w VX, t. II, s. 440. B io g ram P io tra G oraj-skiego PSB t. VII, s. 283—235. B iogram P io tra G ołuchow skiego PSB t. VII, s. 265—266. Bio­ g ram Jo ach im a O cieskiego PSB t. X X III, s. 513—*514.

8 S te fa n N iem irycz, F e d o r S u szczy ń sk i-P ro sk u ra i S au m el H o m o sta j w y m ien ien i w WL t., II, s. 435, 447. B iogram P io tra Ożgi FSlB t. XXIV, s. 686—688.

* AGiZ t. XX: Lauda w isze ń sk ie , Lw ów 1909, s. 122: in s tru k c ja w iszeńska z 27 m arca 1607.

4 W podstaw ie źródłow ej b ra k J a k u b a K ocieszyńskiego, w ym ienionego w in s tru k c ji h a ­ lick iej, zob. przyp. 9.

5 A rch ivj J u g o -Z a p a d n o j Kossii iz d a w a js m y j K o m issieju dla razbora d riew n ich a któ w cz. 2, t. I. K ijów 1861, n r VIII.

e BOss., rk p s 6603, s. 539: pism o od posłów w oj. lubelskiego n a sejm ik d ep u ta ck i w 1607 r.; to sam o w T ekach P aw iń sk ieg o n r 10, s. 97—98. W y m ienieni są w szyscy posłow ie lu b elscy . B io g ram J a n a D zierżka PSB t. VI, s. 160.

7 AGAQ, AR dz. II, t. 4, n r 512: in s tru k c ja b ełsk a z 27 m arca 1607. B iogram J a n a D aniłow icza PSB t. IV, s. 414—Ш .

* W k o n sty tu c ji sejm u 1607 r. w y m ien io n y jak o poseł M ikołaj, a nie W iktor Saszkie- wicz, ch o rąży b ra cław sk i (VL t. II, s. 440).

I W pod staw ie źródłow ej b łęd n ie J a n , a n ie Ja n u sz G rzym ułtow ski, k a sz te la n bydgoski. Jan u sz w y m ien io n y w in s tru k c ji śre d zk iej z 3 k w ie tn ia 1607 r. A k ta se jm ik o w e tvoje-

w ó d ztw pozna ń skieg o i k a lisk ieg o t. I (1572—1632), cz. 1 (1572—1616), w yd. W. D w o r z a c z e k ,

P oznań 1962, s. 374. B iogram Jan u sza G rzym ułtow skiego PSB t. IX, s. 124. B iogram M iko­ łaja M ielińskiego PSB t. XX, s. 777—<778. B iogram Ł ukasza M ielżyńskiego PS B t. XX, s. 786—787.

19 B io g ram M ikołaja M ielżyńskiego PSB t. XX, 1975. s. 794.

II W pod staw ie źródłow ej w ym ien io n y w o jsk i b rzesk i bez im ien ia i nazw iska z n ie­ w y raźn ą a d n o ta cją . Być może zo stał w y ru g o w an y . T ru d n o je d n a k w ytłum aczyć, dlaczego mu zapłacono.

15 B iogram J a n a K arnkow skiego PSB t. X III, s. 76—77. D ata m ian o w an ia podkom orzym podana n a 1609 r. B io g ram N ikodem a K ossakow skiego PSB t. XIV , s. 283—284.

15 A u g u sty n K arw ow ski i J a n G ra jew sk i w y m ien ie m w VL t. II, s. 444. N ato m iast J a n W ilski w ym ien io n y jak o J a n W ieski (tam że, s. 440). J a n W ilski i S tan isław L asocki byli posłam i ziem i czerskiej (Teki P aw ińskiego n r 2, s. 43). A ndrzej P o n ik iew sk i i P io tr J a - kucki b y li posłam i ziem i ró ż ań sk iej (in stru k c ja ró żań sk a, BPA N K rak ó w , rk p s 8337, k. 17). Biogram Feliksa K ryskiego PSB t. XV, s. 482—484.

14 S ta n isła w S kiw ski wymieni-ony w VL t. II, s. 443. 18 S e b a stia n C iechom ski w y m ien io n y w VL t. II, s. 440.

ie B C zart., rk p s 975, s. 139—140: in s tru k c ja g ru d ziąd zk a z 1607 r. S am uel B iałobłocki w y ­ m ieniony w VL t. II, s. 440. B io g ram J a n a D ziałyńskiego PSB1 t. VII, s. 83.

