Metodologia szacowania Produktu Krajowego Brutto według regionów

G Ł Ó W N Y URZĄD STATYSTYCZNY U RZĄD STATYSTYCZNY W KATOWICACH

Metodologia szacowania

Produktu Krajowego Brutto według regionów

Katowice, marzec 1999

W a ż n i e j s z e s k r ó t y

EKD E uropejska Klasyfikacja Działalności ESA E uropejski system rachunków

E uropean System o fA c c o u n ts

E U R O S T A T Biuro S tatystyczne Unii Europejskiej

FISIM usługi pośrednictw a finansow ego m ierzone pośrednio

■ fin a n c ia l interm ediation Services indirectly measured

KR U S Kasa R olniczego U bezpieczenia Społecznego N U TS N om enklatura je d no stek terytorialnych dla statystyki

N om enclature o fT e r ń to r ia l U n its fo r Statistics PKB produkt krajow y brutto

RR rachunki regionalne

SAD Jedn o lity D okum ent A dm inistracyjny S ingle A d m in is tra tiv e D ocum ent

S N A S ystem R achunków Narodow ych System o f N a tio n a l A ccounts

UE Unia E uropejska

V A T podatek od tow arów i usług value added tax

W D B w a rto ść dodana brutto

G Ł Ó W N Y U RZĄD STATYSTYCZNY URZĄD STATYSTYCZNY W KATOWICACH

Metodologia szacowania

Produktu Krajowego Brutto według regionów

ISBN 8 3 - 8 8 1 0 2 - 0 0 - 2

Katowice, marzec 1999

Urząd Statystyczny w Katowicach, ul. Owocowa 3, 40-158 Katowice

Nakład 200 egz. Papier offsetowy, 80 g. Format A-4. Oddano do druku: marzec 1999 r.

Druk: Wydział Poligrafii Urzędu Statystycznego w Katowicach, ul. Kossutha 7, 40-844 Katowice Zam. 46/99

PRZEDM OW A

Przedkładana czytelnikowi p u b lika cja „ M etodologia szacowania P roduktu Krajow ego B rutto według re g io n ó w ” je s t przeznaczona dla szerokiego grona osób zainteresowanych makroekonomicznymi rachunkami regionalnymi.

Według zamysłu autorów ma ona p e łn ić rolę podręcznika rachunków regionalnych, to je s t zbioru re g uł i zasad teoretycznych, a także praktycznych wskazań dotyczących sposobu prow adzenia obliczeń takich kategorii ja k wartość dodana brutto, p ro d u kt regionalny brutto, nadwyżka operacyjna brutto, dochody do dyspozycji brutto gospodarstw domowych itp. Należy p odkreślić unikalny charakter tego opracowania - dotychczas żaden k ra j nie spisał w rozw iniętej fo rm ie zasad, według których p row adzi własne rachunki regionalne.

Część pierw sza opracow ania poświęcona je s t ogólnym pojęciom i definicjom ka tegorii ekonomicznych ujmowanych w rachunkach narodowych, z tym że ograniczona je s t do ka tegorii obliczanych obecnie w praktyce w Polsce w przekroju regionalnym.

Część druga zawiera generalne zasady zestawień rachunków regionalnych, a także opis źródeł danych i metod stosowanych p rz y obliczaniu konkretnych ka te g orii dla określonych g ru p podm iotów. Zastosowane rozw iązania należy traktować ja k o propozycje autorskie wykorzystania dostępnych źródeł danych w celu obliczania rachunków regionalnych w sposób respektujący w maksymalnym stopniu zasady teoretyczne przedstawione w części pierwszej.

Z kilku wzglądów zamierzeniem zespołu autorskiego na tym etapie nie było opracowanie pełnego kompendium wiedzy na temat rachunków regionalnych. Głównym powodem p ow ściągliw ości w tym wzglądzie był stosunkoM’o kró tk i czas, ja k i upłynął od pierwszych eksperymentalnych szacunków za ro k 1995, a także fa k t dalszego kontynuowania p ra c nad szeregiem zagadnień, ja k np. rachunki podsektorów gospodarstw domowych. Również dalszy rozw ój rachunków sektora instytucji rządowych i samorządowych je s t ważny dla statystyki regionalnej i wymaga dalszych szczegółowych prac. Ponadto zapoczątkowana p rze d dwoma laty w spółpraca z EUROSTAT-em w zakresie doskonalenia metod obliczania w artości dodanej brutto na szczeblu regionów z pewnością bądzie owocowała ewolucją stosowanych rozwiązań.

Prezentowane opracowanie je s t pierwszą wstąpną wersją, która bądzie uzupełniona, w eryfikow ana i doskonalona. Autorzy bądą wdziączni za przekazanie uwag krytycznych, które mogą przyczynić sią do popraw ienia i wzbogacenia nastąpnego wydania.

N a podkreślenie zasługuje cenna merytoryczna pom oc p r o f d r hab. Leszka Zienkowskiego w re a liz a c ji niniejszego opracowania, a także m gr Bożeny Jakóbiak, dyr. Departamentu Rachunków N arodowych i Finansów GUS czuwającej nad zgodnością i spójnością metodyki i w yników rachunków regionalnych z rachunkam i na poziom ie kraju. Opracowanie zostało przygotowane przez zespól pracow ników Urządu Statystycznego w K atow icach p o d kierunkiem m gr Lucyny Przybylskiej, wicedyrektora Urządu.

Wyrażam nadzieją, że opracowanie okaże sią użytecznym narządziem pomocnym w pra cach analitycznych, diagnostycznych i prognostycznych dotyczących sytuacji społeczno- gospodarczej regionów.

Tadeusz Toczyński

Prezes

Głównego Urządu Statystycznego Warszawa, marzec 1999 r.

SPIS TREŚCI

Strona C ZĘ Ś Ć I

P rz e d m o w a ... 3

R ozdział I P O D M IO TY W SYS TE M IE R A C H U N K Ó W N A R O D O W Y C H O R A Z Z A S A D Y ICH G R U P O W A N IA Uwagi o g ó ln e ... 7

G ospodarka n a ro d o w a ... 8

Jednostka in stytu cjo n alna ... 9

T ypy je d n o ste k in s ty tu c jo n a ln y c h ... 10

S ektory in stytu cjo n a ln e ... 13

K lasyfikacja podm iotów gospodarki narodowej i ich części skła d ow ych ... 18

K lasyfikacja podm iotów gospodarki narodowej według rodzajów d z ia ła ln o ś c i 20 S ektory e k o n o m ic z n e ... 22

Jednostki jednolicie regionalne i m u ltire g io n a ln e ... 22

R ozdział II P O D S T A W O W E P O JĘ C IA Z Z A K R E S U R A C H U N K Ó W N A R O D O W Y C H P ro d u k c ja ... 24

P odstaw ow e kategorie rachunków n a ro d o w y c h ... 26

R odzaje ra c h u n k ó w ... 29

W yce n a poszczególnych kategorii rachunków n arod o w ych ... 33

C ZĘ Ś Ć II R ozdział III C H A R A K T E R Y S T Y K A SYS TE M U R A C H U N K Ó W R E G IO N A LN Y C H Z a sad y o g ó ln e ... 36

P ojęcie regionu i sektora instytucjonalnego w re g io n ie ... 38

N om enklatura je d no stek te ry to ria ln y c h ... 40

Zasada prow adzenia obliczeń według m iejsca rezydow ania je d n o s tk i... 42

M etody re g io n a liz a c ji... 46

O bliczanie w artości dodanej brutto i PKB dla re g io n ó w ... 49

Z akres rachunków regionalnych obligatoryjnych dla krajów członkow skich Unii E u ro p e jskie j... 51

SPIS TREŚCI

R ozdział IV O PIS M ETO D P R O W A D Z E N IA R A C H U N K Ó W R E G IO N A LN Y C H W P R A K TY C E PO LSK IEJ

Źródła danych w rachunkach re g io n a ln ych ... 54

S zacunki "szarej g ospodarki” ... 58

R achunek produkcji w przekroju sektorów in stytu cjo n a ln ych ... 60

se kto r p rze d się b io rstw ... 61

s e kto r instytucji finansow ych i u b e zp ie cze n io w ych ... 69

s e kto r instytucji rządow ych i sa m o rzą do w ych ... 73

s e kto r g ospodarstw d o m o w y c h ... 76

se kto r instytucji niekom ercyjnych działających na rzecz gospodarstw d o m o w y c h ... 83

R achunek tw orzenia dochodów w sektorach instytucjonalnych ... 86

R achunek podziału pierw otnego dochodów oraz rachunek podziału w tórnego d ochodów w sektorze gospodarstw d o m o w y c h ... 88

A N E K S L u d n o ść... 92

P ra c u ją c y ... 93

B e z ro b o tn i... 94

Inw estycje i środki trw a łe ... 95

L ite r a tu ra ... 97

S korow idz alfabetyczny 98

CZĘŚĆ I

R O Z D Z IA Ł I PODMIOTY W SYSTEMIE RACHUNKÓW

NARODOWYCH ORAZ ZASADY ICH GRUPOWANIA

Uwagi ogólne

1.01. Zdefiniow anie podm iotów oraz zasad ich grupow ania w system ie rachunków narodow ych je s t podporządkow ane określonym celom analitycznym . Nie zaw sze je s t ono zw iązane w p ro st z rodzajem grupow ań podm iotów przyjętych dla celów badań statystycznych, poniew aż definiow anie zakresów podm iotow ych badań statystycznych opiera się na takich kryteriach ja k form a prawna, w ielkość podm iotu m ierzona liczb ą pracujących, rodzaj działalności. K lasyfikow anie podm iotów w rachunkach narodow ych odw ołuje się także do innych cech je d no stek takich ja k cel ich działalności, funkcje spełniane w gosp o da rce i w społeczeństw ie, zachow anie na rynku.

