"Głowy do pozłoty. Powieść", Jan Lam, opracował Stanisław Frybes, Wrocław 1953, Zakład im. Ossolińskich, Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, Biblioteka Narodowa, Seria I, nr 148, s. LV, 1 nlb., 551, 1 nlb. : [recenzja]

Zbigniew Żabicki

"Głowy do pozłoty. Powieść", Jan

Lam, opracował Stanisław Frybes,

Wrocław 1953, Zakład im.

Ossolińskich, Wydawnictwo Polskiej

Akademii Nauk... : [recenzja]

Pamiętnik Literacki : czasopismo kwartalne poświęcone historii i krytyce

literatury polskiej 45/2, 637-644

R E C E N Z JE

₆₃₇

d a n y c h w L u b lin ie w r. 1759, z n a n e j T a s z y c k ie m u za p o ś r e d n ic tw e m B e d n a r ­ s k ie g o 72, a n ie g o d z iło s ię p o m ija ć i u w a g J ó z e fa В o r e у к i z N a u k i o k r a s o -

m o w s t w i e . . . (W iln o 1763) 73. K ilk a c e n n y c h p o z y c ji w s k a z u j e o b s ze r n a p u b lik a c ja

S u c h o d o l s k i e g o 74 (np. g ło s y : A n to n ie g o W i ś n i e w s k i e g o , S ta n is ła w a K l e c z e w s k i e g o , J ó z e f a R o g a l i ń s k i e g o , W in c e n te g o S k r z e t u s- k i e g o ) . M o że te ż to, c o p is z e T a d e u s z N o w a c z y ń s k i O p r o z o d i i i h a r ­

m o n i i j ę z y k a p o l s k i e g o . . . , 75 j e s t w a r t e u w z g lę d n ie n ia . J e ż e li w O b r o ń c a c h z n a la z ł s ię p e łe n tr iu m fu w ie r s z J a n a K o c h a n o w s k i e g o , b y ło b y k o n s e k ­ w e n t n e u m ie s z c z e n ie ta m je g o tr a g ic z n e g o o d p o w ie d n ik a — je d n e g o (p ią teg o ) z T r e n ó w J ó z e fa M o r e l o w s k i e g o , n a p is a n y c h b e z p o ś r e d n io po tr z e c im r o z b io r z e 76. Z e s c h y łk ie m X V I I I w . je d n o m ie j s c e z a b ły s k a o g n ie m p e łn e j u m iło w a n ia p r a c y n a d ję z y k ie m p o ls k im . J e s t to K r ó le w ie c , m a ją c y w ty m z a k r e s ie tr a ­ d y c je p o d o b n e d o g d a ń s k ic h . Z d r u g ie j p o ło w y te g o s tu le c ia tr ze b a p r z y p o m ­ n ie ć d z ie łk o r e k to r a s z k o ły k r ó le w ie c k ie j, K r z y s z to fa P i s a ń s k i e g o , D e l i n ­ g u a p o l o n i c a j u r i s c o n s u l t e p r u s s i c a u t i l i s s i m a (K r ó le w ie c 1763) 77. K ilk a d z ie s ią t la t p ó ź n ie j o s ia d ł ta m K r z y s z to f C e le s ty n M r o n g o w i u s z . J u ż w P o ln is c h e L e s e b u c h z r. 1794 m ó w i o n o „ w s p a n ia ły m “ ję z y k u p o lsk im . P r z e s tr z e g a ją c

c h r o n o lo g ii n a le ż a ło b y to u w z g lę d n ić , ja k k o lw ie k d z ia ła ln o ś ć M ro n g o w iu sz a r o z w in ę ła s ię n a w ie lk ą s k a lę d o p ie r o w p ie r w s z e j p o ł. X I X w ie k u . W ie le z r e sz tą p o s ta c i z e p o k i s t a n is ła w o w s k ie j , k tó r e je s z c z e za R z e c z y p o s p o lite j w y ­ p o w ia d a ły s ię n a te m a t ję z y k a p o ls k ie g o , p r z e c h o d z i w n a s tę p n e s t u le c ie n ie p r z e r y w a ją c p ra cy . R o z m a c h je j p o r. 1800 b y ł o g r o m n y 78. U k a z a n ie d z ie jó w te g o tru d u , c h r o n ią c e g o p r z e d z n is z c z e n ie m i r o z w ija ją c e g o d o r o b e k w ie lu p o ­ k o le ń , g o d n e j e s t o so b n e g o to m u .

T a d e u s z W i t c z a k

J a n L a m , G Ł O W Y D O P O Z Ł O T Y . P o w ie ś ć . O p r a c o w a ł S t a n i s ł a w F r y b e s. W r o c ła w (1953). Z a k ła d im . O sso liń s k ic h . W y d a w n ic tw o P o ls k ie j A k a ­ d e m ii N a u k , s. L V , 1 n lb ., 551, 1 n lb . B i b l i o t e k a N a r o d o w a . S e r ia I, n r 148.