17 In s tru k c ja g ru d ziąd zk a z 1607 r.

300 A N N A F I L I P C Z A K - K O C U R

strzegano sk ru p u la tn ie zasady płacenia ty lko obecnym uczestnikom ob­ rad , n atom iast w p rezen tow anym w yżej — rów nież nieobecnym . Nie dało się n ie ste ty ustalić, k to pobierał pieniądze za nieobecnych w W arszaw ie. T akich p rzy p adkó w odnotow ano w w ykazie dziewięć. T rudno w y tłu m a ­ czyć, dlaczego nie p o trak to w an o w ten sposób posła halickiego, Ja k u b a K ocieszyń sk iego 8, w ybranego na sejm iku. N ie m a go w ogóle w w y k a­ zie. Jeszcze tru d n ie j zrozum ieć pom inięcie L ud w ik a W eihera 9, posła k a ­ liskiego obecnego na obradach, a nie uw zględnionego przy w ypłacie diet. Obu um ieszczam w tabeli n r 4. Posłów w ym ieniam w edług h iera rc h ii p ełnionych przez nich urzędów 10, pozostałych w kolejności alfabetycznej.

W okresie gdy zbierał się sejm 1607 roku, w izbie poselskiej pow in­ no zasiadać 126 posłów z K orony, w ty m nie w ięcej niż 12 z P ru s K ró ­ lew skich, 6 z In fla n t oraz 48 z L i tw y n . Tym czasem na jego obrady p rzy b y ło 103 przedstaw icieli K orony — 42 z M ałopolski, 66 z W ielko­ polski. Do kom p letu rep rezen tacji m ałopolskiej brakow ało 10 posłów: 6 z w ojew ództw a krakow skiego, po jed n y m z ziem i ośw ięcim sko-zator- skiej, w ojew ództw a sandom ierskiego, w ojew ództw a ruskiego i z ziem i h alickiej. N atom iast w ojew ództw o kijow skie przysłało jednego posła w ięcej ponad ustaloną liczbę. Z W ielkopolski zabrakło 11 posłów: po jed n y m z w ojew ództw kaliskiego, łęczyckiego, inow rocław skiego i m al­ borskiego, 2 z chełm ińskiego i 5 z pom orskiego. Je d n a k z 2 posłów z wo­ jew ództw a chełm ińskiego zostało w y b ra n y c h ponad obow iązującą liczbę i w ten sposób w ojew ództw o to było rep rezentow an e przez p rz y ję tą ilość m andatów . Z In fla n t brakow ało 4 posłów. Nieobecni stanow ili 16,6% ustaw ow ej liczby m andatów . N atom iast w 1589 r. do k o m p le tu re p re ­ zentacji koronnej zabrakło ty lk o 4,0°/» (5 osób). Na stosunkow o dużej absencji w 1607 r. odbiły się n iew ątp liw ie n a stro je rokoszowe.

Z pow odu b ra k u źródeł nie da się przeprow adzić podobnych obliczeń dla rep re z en ta cji lite w s k ie j12.