1.02. C e c h ą system u rachunków narodow ych je s t stosow anie dw óch rodzajów podm iotów i dw óch rodzajów podziału gospodarki narodowej, służących odm iennym celom analitycznym .

O pisując i analizując dochody, w ydatki i przepływ y finansow e rze czą z a s a d n ic z ą je s t u chw ycenie zw ią zkó w pom iędzy grupam i podm iotów realizujących podobne cele i pełniących podobne funkcje w gospodarce. W tego typu analizach rozw ażane s ą jed n o stki instytucjonalne w yodrębniane na podstaw ie ich funkcji, celu działalności i zacho w a ń na rynku. Jednostki instytucjonalne s ą gru p o w an e następ n ie w sekto ry in stytu cjo n aln e.

O pisując i analizując proces produkcji w ażne je s t w yselekcjonow anie je d n o ste k m ających cechy w spólne natury techniczno-produkcyjnej. W tym celu jed n o stki lokalne rodzaju działalności s ą grupow ane w edług rodzaju działalności w sekcje (działy lub sekto ry eko n o m iczn e) na podstaw ie takich kryteriów ja k produkow ane i zużyw ane w tra kcie produkcji w yroby i usługi oraz rodzaj procesów technologicznych (rodzaj procesu produkcji).

Gospodarka narodowa

1.03. T e ryto riu m eko n o m iczn e kraju obejm uje:

• a dm inistrow ane przez rząd terytorium geograficzne (obszar w yznaczony g ra n ic ą państw a), w którym istnieje w olny przepływ siły roboczej, kapitału i dochodów ,

• w olne obszary celne, składy celne i fabryki podlegające kontroli celnej,

• kra jo w ą przestrzeń pow ietrzną, w ody terytorialne i sze lf kontynentalny położony na w odach m iędzynarodow ych, do których dany kraj posiada w yłączne prawa (łącznie ze statkam i, sam olotam i i innym i obiektam i działającym i poza terytorium geograficznym danego kraju),

• enklaw y terytorialne, to je s t terytoria geograficzne znajdujące się w pozostałych częściach św iata użytkow ane dzięki porozum ieniom m iędzynarodow ym przez agendy rządow e kraju (am basady, konsulaty, bazy m ilitarne, centra naukow e itp.),

• złoża ropy naftow ej i gazu na w odach m iędzynarodow ych poza szelfem kontynentalnym kraju, eksploatow ane przez jednostki krajowe.

1.04. Przez g o sp o d arkę n aro d o w ą rozum ie się krajow e jednostki instytucjonalne będące ta k zw anym i rezydentam i terytorium ekonom icznego danego państwa.

Jednostka instytucjonalna

1.05. P od sta w ow ą je d n o s tk ą kla syfika cyjną w system ie rachunków narodow ych je s t je d n o stka instytucjonalna.

Jed n o stka instytucjonalna je st to podm iot prow adzący d ziałalność p ro d u k c y jn ą posiadający autonom ię w podejm ow aniu decyzji w zakresie swej działalności oraz prow adzący pełny zestaw rachunków.

1.06. U znaje się, że jednostka posiada autonom ię w podejm ow aniu decyzji, je ś li spełnia następujące w arunki:

• ma upraw nienia do dysponow ania posiadanym m ajątkiem oraz posiada praw o do zm ian tytułów w łasności dotyczących produktów lub aktyw ów w ram ach transakcji z innym i jednostkam i instytucjonalnym i,

• ma praw o do podejm ow ania decyzji ekonom icznych i angażow ania się w d ziałalność produkcyjną, w ram ach których ponosi b e zp o śre dn ią o dpow iedzialność p ra w n ą

• m oże za cią ga ć zobow iązania na w łasny rachunek oraz być s tro n ą w kontraktach.

1.07. U znaje się, iż jed no stka prowadzi pełny ze staw rachunków , je śli sporządza bilans aktyw ów i pasyw ów oraz prow adzi zapisy zaw ierające dane o w szystkich transakcjach gospodarczych i finansow ych jednostki.

1.08. W przypadkach granicznych, gdy podm iot nie spełnia obu w a ru nkó w niezbędnych do zakw alifikow ania go ja ko jed no stkę in s tytu cjo n a ln ą stosuje się następujące zasady:

• g ospodarstw o dom ow e zaw sze posiada autonom ię w podejm ow aniu decyzji w zakresie sw oich podstaw ow ych funkcji i dlatego je s t traktow ane ja ko je d no stka instytucjonalna, m im o że najczęściej nie prowadzi pełnego zestaw u rachunków ,

• podm ioty, które nie prow adzą pełnego zestaw u rachunków i dla których byłoby to niem ożliw e lub nieuzasadnione, w ch o d zą w skład tych je d n o ste k instytucjonalnych, które w łą c z a ją ich transakcje do swoich ksiąg rachunkow ych,

• podm ioty, które p row adzą pełny zestaw rachunków, ale nie p o sia d a ją autonom ii w podejm ow aniu decyzji w zakresie swoich podstaw ow ych funkcji, s ą w łączane do je d no stek instytucjonalnych, które je nadzorują (kontrolują),

• podm ioty prow adzące pełny zestaw rachunków i w chodzące w skład grup przedsiębiorstw s ą traktow ane ja ko odrębne jed no stki instytucjonalne naw et je że li przekazały część swoich upraw nień decyzyjnych, np. do grupy kapitałow ej (holdingu) odpow iedzialnej za zarządzanie grupą; holding je st o d rę b n ą je d n o s tk ą in stytu cjo n alną w stosunku do tw orzących ją podm iotów, której g łó w n ą fu n k c ją je s t kontrola i zarządzanie g ru p ą jednostek,

• g uasi-przedsiębiorstw a (nazw ane w system ie rachunków narodow ych je d no stkam i typu przedsiębiorstw o), to je st jednostki prow adzące pełny zestaw rachunków , zacho w u ją ce się na rynku w sposób podobny do przedsiębiorstw , posiadające autonom ię w podejm ow aniu decyzji, ale nie posiadające statusu osoby prawnej, s ą traktow ane ja k jed no stki instytucjonalne.

Typy jednostek instytucjonalnych

1.09. W system ie rachunków narodow ych jednostki instytucjonalne dzieli się um ow nie na dw a typy:

• gospodarstw a dom ow e,

• podm ioty m ające osobow ość p ra w ną lub powołane w oparciu o szczególne przepisy praw ne prow adzące działalność gosp o da rczą na w łasny rachunek.

1.10. G o sp o d arstw o dom ow e to osoba fizyczna lub grupa osób fizycznych m ieszkających razem i utrzym ujących się wspólnie, to je s t łączących dochody, ponoszących w spólnie w yd a tki i posiadających w spólny m ajątek.

G ospodarstw a dom ow e m o g ą być je dnoosobow e lub w ieloosobow e, a osoby je tw orzące m o g ą być spokrew nione ze s o b ą lub niespokrew nione. Do gospodarstw a d om ow ego zalicza się rów nież osoby nieobecne w gospodarstw ie dom ow ym z pow odu pracy zaw odow ej (np. m arynarze, delegow ani do pracy za granicą), jeżeli dochody z ich pracy s ą przekazyw ane na w spólne utrzym anie.

Nie zalicza się do gospodarstwa domowego:

• członków rodziny, którzy przebywają przez dłuższy czas poza domem z powodu odbywania zasadniczej służby wojskowej, przebywania w zakładzie opiekuńczo-wychowawczym, w domu opieki lub w zakładzie karnym,

• lokatorów i współlokatorów, uczniów i studentów na stancji,

• osób zatrudnionych w tym gospodarstwie, nawet jeśli część ich wynagrodzenia stanowi odpłatność za mieszkanie czy wyżywienie (pomoce domowe, czeladnicy, uczniowie w zawodzie, praktykanci, robotnicy rolni zatrudnieni w gospodarstwie rolnym mieszkający z pracodawcą).