B o g a ta tw ó r c z o ś ć J a n a L a m a n ie d o c z e k a ła s ię je s z c z e d o d z iś d n ia b a r ­ d z iej s z c z e g ó ło w e g o o p r a c o w a n ia ze s tr o n y m a r k s is to w s k ie j h is to r ii lite r a tu r y . C o w ię c e j , s a m e u tw o r y L a m a w z n a w ia n e b y ły ta k r za d k o , ż e w św ia d o m o ś c i sz e r s z e g o k r ę g u c z y t e ln ik ó w p o z o s ta w a ło ju ż ty lk o n a z w is k o a u to r a G ł ó w do

p o z ł o t y , je g o k s ią ż k i n ie b y ły p r a w ie w c a le z n a n e . T a k i sta n r z e c z y u le g a ł

72 S. B e d n a r s k i , op. cit., s. 245— 246. 73 T a m ż e , s. 224— 228. 74 B. S u c h o d o l s k i , N a u k a p o ł s k a w o k r e s i e O ś w i e c e n i a . W a r sz a w a 1953, s. 64— 68, 146— 148, 196, 377, 387. 75 W a r sz a w a 1781. — E s t r e i c h e r X X I I I , s. 181. 76 Z ob. W . W ł o c h , P o l s k a e le g i a p a t r i o t y c z n a w e p o c e r o z b i o r ó w . K ra ­ k ó w 1916. P r a c e H i s t o r y c z n o l i t e r a c k i e , n r 6, s. 46— 47. 77 E s t r e i c h e r X X I V , s. 314. 78 Z ob. I. C h r z a n o w s k i , N i e m c e w i c z j a k o m i ł o ś n i k i o b r o ń c a m o w y o j c z y s t e j . P r a c e p o l o n i s t y c z n e o f i a r o w a n e J a n o w i Ł o s i o w i . W a r sz a w a 1927, s. 264— 266, p rzy p . P r a c e F i l o l o g i c z n e . T. 12.

je d n a k k o r z y s tn e j z m ia n ie ju ż o d r. 1952, k ie d y to w o p r a c o w a n iu S t a n is ła w a A r n o l d a i S ta n is ła w a F r y b e s a u k a z a ł s ię n a k ła d e m „ C z y te ln ik a “ K o -

r o n i a r z w G a l i c j i . W ś la d za K o r o n i a r z e m p o j a w ił s ię n a p ó łk a c h k s ię g a r s k ic h ,