• A G iZ t. X X IV : L a u d a h a lic k ie , L w ó w 1909, s. 21, in s tr u k c j a h a lic k a z 19 m a r c a 1607. 9 V L t. II, s. 452; w y m ie n io n y w k o n s ty tu c ji s e jm u 1607 r. ja k o p o s e ł o b ecn y . 30 K o le jn o ś ć p o sió w w y n ik a z m ie js c a p e łn io n e g o u rz ę d u w h ie r a r c h i i g o d n o śc i z ie m s k ic h u s ta lo n e j w p ra w d z ie d o p ie ro w 1611 r. k o n s ty tu c y jn ie , a le z a p e w n e w c z e ś n ie p r a k t y k o w a n e j. J e s t to n a s tę p u ją c a h ie r a r c h ia : p o d k o m o rz y , s t a r o s t a g r o ­ d o w y , c h o rą ż y , sę d z ia z ie m sk i, s to ln ik , p o d czaszy , p o d sę d e k , p o d sto li, c z e śn ik , ło w ­ czy, w o js k i, p is a rz z ie m sk i i m ie c z n ik (J. B a r d a c h , B. L e ś n o d o r s k i , M. P i e ­ t r z a k , H is to r ia p a ń s tw a i p r a w a p o ls k ie g o , W a rs z a w a 1976, s. 233). P r z e d w y ­ m ie n io n y m i s ta w ia m d o d a tk o w o k a s z te la n ó w m n ie js z y c h z a s ia d a ją c y c h w izb ie p o s e ls k ie j. 11 S. K u t r z e b a , S e jm w a ln y d a w n e j R z e c z y p o s p o lite j, W a rs z a w a (b. d.), s. 80; t e n ż e , S k ła d s e j m u p o ls k ie g o 1493— 1793, P H t. II, 1906, s. 324—325. 12 Z n a n i są n a s tę p u ją c y p o sło w ie lite w s c y n a s e jm 1607 r.: z p o w ia tu o s z m ia ń - s k ie g o — J a r o s z P ia s e c k i, s t a r o s ta g ie r a n o ń s k i i A n d rz e j O s tr o u c h ( i n s tr u k c ja o r- sz a ń s k a , B P A N K ra k ó w , r k p s 365, s. 20); z p o w ia tu tro c k ie g o — B o h d a n O g iń sk i, p o d k o m o rz y tr o c k i i T e o d o r L a c k i, p is a r z p o ln y lite w s k i ( in s tr u k c ja tr o c k a , ta m ż e , s. 32); z w o j. p o ło ck ieg o — A le k s a n d e r T y sz k ie w ic z , p is a rz z ie m s k i p o ło c k i i D a ­ n ie l S z c z y t- Z a b ie ls k i, p is a rz g ro d z k i p o ło c k i ( in s tr u k c ja p o ło c k a , B P A N K ra k ó w , r k s p 360, s. 190); z w o j. n o w o g ró d z k ie g o — B o h d a n C h re p to w ic z , r e f e r e n d a r z l i ­ te w s k i i J a r o s z J e w ła s z e w s k i, p is a rz z ie m s k i n o w o g ro d z k i ( in s tr u k c ja n o w o g ró d z ­ k a , ta m ż e , s. 198); z p o w ia tu w ite b s k ie g o — M ik o ła j C h le b o w ic z , p o d s to li li te w ­ ski,· s t a r o s t a o n ik s z ty ń s k i i A le k s a n d e r S a p ie h a , p o d k o m o rz y w ite b s k i ( in s tr u k c ja w ite b s k a , B P A N K ra k ó w , jk p s 365, s. 24); z p o w ia tu o rs z a ń s k ie g o — F r y d e r y k Ł u k o m s k i, p o d k o m o rz y o r s ia ń s k i i J a n B ilew icz, c iw u n s z a w d o w s k i (in s tr u k c ja o r s z a ń s k a , ta m ż e , s. 30); z p o w ia tu p iń s k ie g o — K o n s ta n ty F ie d iu s z k o , c h o rą ż y p iń s k i i M ic h a ł D o lsk i, sę d z ia z ie m s k i p iń s k i, ta m ż e , s. 35); z p o w ia tu m iń s k ie g o —

S E N A T O R O W IE I P O S Ł O W I E K O R O N N I N A S E J M I E 1607 R O K U ₃₀₁

N a obecnych 108 posłów z K o rö n y posiadało ty tu ły 51, czyli 47,2%. Istn ieje możliwość, że w izbie poselskiej znalazło się w ięcej u ty tu ło w a ­

n y ch przedstaw icieli szlachty. Nie zawsze zapisyw ano pełn ą ty tu la tu rę n a w e t w in stru k cja ch sejm ikow ych. W n iek tó ry ch p rzy p ad k ach tru d n o ustalić, a niekiedy spraw dzić p ełn io n y przez posła urząd. W 1589 ro k u na 154 posłów różne ty tu ły posiadało 79 czyli 43,9% . N atom iast w 1627 rok u n a 132 posłów było 95 z ty tu łam i, czyli 72%, zaś w 1629 ro k u na 144 posłów odnotow ano 82 z ty tu ła m i, to jest 56,9%. Z atem pod koniec p an ow an ia Z y g m u n ta III zw iększyła się liczba u ty tu ło w an y ch w izbie poselskiej. Udział poszczególnych k atego rii u rzędników w obradach sej­ m u z 1607 ro k u ilu s tru je tab ela 5.