Wymienione osoby tworzą oddzielne gospodarstwa domowe.

1.11. Do sektora gospodarstw dom ow ych zalicza się także tak zw ane gospodarstw a zbiorow e, w których osoby fizyczne w spólnie za m ie szku ją stale lub przez dłuższy okres czasu. P osiad a ją one bardzo ograniczony zakres autonom ii w podejm ow aniu decyzji dotyczących spraw ekonom icznych lub w ogóle jej nie posiadają.

Zbiorowe gospodarstwa domowe obejmują:

• członków wspólnot religijnych mieszkających w klasztorach, zakonach itp.,

• więźniów odbywających długotrwałe kary więzienia,

• pacjentów przebywających przez długi czas w szpitalach (np. psychiatrycznych),

• osoby stale zamieszkałe w domach opieki.

1.12. Jednostki prow adzące działalność g osp o da rczą i nie m ające osobow ości prawnej, należące do je d n e g o lub kilku członków tego sam ego gospodarstw a dom ow ego, s ą traktow ane ja ko integralna część tego gospodarstw a dom ow ego, a nie ja ko niezależna je d no stka instytucjonalna (z w yjątkiem przypadku, kiedy je d no stka taka spełnia kryteria je d no stki typu przedsiębiorstw o i je s t w tedy zaliczona do sektora przedsiębiorstw ). O znacza to, że zakłady osób fizycznych oraz inne podm ioty nie m ające osobow ości praw nej (np. spółki cywilne), prow adzące u pro szczo n ą e w idencję księgow ą, pow inny być zaliczone do sektora gospodarstw dom ow ych. W praktyce polskiej przyjm uje się rozw iązanie uproszczone w tym zakresie, w yn ika ją ce z o rganizacji badań statystycznych. Um ownie przyjęto, że do sektora gosp o da rstw dom ow ych zalicza się zakłady osób fizycznych i spółki cyw ilne o liczbie pracujących nie w iększej niż 5 osób.

1.13. Do drugiego typu je d no stek instytucjonalnych zalicza się pod m io ty m ające o so b o w o ść p raw n ą lub też pow ołane na podstaw ie szczególnych przepisów prawnych, prow adzące działalność gosp o da rczą na w łasny rachunek (np. przedsiębiorstw o państwowe, spółka akcyjna, spółdzielnia, bank, szkoła w yższa, sąd, gm ina, stow arzyszenie, partia polityczna). Jednostki takie s ą odpow iedzialne za podejm ow ane przez siebie decyzje i działania gospodarcze, pom im o iż ich autonom ia m oże być do pew nego stopnia ograniczona przez inne je d no stki instytucjonalne (np. spółki akcyjne s ą w ostatecznym rozrachunku kontrolow ane przez ich akcjonariuszy).

1.14. W yo drębnia się następujące grupy podm iotów (jednostek instytucjonalnych) ze w zględu na form y praw no-organizacyjne i rodzaje działalności:

• przedsiębiorstwa (państwowe, komunalne, spółki akcyjne, spółki z ograniczoną odpowiedzialnością spółdzielnie, jednostki badawczo-rozwojowe, kółka rolnicze),

• jednostki typu przedsiębiorstwo (spółki jawne, spółki cywilne, spółki komandytowe, zakłady budżetowe i gospodarstwa pomocnicze, zakłady fundacji, filie lub biura przedsiębiorstw zagranicznych),

• instytucje finansowe (Narodowy Bank Polski, pozostałe banki, towarzystwa funduszy powierniczych, Narodowe Fundusze Inwestycyjne, przedsiębiorstwa maklerskie, Giełda Papierów Wartościowych, kantory, jednostki gospodarki narodowej prowadzące usługi ściśle związane z pośrednictwem finansowym),

• instytucje ubezpieczeniowe (towarzystwa ubezpieczeń wzajemnych, działające na terenie Polski filie towarzystw ubezpieczeniowych mających siedzibę za granicą),

• instytucje rządowe (organy władzy, administracji i kontroli państwowej, instytucje wymiaru sprawiedliwości),

• instytucje samorządowe (gminy i ich jednostki pomocnicze, związki komunalne, sejmiki samorządowe),

• jednostki niekomercyjne rynkowe (spółki wodne, spółki gruntowe, agencje zarządzające mieniem Skarbu Państwa działające na podstawie przepisów szczególnych, jednostki produkujące na rynek tworzone przez fundacje, organizacje pracodawców, samorząd gospodarczy i zawodowy, przedstawicielstwa zagranicznych osób prawnych lub fizycznych tworzone na terytorium RP dla wykonywania działalności gospodarczej),

• jednostki niekomercyjne nierynkowe kontrolowane i finansowane przez instytucje rządowe i samorządowe (Polska Akademia Nauk, instytuty naukowe szkół wyższych, szkoły wyższe, jednostki sił zbrojnych, komunalne jednostki organizacyjne, fundusze celowe),

• jednostki niekomercyjne nierynkowe finansowane głównie przez transfery ze źródeł nierządowych (fundacje, kościoły i związki wyznaniowe, stowarzyszenia, organizacje społeczne, partie polityczne, związki zawodowe, wspólnoty mieszkaniowe),

• osoby fizyczne prowadzące działalność gospodarczą.

Sektory instytucjonalne

1.15. S ektory instytucjonalne s ą to grupy działających na terenie kraju je d n o ste k instytucjonalnych, różniące się typam i zachow ań, realizujące odm ienne cele e konom iczne oraz pełniące różne funkcje w procesach produkcji i podziału. K ryteriam i zaliczania danej jednostki gospodarki narodow ej do określonego sektora instytucjonalnego są: funkcje spełniane w gospodarce, rodzaj aktyw ności w tw orzeniu now ych w artości ekonom icznych oraz sposób uczestniczenia w podziale dochodów . W system ie rachunków narodow ych w yróżnia się pięć krajow ych se ktorów instytucjonalnych.

1.16. S ek to r p rzed sięb io rstw składa się z je d no stek instytucjonalnych, których p od staw ow ą d z ia ła ln o ś c ią je s t produkcja w yrobów i usług na rynek (z w yjątkiem usług finansow ych).

S ekto r przedsiębiorstw tw o rz ą trzy grupy je d no stek instytucjonalnych:

• p rzed sięb io rstw a - jednostki instytucjonalne m ające osobow ość prawną, utw orzone w celu produkcji w yrobów i usług na rynek, która pow inna być źródłem zysku dla swoich w łaścicieli; c e ch ą ch arakterystyczną przedsiębiorstw a je s t tó, że nie m oże być konsum entem końcow ym ; grupa tych je d n o s te k obejm uje różne form y organizacyjno-praw ne takie jak: spółki akcyjne, spółki z o g ra n iczo n ą odpow iedzialnością, przedsiębiorstw a państw ow e, przedsiębiorstw a kom unalne, spółdzielnie, je d no stki badaw czo-rozw ojow e i kółka rolnicze,

• je d n o stki typu p rzed sięb io rstw o - jednostki nie m ające osobow ości prawnej, które p o sia d a ją autonom ię w podejm ow aniu decyzji, p row adzą pełny ze sta w rachunków , a ich działalność je s t nastaw iona na osiąganie zysku; do je d no stek tego typu zalicza się: spółki jaw ne, spółki kom andytow e, zakłady budżetow e i gospodarstw a pom ocnicze (z w yjątkiem zaliczonych w edług Europejskiej K lasyfikacji D ziałalności (EKD ) do sekcji L, M, N, O dział 91 i 92), zakłady fundacji, działające na terenie kraju filie lub biura przedsiębiorstw zagranicznych, a także spółki cyw ilne i zakłady prow adzone przez osoby fizyczne o liczbie pracujących pow yżej 5 osób,

• jed n o stki n iekom ercyjne rynkow e - producenci, których działalność nie je s t nastaw iona na osiąganie zysku i zb yw a ją w iększość sw ojej produkcji na rynku po cenach ekonom icznie uzasadnionych; do tej grupy je d no stek zalicza się: spółki w odne i spółki gruntow e, agencje zarządzające m ieniem Skarbu Państwa, je d n o stki produkujące na rynek tw orzone przez fundacje, organizacje pracodaw ców oraz sam orząd gospodarczy i zawodow y, przedstaw icielstw a zagranicznych osób praw nych lub fizycznych tw orzone na terytorium RP dla w ykonyw ania działalności gospodarczej,

Do sektora przedsiębiorstw zalicza się rów nież szkoły w yższe prywatne.

1.17. S ek to r instytucji fin an so w ych i ubezpieczenio w ych obejm uje w szystkie jednostki instytucjonalne, których podstaw ow ym przedm iotem działalności je s t pośrednictw o finansow e, pom ocnicza działalność zw iązana z pośrednictw em finansow ym , różnego rodzaju ubezpieczenia oraz grom adzenie funduszy em erytalno-rentow ych bez gw arantow anej praw nie opieki socjalnej.

Do sektora instytucji finansow ych i ubezpieczeniow ych zalicza się:

• in stytu cje fin an so w e prow adzące działalność p oleg a jącą na pośrednictw ie finansow ym lub ściśle z w ią za n ą z pośrednictw em finansow ym :

- N arodow y B ank Polski,

- pozostałe banki tw orzące system bankow y - działające ja ko banki państw ow e, spółki akcyjne lub filie banków m ających siedzibę za g ra n ic ą ja k rów nież banki spółdzielcze,

- pom ocnicze instytucje pośrednictw a finansow ego - G iełda P apierów W artościow ych, przedsiębiorstw a m aklerskie, kantory w ym iany w a lu t oraz je d n o stki gospodarki narodowej prow adzące usługi ściśle zw iązane

z pośrednictw em finansow ym , takie jak: lom bardy, agencje sprzedaży ratalnej, doradcy finansow i lub inw estycyjni czy też w spraw ach za sta w ó w hipotecznych, - pozostałe instytucje pośrednictw a finansow ego - tow arzystw a funduszy

pow ierniczych, Narodow e Fundusze Inwestycyjne.

• in stytu cje ub ezp ieczen io w e, których podstaw ow ym przedm iotem działalności je s t zam iana ryzyka indyw idualnego na zbiorow e, prow adzące d ziałalność u b e zp ie czen io w ą w zakresie ubezpieczeń m ajątkow ych i osobow ych.

1.18. S ek to r instytucji rządow ych i sam orządow ych obejm uje instytucje pełniące funkcje w zakre sie regulacji gospodarczej, zajm ujące się p ro du kcją nierynkow ych usług przeznaczonych na cele spożycia (indyw idualnego i ogólnospołecznego) oraz prow adzące działalność zw ią za ną z redystrybucją dochodu i m ajątku narodow ego.

S ekto r instytucji rządow ych i sam orządow ych obejm uje instytucje rządow e (organy w ładzy, adm inistracji i kontroli państw ow ej, instytucje w ym iaru spraw iedliw ości), instytucje sam o rząd o w e (gm iny i ich jednostki pom ocnicze, zw iązki kom unalne, sejm iki sam orządow e) oraz jed n o stki niekom ercyjne n ieryn ko w e ko n tro lo w an e i fin a n s o w a n e przez instytucje rządow e i sam o rząd o w e (Polska A kadem ia Nauk, instytuty naukow e szkół w yższych, szkoły w yższe publiczne, je d n o stki sił zbrojnych, kom unalne je d no stki organizacyjne zaklasyfikow ane w edług EKD do sekcji L, M, N, O dzia ł 91 i 92 oraz fundusze celowe).

Do sektora instytucji rządow ych i sam orządow ych zaliczono je d n o stki prow adzące g osp o da rkę fin a n s o w ą na zasadach określonych w praw ie budżetow ym - je d no stki budżetow e, za kłady budżetow e oraz gospodarstw a pom ocnicze je d n o ste k i za kła dó w b udżetow ych (z w yjątkiem zakładów i gospodarstw zaliczonych do sektora przedsiębiorstw ), środki specjalne oraz fundusze celowe. Do tego sektora zalicza się także jed no stki, których system finansow ania zo sta ł określony odrębnym i ustaw am i, a których podstaw ow ym źródłem finansow ania s ą dotacje z budżetu państw a, to je s t szkoły w yższe publiczne.

1.19. S ekto r gosp o d arstw dom ow ych obejm uje gospodarstw a dom ow e, to je s t osoby fizyczne lub grupy osób fizycznych w spólnie zam ieszkujących i w spólnie utrzym ujących się. P odstaw ow ym i funkcjam i ekonom icznym i gosp o da rstw dom ow ych je s t konsum pcja oraz dostarczanie siły roboczej, a w przypadku prow adzenia działalności gospodarczej w ytw arzanie produktów. S ektor ten tw o rz ą osoby fizyczne pracujące na w łasny rachunek w gospodarstw ach indyw idualnych w rolnictw ie oraz osoby fizyczne i spółki cywilne pracujące na w łasny rachunek poza gospodarstw am i indyw idualnym i w rolnictw ie z liczbą pracujących do 5 osób, a także osoby fizyczne uzyskujące dochód z pracy najem nej i niezarobkow ych źródeł.

1.20. S ekto r instytucji niekom ercyjnych działających na rzecz g o sp o d arstw dom ow ych (w skrócie określany ja ko sektor instytucji niekom ercyjnych) obejm uje jed no stki niekom ercyjne nierynkow e finansow ane głów nie przez tra nsfe ry ze źró d eł nierządow ych (społeczeństw o, przedsiębiorstw a i instytucje zagraniczne). Jednostkam i tym i s ą fundacje, kościoły i zw iązki w yznaniow e, stow arzyszenia, organizacje społeczne, partie polityczne, zw iązki zaw odow e oraz pozostałe organizacje społeczne, np. w spólnoty m ieszkaniow e. P odstaw ow ą fu n k c ją je d n o ste k sektora instytucji niekom ercyjnych je s t św iadczenie usług na rzecz gospodarstw dom owych.

1.21. S um a je d n o s te k instytucjonalnych w chodzących w skład pięciu krajow ych se ktorów instytucjonalnych tw orzy c a łą gospodarkę narodową.

1.22. S ektory instytucjonalne d zie lą się na podsektory instytucjonalne. P odziały na podsektory instytucjonalne m o g ą być różne w zależności od potrzeb analiz ekonom icznych oraz dostępności danych statystycznych.

1.23. G ru p o w an ie je d n o stek instytucjonalnych w sekto ry i po d sekto ry in stytu cjo n aln e je s t g rupow aniem podm iotow ym , co oznacza, że cała je d n o stka in stytu cjo n aln a jes t za kw alifiko w an a do jed n eg o sektora instytucjonalnego. G rupa przedsiębiorstw i grupa je d n o ste k typu przedsiębiorstw o s ą w całości zaliczane do sektora przedsiębiorstw . Banki, pom ocnicze i pozostałe instytucje pośrednictw a fin an so w e go oraz instytucje ubezpieczeniow e s ą zaliczane do sektora instytucji finansow ych i ubezpieczeniow ych. Jednostki rządow e i sam orządow e oraz gospodarstw a dom ow e s ą zaliczane odpow iednio do sektora instytucji rządow ych i sam orządow ych oraz sektora gosp o da rstw dom ow ych. W yjątek od pow yższej zasady stanow i grupa je d n o s te k niekom ercyjnych, którą podzielono na jednostki niekom ercyjne rynkowe i je d no stki niekom ercyjne nierynkowe, stosując kryterium zbyw ania w iększości ich produkcji lub św iadczonych przez nie usług po cenach kształtow anych lub nie pod w pływ em podaży i popytu. G rupę je d no stek niekom ercyjnych nierynkow ych podzielono dodatkow o stosując kryterium sposobu finansow ania oraz kontrolow ania tych jednostek. Zatem jednostki niekom ercyjne rynkow e s ą zaliczane do sektora przedsiębiorstw , natom iast jednostki niekom ercyjne nierynkow e s ą zaliczane do sektora instytucji rządow ych i sam orządow ych, jeśli s ą finansow ane i kontrolow ane przez te jednostki oraz do sektora instytucji niekom ercyjnych działających na rzecz g osp o da rstw dom ow ych, jeśli s ą finansow ane przez je d no stki pozarządow e i św ia d czą usługi na rzecz g ospodarstw dom owych.

1.24. P onadto w system ie rachunków narodow ych do sektora instytucji niekom ercyjnych działających na rzecz gospodarstw dom ow ych zaliczono rów nież u m o w n ą jednostkę, której działalność polega na dysponow aniu c zę ścią zakładow ych fun d uszy socjalnych.

W yżej w ym ienionej jed no stce um ownej przydziela się 25% w artości odpisów na zakładow y fun d usz św iadczeń socjalnych dokonanych w sektorach: przedsiębiorstw oraz instytucji finansow ych i ubezpieczeniow ych oraz 100% w artości tych odpisów z sektora instytucji rządow ych i sam orządow ych.

Klasyfikacja podmiotów gospodarki narodowej i ich części składowych

1.25. Dla potrzeb badań i opracow ań statystycznych stosuje się następujący podział je d n o s te k gospodarki narodowej:

• przedsiębiorstw o,

• je d no stka lokalna,

• je d no stka rodzaju działalności,

• je d no stka lokalna rodzaju działalności,

• je d n o stka je d norodnej produkcji,

• je d n o stka lokalna jed no ro dn e j produkcji.

1.26. P rzed sięb io rstw o - zgodnie z określeniem przedstaw ionym w pkt 1.16. - je st je d n o s tk ą o rg an iza cyjn ą w ytw a rza ją cą w yroby lub św ia d czącą usługi rynkowe, p o s ia d a ją cą określony stopień autonom ii w podejm ow aniu decyzji, szczególnie dotyczących alokacji w łasnych zasobów . P rzedsiębiorstw o prow adzi je d en lub w ięcej rodzajów działalności w jednym lub kilku m iejscach.