T a b e l a 5

Udział posłów sprawujących urzędy w obradach sejmu z 1607 roku

Urzędy

M ałopolska W ielkopolska Ogółem

Liczba obecnych % w stos. do 42 obecnych Liczba obecnych % w stos. do 66 obecnych Liczba obecnych % w stos. do 108 obecnych kasztelan mniejszy 1 2,4 3 4,5 4 3,7 podkom orzy 5 11,9 7 10,6 12 11,1 starosta grodowy 2 4,8 4 6,0 6 5,5 podstarości grodowy — — — — — — chorąży 2 4,8 4 6,0 6 5,5 sędzia ziemski 1 2,4 3 4,5 4 3,7 stolnik 1 2,4 1 1,5 2 1,8 podczaszy — — — — — — podsędek 4 9,5 2 3,0 6 5,5 podstoli — — i 1,5 1 0,9 cześnik — — 1 _1,5 1 _0,9 łowczy — — — — — — wojski — — 3 4,5 3 2,8 pisarz ziemski 2 4.8 4 6 0 6 5,5 miecznik — — — ■ — — — ogółem 18 42,8 33 50 51 47,2

W 1607 ro ku najw iększą g ru p ę w śród u rzędników stanow ili podko­ m orzow ie (11,9%), po nich starostow ie grodow i (5,5%), chorążow ie i pi­ s a rz e ziem scy oraz podsędkow ie. W 1589 ro k u kolejność b yła ta k a sam a g d y chodzi o dw ie pierw sze g ru p y urzędników . N ajliczniej zostali w y ­ b ra n i podkom orzow ie (9,9%), po n ich starostow ie grodow i (9,1%), sędzio­ w ie ziem scy i pisarze ziem scy. W 1627 ro k u starostow ie grodow i p rz y ­ byli n a sejm w 11,6% w yprzed zając podkom orzych. W ydaje się, że stosunkow o niski udział staro stó w w obradach sejm u w 1607 ro k u w y­ n ik ał z sy tu acji rokoszow ej i żądań rew izji nadań. Być może w ygodniej A n d rz e j S ta n k ie w ic z , s t a r o s ta m iń s k i i F e d o r D r u c k i- H o r s k i ( in s tr u k c ja m iń sk a , tam że, s. 28); z p o w ia tu rz e c z y c k ie g o — B a lta z a r S tr a w iń s k i, c iw u n tr o c k i i I w a n S o łta n ( i n s tr u k c ja rz e c z y c k a , B P A N K ra k ó w , r k p s 360, s. 192). S e jm ik i lite w s k ie o d b y w ały się 26 m a r c a 1607. Z a in f o r m a c ją o p o s ła c h lite w s k ic h d z ię k u ją s e r d e c z ­ nie p a n u m a g is tro w i W o jc ie c h o w i S o k o ło w sk ie m u .

302 A N N A F I L I P C Z A K -K O C U H

było nie uczestniczyć w tak ich obradach. Spostrzeżenie to stanow i je­ dynie hipotezę, oczekującą na k o rek tę w k o n frontacji z in n y m i źródłam i dotyczącym i zarów no tego sejm u, jak i rokoszu. W poró w nan iu z po­ czątkow ym i latam i panow ania Z y g m u n ta III nie n a stą p iły jedn ak isto t­ ne zm iany w składzie izby poselskiej. W czołówce n adal u trzy m y w ali się starostow ie i podkom orzowie.

Udział posłów pełniących u rzęd y z poszczególnych pro w incji Rzeczy­ pospolitej p rzed staw ia tabela 6.

T a b e l a 6

Procentowy udział w obradach sejmowych utytułowanych posłów z poszczególnych prowincji

Prowincja 1589 r. 1607 r. 1627 r. 1629 r.

Wielkopolska 56,1 50,0 72,4 62,9

M ałopolska 39,6 42,8 67,4 57,8

Na w szystkich czterech sejm ach u staliła się ta sam a kolejność p ro ­ w incji koronnych.