1.27. J ed n o stka lokalna je s t przedsiębiorstw em lub je g o c zę ścią u sytu o w a ną w g eograficznie identyfikow alnym terenie określonym przez adres. Z tego m iejsca lub w tym m iejscu prow adzona je s t działalność, w któ rą zaangażow ana je s t co najm niej je d n a osoba (naw et w niepełnym w ym iarze czasu pracy) lub w ięcej osób pracujących dla tego przedsiębiorstw a.

1.28. Jed n o stk a rodzaju działalności grupuje w szystkie części przedsiębiorstw a (niezależnie od ich lokalizacji) produkujące ten sam rodzaj w yrobów , św iadczące ten sam rodzaj usług - na poziom ie klasy EKD - lub stosujące identyczny proces produkcji.

Każde przedsiębiorstw o ma przynajm niej je d n ą je d n o s tk ę rodzaju działalności.

1.29. J ed n o stka lokalna rodzaju działalności je st czę ścią jed no stki rodzaju działalności na poziom ie jednostki lokalnej. Jest to w ięc część przedsiębiorstw a usytuow ana w g eograficznie w yodrębnionym m iejscu (określonym przez adres) prow adząca je d en lub kilka rodzajów działalności, a o jej zaklasyfikow aniu decyduje przew ażający rodzaj działalności określony w edług EKD.

1.30. W arunkiem koniecznym w yodrębnienia jednostki lokalnej rodzaju działalności je s t stała praca w danym m iejscu przynajm niej 1 osoby, chociażby w niepełnym w ym iarze czasu pracy. P rzykładem jednostki lokalnej rodzaju działalności jest: fabryka, zakład, w arsztat, m agazyn, skład, sklep, zajezdnia, biuro konstrukcyjne. N atom iast placów ki, gdzie nikt nie pracuje (np. niestrzeżony przejazd kolejow y lub autom atyczne sygnalizatory św ietlne) nie m o g ą być traktow ane ja ko je d no stki lokalne. Za je d no stki lokalne nie m oże być uznany także sprzęt ruchom y taki ja k statki, pociągi, sa m o loty itp.

1.31. Jed n o stk a jed n o ro d n ej produkcji (tak zw ana je d no stka hom ogeniczna) to je d no stka prow adząca je d e n rodzaj działalności, któ rą m ożna określić przez je d n o ro d n e zużyte m ateriały i surow ce, proces produkcyjny oraz w ytw orzone dobra.

1.32. J e d n o stk a lokalna jed n o ro d n ej produkcji je s t czę ścią je d no stki je d no ro dn e j p rodukcji na poziom ie jed no stki lokalnej.

Klasyfikacja podmiotów gospodarki narodowej według rodzajów działalności

1.33. Jednym z najw ażniejszych grupow ań podm iotów gospodarki narodow ej je s t grupow anie ich w edług rodzajów prowadzonej działalności. Z aliczanie działalności je d n o ste k do odpow iedniego rodzaju odbywa się na podstaw ie E uropejskiej K lasyfikacji D ziałalności (EKD). O pis gospodarki w edług rodzajów działalności um ożliw ia określenie znaczenia podm iotów zaliczanych do danej sekcji działalności w produkcji i zużyciu produktów oraz w tw orzeniu dochodów , a także w zajem nych oddziaływ ań pom iędzy nimi.

1.34. W yróżnia się następujące sekcje rodzajów działalności (zgodnie z EKD):

A . Rolnictwo, łow iectw o i leśnictwo, B. R ybołów stw o i rybactw o,

C . G órnictw o i kopalnictw o, D . D ziałalność produkcyjna,

E. Zaopatryw anie w energię elektryczną, gaz i wodę, F. Budow nictw o,

G . Handel hurtow y i detaliczny; napraw y pojazdów m echanicznych, m otocykli oraz artykułów przeznaczenia osobistego i użytku dom ow ego,

H. H otele i restauracje,

I. Transport, gospodarka m agazynow a i łączność, J . P ośrednictw o finansow e,

K . O bsługa nieruchom ości, w ynajem i działalność zw iązana z prow adzeniem interesów ,

L . A dm in istracja publiczna i obrona narodow a; gw arantow ana praw nie opieka socjalna,

M . Edukacja,

N . O chrona zdrow ia i opieka socjalna,

O . P ozostała działalność usługow a kom unalna, socjalna i indyw idualna, P. G ospodarstw a dom ow e zatrudniające pracowników,

Q . O rganizacje i zespoły m iędzynarodow e.

1.35. W praktyce w iększość podm iotów gospodarki narodow ej prow adzi różne rodzaje działalności. Identyfikacja podstaw ow ego rodzaju działalności je s t niezbędna do za klasyfikow ania jednostki do określonego grupow ania EKD. D ziałaln o ść p o d staw o w a jed no stki je s t to działalność, która ma najw iększy udział w ogółem w artości d o d a n e j1. Każdy inny rodzaj działalności tej jed no stki je s t d zia ła ln o ś cią dru g o rzęd n ą.

1.36. D ziałaln o ść pom ocnicza je st to działalność je d no stki instytucjonalnej, która ma na celu tw orzenie w a runków do prow adzenia działalności podstaw ow ej i drugorzędnych. Produkty działalności pom ocniczej w zasadzie nie s ą przekazyw ane na ze w n ątrz je d no stki instytucjonalnej.

Za działalność p om ocniczą uznaje się m.in. produkcję drobnych narzędzi na rzecz jed no stki, tra nsp o rt na potrzeby w łasne, działalność typu socjalnego, np. prow adzenie stołów ki. Jednostkam i lokalnym i prow adzącym i działalność p o m ocn iczą s ą w szczególności: siedziba zarządu przedsiębiorstw a, ośrodek inform atyczny fu n kcjo n ujący w yłącznie lub w znacznym stopniu na potrzeby przedsiębiorstw a, m agazyny służące do składow ania w yprodukow anych w yrobów , je d n o stki tra nsp o rtow e działające na potrzeby przedsiębiorstw a.

1.37. W system ie polskich rachunków narodow ych d ziałaln o ść p o m ocnicza je d no stki instytucjonalnej je s t traktow ana ja ko integralna część jej działalności podstaw ow ej i drugorzędnych, a n ie ja k o odrębny rodzaj działalności.

1 W praktyce miernikami stosowanymi w krajowym rejestrze urzędowym podmiotów gospodarki narodowej do ustalenia rodzaju przeważającej działalności przedsiębiorstwa są: przychody ze sprzedaży lub liczba pracujących. Dla jednostek i zakładów budżetowych, fundacji, stowarzyszeń, organizacji politycznych, społecznych, kościołów itp. (z wyłączeniem zakładów gospodarczych, do których stosuje się zasadę podaną wyżej) rodzajem działalności przeważającej je s t działalność, dla prowadzenia której podmiot został powołany.

1.38. Ze w zględu na ilość rodzajów działalności, w ja k ie zaangażow ane s ą je d no stki instytucjonalne, dzieli się je na:

• hom ogeniczne, to je s t takie, które prow adzą je d n o ro d n ą działalność p ro d u kcyjn ą (zgodnie z pkt 1.31.),

• heterogeniczne - prow adzące w ięcej niż je d en rodzaj działalności.

Sektory ekonomiczne

1.39. Dla celów analitycznych w yróżnia się tak zw ane s ek to ry e ko n o m iczn e. S ektor ekonom iczny stanow i grupa rodzajów działalności obejm ująca kilka sekcji EKD.

W sektorach ekonom icznych sekcje EKD pogrupow ane s ą następująco:

• rolnictwo, łow iectw o i leśnictwo; rybołów stw o i rybactw o - sekcje A i B,

• p rzem ysł - sekcje C, D i E,

• budow nictw o - sekcja F,

• usługi rynkow e - sekcje G, H, I, J, K i O,

• usługi pozostałe - sekcje L, M i N.

Jednostki jednolicie regionalne i multiregionalne

Ze w zględu na strukturę prze strzen n ą prow adzonej działalności gospodarczej je d no stki instytucjonalne dzieli się na jednostki jednolicie regionalne i m ultiregionalne.

1.40. Jed n o stk a jed n o licie regio nalna je s t to jednostka prow adząca d ziałalność tylko w je d nym regionie.

W praktyce w iększość podm iotów prowadzi działalność na teren ie je d ne j je d no stki adm inistracyjnej reprezentując tym sam ym typ jed no stki je d no licie regionalnej.

U m ow nie przyjm uje się, że jednostkam i jednolicie regionalnym i są:

• za kłady osób fizycznych i spółki cywilne prow adzące u proszczo n ą ew idencję k się g o w ą (np. p odatkow ą księgę przychodów i rozchodów, ew idencja dla celów podatku zryczałtow anego),

• je d no stki zaliczane do sektora instytucji niekom ercyjnych działających na rzecz gosp o da rstw dom owych,

• w ię kszo ść je d no stek prow adzących gospodarkę fin a n so w ą na zasadach określonych w praw ie budżetowym , np. podm ioty zaliczane do sektora rządow ego i sam orządow ego pow ołane do w ykonyw ania zadań na terenie je d n e g o regionu:

kom unalne zakłady oczyszczania miasta, szpitale, urzędy m iasta, szkoły.

P rzykładem je d no stek jednolicie regionalnych s ą też przedsiębiorstw a posiadające je d n o stki lokalne w yłącznie na terenie jednego regionu, np. kopalnia, która posiada szyby w ydobyw cze, zakład w zbogacania i przetw órstw a węgla, zakład transportow y na teren ie kilku sąsiednich gm in położonych w jednym regionie.

1.41. W yniki działalności gospodarczej je d no stek je d no licie regionalnych s ą przypisyw ane do regionu, w którym jednostka ta je st rezydentem .

1.42. Jed n o stk a m u ltireg io n aln a to jednostka, której działalność produkcyjna je st zlo ka lizo w a na w w ięcej niż jednym regionie. Jednostki tego typu p ro w ad zą działalność w regionach poprzez sieć swoich je d no stek lokalnych. W każdej z tych je d n o s te k d o k o n u ją operacji gospodarczych na rzecz danego przedsiębiorstw a ja ko całości.

1.43. D ziałalność je d n o ste k m ultiregionalnych m oże być prow adzona na terenie całego kraju. P rzykładem s ą przedsiębiorstw a o zasięgu ogólnokrajow ym takie jak:

P aństw ow e P rzedsiębiorstw o U żyteczności P ublicznej "P oczta P olska” , P olskie K oleje Państw ow e, Polskie Linie Lotnicze LOT S.A., T elekom unikacja Polska S.A., Polskie G órnictw o N aftow e i G azow nictw o S.A., A gencja W łasności Rolnej S karbu Państwa, P aństw ow e G ospodarstw o Leśne Lasy Państwowe.

R O Z D Z IA Ł II PODSTAWOWE POJĘCIA Z ZAKRESU RACHUNKÓW NARODOWYCH

Produkcja

2.01. D ziałaln o ść produkcyjna to działalność prow adzona pod ko n tro lą i o d p o w ie dzialno ścią je d no stki instytucjonalnej, w w yniku której p ow sta ją w yroby i usługi przy w ykorzystaniu siły roboczej, kapitału oraz zużycia w yro b ów i usług. Nie je s t przy tym istotne, czy je s t to działalność legalna, czy też nielegalna. W ażna je st

natom iast dobrow olność udziału w tej działalności jej uczestników.

2.02. D ziałaln o ść produkcyjna obejm uje wytw arzanie:

• w yro b ó w i usług dostarczonych lub przeznaczonych dla je d n o ste k innych niż ich producenci (w tym także dla społeczeństw a ja ko całości),

• w yro b ó w i usług, które s ą w ykorzystyw ane przez ich producentów na w łasne cele fin alne lub przyrost m ajątku trwałego.

D z ia ła ln o ścią p ro du kcyjn ą s ą rów nież następujące czynności w ykonyw ane przez gospodarstw a dom ow e na cele w łasnej konsum pcji:

• usługi m ieszkaniow e ja kie św ia d czą na rzecz w łasnych g ospodarstw dom ow ych w łaściciele m ieszkań - tak zw ane czynsze umowne,

• w ytw a rza nie produktów rolniczych, np. produkcja na w łasny użytek w arzyw , m leka, sera, mąki, przetw orów ow ocow ych, m ięsa czy wędlin,

• budow a m ieszkania lub dom u system em gospodarczym .

2.03. Za w yjątkiem w yżej w ym ienionych przypadków w zasadzie do produkcji nie zalicza się usług dom ow ych i osobistych w ytw arzanych i konsum ow anych w gospodarstw ie dom ow ym takich jak:

• sprzątanie i utrzym yw anie m ieszkania we w łaściw ym stanie,

• drobne napraw y sprzętu gospodarstw a dom ow ego,

• przygotow yw anie posiłków,

• opieka, w ychow yw anie i edukacja dzieci,

• opieka nad osobam i starszym i, chorym i lub niepełnospraw nym i,

• usługi transportow e w ykonyw ane na rzecz gospodarstw a dom ow ego.

2.04. Z g od n ie z definicjam i zaw artym i w European System of A ccounts 1995 (ESA'95) pojęcie działalności produkcyjnej obejm uje także tak zw a n ą s zarą gospodarkę, któ rą dzieli się na działalność pro du kcyjn ą n ielegalną oraz ukrytą.

P ro d u kcja nielegaln a dotyczy produktów , których w ytw arzanie, sprzedaż lub rozpow szechnianie je s t zabronione przez prawo. Produkcja nielegalna polega rów nież na w ytw arzaniu w yro b ów lub św iadczeniu usług bez posiadania w ym aganych praw em upraw nień i zezw oleń.

Przez pro d u kcję ukrytą rozum ie się działalność p ro du kcyjn ą le g aln ą (nie za b ro n io n ą przez prawo), ale u kryw a ną całkow icie lub częściow o przez je d n o stki przed organam i adm inistracji państw ow ej (podatkow ym i, celnym i, ubezpieczeń społecznych, statystycznym i).

Z sam ej istoty obu w yżej w ym ienionych rodzajów aktyw ności gospodarczej w ynika tru d n o ść ich obserw acji dla celów statystycznych. Z drugiej jednakże strony działalność tego typu w niektórych dziedzinach (np. handel, gastronom ia, budow nictw o) ma istotne znaczenie gospodarcze. Dlatego też w system ie rachunków narodow ych dla oceny działalności produkcyjnej ukrytej i częściow o dla działalności produkcyjnej nielegalnej dokonyw ane s ą przez ekspertów szacunki. D okładna m etoda szacow ania "sza re j g o sp o da rki” opisana je s t w pkt od 4.02. do 4.04.

Podstawowe kategorie rachunków narodowych

2.05. P rodukcja globalna obejm uje w artość w yrobów i usług będących rezultatem działalności produkcyjnej odbyw ającej się w jednostkach instytucjonalnych.

W system ie rachunków narodow ych przyjm uje się zasadę ew idencjonow ania produkcji globalnej z uw zględnieniem obrotów w ew nętrznych, to je s t w artości produktów w ytw orzonych przez je d n ą jednostkę lo ka lną z przeznaczeniem dla innych je d no stek lokalnych tej sam ej jed no stki instytucjonalnej.

2.06. Do produkcji globalnej zalicza się w yroby i usługi w ytw orzone w badanym okresie, znajdujące się w różnych stadiach procesu produkcji.

W szczególności do produkcji globalnej zalicza się:

• produkcję sp rze da n ą na zew nątrz jednostki z w yjątkiem obrotu tow arow ego,

• produkcję p rzeznaczoną na zaopatrzenie innego zakładu należącego do tego sam ego przedsiębiorstw a,

• m arżę han d lo w ą w obrocie tow arow ym ,

• produkty przeznaczone na spożycie indyw idualne lub pow iększenie stanu środków trw ałych,

• zm iany stanów zapa só w w yro b ów gotow ych i produkcji nie zakończonej.

2.07. Z u życie pośredn ie obejm uje w artość w yrobów i usług zużytych ja ko nakłady w procesie produkcji, z w yjątkiem środków trwałych, których zużycie rejestrow ane je s t ja k o am ortyzacja środków trw ałych. Do tej grupy nakładów zaliczono zużycie m ateriałów , surow ców , paliw i energii, usługi obce, np. w ynajm u, transportu, rem ontow e, koszty podróży służbow ych oraz inne koszty (reklam y, reprezentacji itp.).

2.08. Z godnie z z a s a d ą ew idencjonow ania w artości obrotów w ew nętrznych, do zużycia p ośredniego w liczana je s t rów nież w artość produktów pochodzących z innych je d n o s te k lokalnych tego sam ego przedsiębiorstw a przeznaczonych do dalszego

przetw arzania.

2.09. W poszczególnych rachunkach w ystę p u ją tak zw ane pozycje bilansujące. Każda pozycja bilansująca je st obliczana ja ko różnica pom iędzy w artościam i określonych kategorii w ystępujących po obu stronach danego rachunku. P rzykładow o w a rto ść dodana brutto stanow i różnicę pom iędzy p rodukcją g lo ba ln ą i zużyciem pośrednim . P ozycje bilansujące nie stan o w ią w yłącznie narzędzia służącego bilansow aniu rachunków . P rzedstaw iają one rezultat określonych działań gospodarczych je d n o ste k instytucjonalnych i stan o w ią w ażne m ierniki oceny danego agregatu. P rzykładam i pozycji bilansujących są: w artość dodana brutto, produkt krajowy brutto, nadw yżka o peracyjna brutto.