R ody m agnackie, w edług m oich ustaleń, reprezentow ało 14 posłów z M ałopolski, czyli 33,3% oraz 19 z W ielkopolski, czyli 28,8% o b rad u ją ­ cych. W zięło więc udział w sejm ie 33 posłów koronnych z rodzin m a­ gnackich, co stanow i 30,5%. W yliczenia te nie odbiegają w sposób isto t­ ny od podobnych dla sejm u 1589 r. oraz dla dw u sejm ów z końca p ano­ w ania Z y g m u n ta III. Na sejm ie „pacy fik acy jn y m ” było obecnych 36,3%, w 1627 r. — 2 5 ,0 % 1S, a na „ ra ty fik a c y jn y m ” w 1629 r. — 3 0 ,6 % 14 przedstaw icieli rodzin m agnackich. Ich udział na obu ostatnich sejm ach jest w yższy w rep rezen tacji w ielkopolskiej, n ato m iast w 1589 r. i w 1607 r. — w m ałopolskiej.

Podobne obliczenia przeprow adzono dla poszczególnych w ojew ództw i sejm ików w różnych okresach. I. K aniew ska u staliła dla trzech w oje­ w ództw m ałopolskich — krakow skiego, sandom ierskiego i lubelskiego za Z yg m u n ta A ugusta 19,5% m agnatów 15. T ylko dla w ojew ództw a k rak o w ­ skiego w lata ch 1572— 1606 W. U r b a n w yliczył 2 3 ,0 % ie, nato m iast K. P r z y b o ś i A. W a l a s z e k dla tegoż w ojew ództw a w okresie 1609— 1696 uzyskali w ynik 2 1 ,3 % 17. J a k w ynika z u staleń W. S l a d - k o w s k i e g o dla lat 1572— 1648 w w ojew ództw ie lubelskim rodziny m agnackie reprezentow ało na sejm ach 3 0 ,0 % 18. Z b adań W. D w o - r z a c z k a n ad rep re z en ta cją w ojew ództw poznańskiego i kaliskiego dla o kresu 1572— 1655 w ynika, że 47,0% posłów pochodziło z dom ów m

a-13 Ji. S e r e d y k a , P o sło w ie w y b r a n i n a s e jm w a r s z a w s k i w 1627 r., s. 22. u J. S e r e d y k a , P o s ło w ie n a s e j m „ r a ty fik a c y jn y " w 1629 r., s. 31. “ I. K a n i e w s k a , M a ło p o lsk a r e p r e z e n ta c ja s e jm o w a z a c za s ó w Z y g m u n ta A u g u s ta 1548— 1572, K r a k ó w 1974, s. 87. ie W . U r b a n , S k ła d s p o łe c z n y i id e o lo g ia s e j m i k u k r a k o w s k ie g o w la ta c h 1572— 1606, P H t. L X IV , 1953, s. 332. , ?7 K . P r z y b o ś , A. W a l a s z e k , R r e p r e z e n ta c ja s e jm o w a w o je w ó d z tw a k r a ­ k o w s k ie g o w X V I I W ie k u , S H t. X X , 1977, z. 3, s. 392. “ W . Š 1 a d k o w s k i , 'i 'k i a đ s p o łe c z n y , w y z n a n io w y i id e o lo g ia s e j m i k u l u ­

b e ls k ie g o w la ta c h 1572— 1648, „A rm a le s U n iv e r s ita s U M C S ”, s e r ia F , t. X II, 1957,

303

g n a c k ic h le. Je d n a k H. O l s z e w s k i doliczył się tylk o 32,0% posłów w y b ran y ch w Środzie w okresie 1652— 1655, posiadających w ięcej niż 10 wsi. U stalił on poza ty m dla la t 1746— 1760 około 35,0% m agn atów w śród posłów M.

W yniki uzyskane dla sejm u 1607 r. nie różnią się więc rów nież od podobnych z in n y ch b adań n ad przed staw icielstw em sejm ikow ym , pro­ wadzonych zarów no w szerszym ja k i w ęższym zakresie chronologicz­ nym i te ry to ria ln y m . W ykazują te sam e proporcje 1 / 3 : 2/3 zajm ow a­ nych przez m agnatów m iejsc w sto su n ku do ogólnej liczby m andatów .

i

11 W . D w o r z a c z e k , S k ła d s p o łe c z n y w ie lk o p o ls k ie j r e p r e z e n ta c ji s e jm o w e j

W latach 1572— 1655, R H t. X X II I, 1957, s. 297.

10 H. O l s z e w s k i , S e jm R z e c z y p o s p o lite j e p o k i o lig a rc h ii 1652— 1763, P o z ­ n a ń 1966, s. 102— 104.