2.10. W a rto ś ć dodana brutto (W DB) - je st to przyrost w artości w yro b ów i usług będący rezultatem określonego sposobu produkcji. W artość dodana brutto m ierzy w a rto ść now o w ytw o rz o n ą pow sta łą w w yniku działalności produkcyjnej je d n o s te k instytucjonalnych.

2.11. P rodukt krajo w y brutto (PKB) przedstaw ia końcow y rezultat działalności w szystkich p od m io tó w gospodarki narodowej. Stanowi sum ę w artości dodanej brutto w ytw orzonej przez w szystkie krajow e jednostki instytucjonalne, p ow iększo n ą o podatki od pro du któw i pom nie jszo n ą o dotacje do produktów.

2.12. N ad w yżka operacyjna brutto lub d ochód m ieszany brutto je s t cz ę ś c ią w artości dodanej brutto i stanowi dochód podm iotów z tytułu prow adzenia działalności gospodarczej oraz posiadania kapitału. W sektorze g ospodarstw dom ow ych dla osób fizyczn ych prow adzących działalność g osp o da rczą nadw yżka operacyjna brutto ma ch arakte r tak zw anych dochodów m ieszanych. W tych je d no stkach w ła ściciel lub członkow ie je g o gospodarstw a dom ow ego m o g ą nieodpłatnie św iadczyć pracę zam iast w ynajętych pracow ników , zatem ich dochód pochodzi zarów no z zain w esto w a ne g o kapitału (zysk w łaściciela), ja k i ma charakter w ynagrodzenia za pracę. W sektorze instytucji rządow ych i sam orządow ych nadw yżka operacyjna brutto je s t rów na w artości am ortyzacji śro d ków trwałych.

2.13. D och o d y p ierw o tn e brutto w sektorze gosp o d arstw dom ow ych sta n o w ią sum ę nadw yżki operacyjnej brutto, w ynagrodzeń i innych dochodów zw iązanych z p ra cą n a je m n ą oraz dochodów z tytułu własności.

2.14. D och o d y do d yspo zycji brutto w sektorze go sp o d arstw dom ow ych p o w sta ją w w yniku skorygow ania dochodów pierw otnych brutto o podatki od dochodów i m ajątku, św iadczenia z ubezpieczeń społecznych oraz różne transfery bieżące.

2.15. P odatki od pro d u któ w s ą to podatki płacone od jednostki w yrobu lub usługi na etapie produkcji, sprzedaży, przekazyw ania albo rozdysponow ania w innej form ie przez ich producentów . Kategoria ta obejm uje następujące podatki:

• podatek od tow arów i usług V A T (od produktów krajow ych i z im portu),

• podatek akcyzow y (od produktów krajow ych i z im portu),

• cła i pozostałe podatki zw iązane z im portem , np. podatek graniczny,

• podatki od niektórych rodzajów usług (od g ier liczbow ych i loterii, od okazjonalnych przew ozów osób).

2.16. D otacje do pro d u któ w s ą to dotacje otrzym ane przez producenta do je d no stki w yrobu lub usługi. Do kategorii dotacji do produktów zaliczane s ą w praktyce w szystkie dotacje przedm iotow e oraz w ybrane dotacje, określone w ustawie budżetow ej ja ko dotacje podm iotow e (jeśli m a ją odniesienie do w artości w ytw arzanych produktów ).

Do tej kategorii dotacji nie zalicza się dotacji dla p roducentów , to je s t dotacji podm iotow ych, nie m ających odniesienia do w artości w ytw arzanych produktów , takich ja k np. dotacje na restrukturyzację określonych podm iotów (czy grup podm iotów ) gospodarczych, dotacje na pokrycie kosztów rem ontów , usuw anie szkód górniczych itp.

2.17. K oszty zw iązan e z zatrudnieniem to koszty ponoszone przez pracodaw cę na rzecz pracow ników w zam ian za św iadczoną przez nich pracę w danym okresie.

O b e jm u ją one:

• w ynagrodzenia - m iędzy innym i w ynagrodzenia zasadnicze, prem ie i nagrody, dodatki, np. za pracę w w arunkach szkodliw ych dla zdrow ia, za staż pracy, za pełnienie funkcji kierow niczych czy specjalnych,

• ubezpieczenia społeczne, które o b e jm u ją składki na ubezpieczenia społeczne oraz odpisy na Fundusz Pracy, płacone przez pracodaw ców w celu zabezpieczenia p racow nikom upraw nień do świadczeń,

• inne koszty zw iązane z zatrudnieniem , np. diety poselskie i senatorskie, nagrody, stypendia fundow ane oraz prem ie nie zaliczone do w ynagrodzeń.

Rodzaje rachunków

2.18. W system ie rachunków narodow ych stosow ane s ą następujące zasady rejestracji transakcji:

• podobnie ja k w rachunkow ości obow iązuje zasada podw ójnego księgow ania, co oznacza, że każda transakcja musi być zarejestrow ana dw ukrotnie - raz ja ko przychód (lub zm iana pasyw ów ) oraz drugi raz ja ko rozchód (lub zm iana aktyw ów );

oczyw iście przychód i rozchód dotyczący rejestracji tej sam ej transakcji m u szą być sobie równe,

• każda pozycja bilansująca dany rachunek (w ystępująca po stronie rozchodów ) je st rów nocześnie p ozycją o tw ie rającą kolejny rachunek (jako przychód).

Powyższe zasady zapewniają spójność i łatwość kontroli całego systemu.

2.19. W system ie rachunków narodow ych w yróżnia się rachunki bieżące, rachunki akum ula cji i bilanse.

2.20. R ach u n ki bieżące przedstaw iają procesy w ystępujące w gospodarce narodow ej w zakresie tw orzenia produktu (poprzez rozm iary produkcji), tw orzenia dochodów , p ierw otnego i w tórnego podziału tych dochodów oraz ich w ykorzystania.

W ram ach rachunków regionalnych opracow yw ane s ą następujące rachunki bieżące:

• rachunek produkcji i rachunek tw orzenia dochodów dla pięciu krajow ych sektorów instytucjonalnych,

• rachunek podziału pierw otnego dochodów i rachunek podziału w tórnego dochodów d la sektora gospodarstw dom owych.

2.21. R achunki te z a m y k a ją się następującym i w ielkościam i bilansującym i:

• w a rto ść dodana brutto,

• nadw yżka operacyjna brutto / dochód m ieszany brutto,

• dochody pierw otne brutto,

• d ochody do dyspozycji brutto.

Poniżej podaje się charakterystykę rachunków bieżących w takim zakresie, w ja kim p row adzone s ą w system ie rachunków regionalnych.

2.22. R ach u n ek produkcji obrazuje rozm iary produktu krajow ego brutto w gospodarce narodow ej (w artości dodanej brutto w sektorach instytucjonalnych) będącego je d n ą z w a żniejszych pozycji bilansujących system u. R achunek ten obejm uje zbiorcze (syntetyczne) agregaty procesu produkcji czyli w ytw arzane w yroby i usługi (produkcję g lobalną) oraz zużycie w yrobów i usług w procesie produkcji (zużycie pośrednie).

K ategoria produkcji globalnej w yceniana je s t w cenach bazow ych, to je st bez p odatków od produktów , a z dotacjam i do produktów . N atom iast produkt krajow y brutto w cenach rynkow ych stanow i różnicę pom iędzy p ro d u kcją g lo b a ln ą a zużyciem pośrednim , p ow iększo n ą o saldo podatków od produktów i dotacji do produktów . W rezultacie rachunek produkcji prezentuje produkcję globalną, saldo podatków od p roduktów i dotacji do produktów po stronie przychodów , a zużycie pośrednie i produkt krajow y brutto (w artość d o d a n ą brutto) po stronie rozchodów . P rodukt krajow y brutto (w artość dodana brutto) je s t rów nocześnie p ozycją b ila n su ją cą ten rachunek.

Rozchody Przychody

Zużycie pośrednie

W a rto ść dodana brutto / produkt krajowy brutto (PKB)

P rodukcja globalna Podatki od produktów Dotacje do produktów (-)

2.23. R ach u n ek tw o rzen ia dochodów przedstaw ia pow staw anie dochodów , które s ą bezpośrednio zw iązane z procesem produkcji w poszczególnych sektorach instytucjonalnych oraz w całej gospodarce. P rzychodem je s t pozycja bilansująca rachunek produkcji, to je st w artość dodana brutto dla krajow ych se kto ró w instytucjonalnych lub produkt krajow y brutto dla całej gospodarki narodow ej. Po stronie rozch od ó w w y s tę p u ją dwa głów ne rodzaje składników w artości dodanej brutto: koszty zw ią za ne z zatrudnieniem oraz w płaty przekazyw ane do budżetu (podatki od p roduktów i od producentów ) pom niejszone o otrzym ane dotacje. Ponadto po stronie rozchodów w ystępuje nadw yżka operacyjna brutto (dochód m ieszany brutto), która bilansuje ten rachunek.

Schemat rachunku tworzenia dochodów

Rozchody Przychody

Koszty związane z zatrudnieniem Podatki od produktów

Dotacje do produktów (-) Podatki od producentów Dotacje dla producentów (-)

Nadwyżka operacyjna brutto / dochód mieszany brutto

Wartość dodana brutto / produkt krajowy brutto (PKB)

2.24. R ach u n ek podziału pierw otnego dochodów charakteryzuje podział pom iędzy se kto ry doch o dó w pierw otnych, które pow stały w procesie produkcji. D otyczy to w szczególności kosztów zw iązanych z zatrudnieniem oraz d och o dó w z tytułu w łasności. Pozycję b ila nsu ją cą stan o w ią dochody pierw otne brutto, czyli d ochody odpo w ia da ją ce sw o ją w ie lko ścią rozm iarom produkcji w yrażonym poprzez w a rto ść d o d a n ą brutto lub produkt krajow y brutto.

Rozchody Przychody

D ochody z tytułu w łasności D ochody pierw otne brutto

Nadwyżka operacyjna brutto / dochód m ieszany brutto

Koszty zw iązane z zatrudnieniem Podatki od produktów

Dotacje do produktów (-) Podatki od producentów Dotacje dla producentów (-) D ochody z tytułu w łasności

2.25. R ach u n ek podziału w tó rn eg o doch o d ó w zaw iera inform acje o różnego typu tra nsfe ra ch m iędzy sektoram i i zam yka się pozycją "dochody do dyspozycji b rutto” , a w ię c w ie lk o ś c ią z której finansuje się spożycie oraz która stanow i podstaw ę dla pow stania oszczędności.

Schem at rachunku podziału wtórnego dochodów

Rozchody Przychody

P odatki od d ochodów i m ajątku S kładki na ubezpieczenia społeczne

(z w yjątkiem płaconych przez pracodaw ców ) Ś w iadczenia z ubezpieczeń społecznych Inne tra nsfe ry socjalne

R óżne tra nsfe ry bieżące D ochody do dyspozycji brutto

D ochody pierw otne brutto Podatki od dochodów i m ajątku Składki na ubezpieczenia społeczne

(z w yjątkiem płaconych przez pracodaw ców ) Św iadczenia z ubezpieczeń społecznych Inne transfery socjalne

R óżne transfery bieżące

Wycena poszczególnych kategorii rachunków narodowych

2.26. W system ie rachunków narodow ych w ycena opiera się na zasadzie rejestrow ania bieżącej w artości w ym iennej wszelkich pozycji w ystępujących w rachunkach w je d n o stka ch pieniężnych, to je s t takiej w artości, za któ rą w yroby i usługi, siła robocza lub inne aktywa s ą w rzeczyw istości w ym ieniane lub m ogłyby być w ym ieniane na środki pieniężne (gotów kę lub zbyw alne depozyty). Jednostka pieniężna je s t bow iem je d ynym w spólnym m ianow nikiem , który może być stosow any do w yceny zróżnicow anych transakcji rejestrowanych w rachunkach oraz do w yprow adzenia ich pozycji bilansow ych.

Jeśli je d no stki instytucjonalne w ym ien ia ją w yroby i usługi z innym i je d n o stka m i instytucjonalnym i w zam ian za środki pieniężne, to odpow iednie transakcje s ą rejestrow ane w bieżącej, rynkowej w artości w ym iany. Jest to tak zw ana w ycen a rynkow a.

2.27. W przypadkach, gdy nie je st znana bezpośrednio w artość rynkow a określonych przepływ ów , ich w artości m uszą zostać w ycenione pośrednio, np. na podstaw ie cen rynkow ych podobnych produktów.

N iektóre w yroby i usługi rynkowe nie stanow ią przedm iotu w ym iany na rynku i w ów czas m o g ą być w ycenione poprzez bieżące koszty ich produkcji. Produkty w ytw o rzo ne na w łasne potrzeby, w ycenione na poziom ie bieżących ko sztów ich produkcji, pow inny zaw ierać odpow iednią nadw yżkę w artości, która uw zględniałaby zysk (w ynagrodzenie) producenta.

W yro b y i usługi nierynkow e w ytw arzane przez instytucje rządow e i sam orządow e lub instytucje niekom ercyjne s ą w yceniane poprzez bieżące koszty ich produkcji, bez żadnych d odatków zw iązanych z nadw yżką ope ra cyjn ą - je s t to tak zw ana w yc e n a n ieryn ko w a.

2.28. C ena n abycia to kwota pieniędzy należna sprzedającem u za je d n o stkę produktu (w yrobu lub usługi), pom niejszona o podatek V A T (w przypadku płatnika tego podatku) oraz ew entualne rabaty i opusty, pow iększona o opłaty transportow e ponoszone d odatkow o przez nabyw cę w celu dostarczenia produktu na m iejsce i w w ym aganym czasie.

2.29. C ena bazow a to kwota pieniędzy otrzym yw ana przez producenta od nabyw cy za je d n o stkę produktu (w yrobu lub usługi), pom niejszona o podatki płacone od danego produktu oraz pow iększona o dotacje otrzym yw ane do danego produktu. Jest to zatem kw ota będąca faktycznie do dyspozycji producenta.

2.30. C ena ryn ko w a to cena po której produkty s ą sprzedaw ane na rynku innym je d no stkom instytucjonalnym .

C ena rynkow a w sposób oczyw isty różni się od ceny bazowej, poniew aż zaw iera podatki od danego produktu (o ten składnik je s t wyższa od ceny bazowej), a ponadto je s t niższa o w yso ko ść dotacji przypadającej na ten produkt.

C eny rynkow e s ą cenam i realizacji, to znaczy cenam i uzyskiw anym i w bezpośrednich transakcjach kupna - sprzedaży.

2.31. P ro d u kcja g lo b aln a rynkow a w yceniana je s t w cenach bazow ych. P ro d u kcja g lo b aln a na w łas n e cele finalne w yceniana je s t w edług cen bazow ych podobnych p ro du któw sprzedaw anych na rynku lub w przypadku braku takich cen - w edług ko sztów produkcji. P rodukcja g lobalna nierynkow a w yceniana je s t w edług kosztów

produkcji.

S p rzed a ż rejestrow ana je s t w m om encie, kiedy praw o w łasności w yro b ów przechodzi z producenta na nabyw cę lub kiedy usługi s ą dostarczone do nabywcy. W yce n ia na je s t w cenach bazow ych.

2.32. Z u życie p o śred n ie je s t w yceniane w cenach nabycia. Zużycie pośrednie w yro b ów i usług pochodzących z innej je d no stki lokalnej tego sam ego przedsiębiorstw a je st przyjm ow ane zgodnie z w y ce n ą produkcji tej jed no stki lokalnej plus ew entualne koszty tra nsp o rtu poniesione na rzecz je d no stek zew nętrznych.

2.33. Zapasy:

• w yro b ó w gotow ych pow inny być rejestrow ane w m om encie ich w yp rodukow ania i w yceniane w cenach obow iązujących dla w yrobów sprzedaw anych w tym sam ym czasie,

• produkcji nie zakończonej pow inny być rejestrow ane w sposób ciągły w tra kcie postępującej pracy i w yceniane proporcjonalnie do ceny bazow ej w yrobu gotow ego.

Z m ian y stanów zapa só w w yrobów gotow ych i produkcji nie za kończonej w yceniane s ą w cenach bazow ych średniorocznych.

2.34. W a rto ś ć dodana brutto (W DB) je st p ozycją b ila nsu ją cą w rachunku produkcji je d n o s tk i lub sektora instytucjonalnego. M ierzy ona w artość now o w ytw o rz o n ą w w yn iku działalności produkcyjnej, stanowi zatem część produkcji globalnej p o z o sta ją cą po w yelim inow aniu z niej w artości w yrobów i usług zużytych ja k o nakłady w procesie produkcji (z w yjątkiem nakładów na środki trw ałe). O bliczana je s t przez odjęcie od w artości produkcji globalnej w ycenianej w cenach bazow ych zużycia p ośred n ieg o w ycenianego w cenach nabycia. Przyjm uje się zatem , że w ycena W D B je s t określona w edług cen użytych do w yceny produkcji globalnej.

2.35. P ro d u kt krajo w y brutto (PKB) je s t w yceniany w cenach rynkow ych. Licząc PKB od strony produkcji sum uje się W D B (w ytw orzoną przez w szystkie krajow e je d n o stki instytucjonalne) w cenach bazow ych oraz podatki od produktów i o dejm uje się dotacje do produktów , dochodząc w ten sposób do cen rynkowych.