p o p r z e d z o n y e s e je m Z b ig n ie w a M i t z n e r a , W i e l k i ś w i a t C a p o w i c . O b a n a ­ k ła d y z y s k a ły s o b ie sp o rą p o p u la r n o ść . T a k r o z p o c z ą ł s ię p r o c e s p r z y w r a c a n ia s p u ś c iz n y L a m a s z e r o k ie m u c z y ­ te ln ik o w i. B o g a ta tw ó r c z o ś ć a u to r a G ł ó w d o p o z ł o t y o d n a jd u je s to p n io w o n a ­ le ż n e je j m ie j s c e w ż y w o tn e j tr a d y c ji lite r a c k ie j. O s ta tn ie w y d a n ie n a j w ię k ­ szej p o w ie ś c i L a m a je s t te g o p r o c e s u n a j w y m o w n ie j s z y m d o w o d e m . A le z n a c z e n ie w r o c ła w s k ie j e d y c ji G ł ó w d o p o z ł o t y n ie sp r o w a d z a się ty lk o d o je s z c z e je d n e g o p r z y p o m n ie n ia c z y te ln ik o m r e a lis t y c z n y c h w a r to ś c i p is a r s tw a L a m a . Z g o d n ie z p o w o je n n y m i t r a d y c ja m i B i b l i o t e k i N a r o ­ d o w e j p r z y n o si o n a r ó w n o c z e ś n ie p r ó b ę n a u k o w e g o , m a r k s is t o w s k ie g o o ś w ie ­ tle n ia d o r o b k u p isa r z a — p r ó b ę, k tó r a łą c z y p o p u la r y z a to r s k ą te n d e n c ję z a m ­ b itn y m n o w a to r s tw e m b a d a w c z y m , p r z y s tę p n y k o m e n ta r z r z e c z o w y z d ą ż e ­ n ie m d o s tw o r z e n ia c h o c ia ż b y ty lk o r o b o c z e j, a le w z a s a d n ic z y c h r y s a c h p o ­ p r a w n e j s y n t e z y h is to r y c z n o lite r a c k ie j. T a k i c h a r a k te r w s tę p u S t a n is ła w a F r y b e s a n a k a z u je p o tr a k to w a ć je g o p r a c ę j a k o p ie r w s z ą p o w o j n ie p r ó b ę m a r k s is to w s k ie j in te r p r e ta c ji d o r o b k u tw ó r c z e g o L a m a . O k o lic z n o ś c i t e u w y ­ d a tn ia ją p io n ie r s k ie z n a c z e n ie r e c e n z o w a n e g o w y d a n ia G ł ó w d o p o z ł o t y , a z a r a z e m u s p r a w ie d liw ia j ą p e w n e n ie d o s ta tk i w s tę p u , k tó r y ja k o je d e n z p ie r w s z y c h r e k o n e s a n s ó w lite r a tu r o z n a w s tw a P o ls k i L u d o w e j w d z ie d z in ę p o w ie ś c i g a lic y js k ie j, n ie m ó g ł b y ć od n ic h w o ln y . Z g o d n ie z p la n e m p r z y ję ty m w w y d a n ia c h B i b l i o t e k i N a r o d o w e j w s tę p S t a n is ła w a F r y b e s a r o zw a ż a n a jp ie r w s y t u a c j ę s p o łe c z n ą i p o lity c z n ą G a ­ lic ji w o k r e s ie p o p r z e d z a ją c y m i w s p ó łc z e s n y m p o w s ta n iu G ł ó w d o p o z ł o t y , a n a s tę p n ie p r z e c h o d z i d o k r ó tk ie g o z o b r a z o w a n ia d r ó g r o z w o ju p is a r s k ie g o i e w o lu c ji id e o lo g ic z n e j L a m a . T a p ie r w s z a c z ę ś ć w s t ę p u s ta n o w i w o g ó ln y c h z a r y s a c h tr a fn ą i p r z e k o n y w a ją c ą p o d b u d o w ę p o d p ó ź n ie js z ą a n a liz ę k s ią ż k i. W c h a r a k te r y s ty c e r o z w o ju s to s u n k ó w s p o łe c z n y c h i p o lity c z n y c h n a te r e n ie G a lic ji, w c h a r a k te r y s ty c e p o s z c z e g ó ln y c h u g r u p o w a ń id e o w y c h w y z y s k a ł a u to r w sp o só b s y n te ty c z n y w y n ik i h is to r y c z n y c h p r a c S t e f a n a K i e n i e w i c z a oraz b a d a ń K a z im ie r z a W y k i . A n a liz a p o s z c z e g ó ln y c h o b o z ó w p o lity c z n y c h n ie m o ż e b u d z ić p o w a ż n ie js z y c h z a str z e ż e ń . T r a fn ie w s k a z u j e F r y b e s n a h e ­ g e m o n ię w ie lk ie j m a g n a te r ii g a lic y js k ie j ja k o n a s iłę h a m u ją c ą r o zw ó j e k o ­ n o m ic z n y i s p o łe c z n y za b o ru a u s tr ia c k ie g o ; t r a fn ie w s k a z u j e r ó w n ie ż n a k o m - p r o m is o w o ś ć i o p o r tu n is ty c z n ą c h w ie jn o ś ć r e p r e z e n ta n tó w tr a d y c ji b u r ż u a - z y jn o -d e m o k r a ty c z n y c h , p r z e p r o w a d z a ją c s łu s z n ą o c e n ę r o li p o lity c z n e j Z ie - m ia łk o w s k ie g o c z y S m o lk i. W ty m m ie js c u w y w o d o m a u to r a z a rz u c ić b y m o ż n ą c o n a jw y ż e j p e w n ą o g ó ln ik o w o ś ć ; w y c z u w a ln y j e s t w p ie r w s z e j c z ę śc i w s tę p u p e w ie n n ie d o s ta te k m a te r ia łu d o w o d o w e g o , k tó r y p o w in ie n b y ć ilu s tr a c ją s łu s z n y c h w z a s a d z ie te z in te r p r e ta c y jn y c h . P o p u la r y z a to r s k i c h a r a k te r w s t ę p u ty lk o p o c z ę ś c i m o ż e te n b r a k u s p r a w ie d liw ić — s k r ó to w o ś ć b o w ie m w y w o d ó w F r y b e s a p r o w a d z i w n ie k tó r y c h m o m e n ta c h d o p e w n y c h u p ro s zc z e ń w c h a ­ r a k te r y s ty c e r o z w o ju p o s z c z e g ó ln y c h u g r u p o w a ń p o lity c z n y c h . T a k np . w y d a j e się, iż a u to r w s t ę p u n ie d o ść ja sn o r o z w in ą ł te z ę o p o s tę p u ją c y m r e g r e s ie m y ś li b u r ż u a z y jn o -d e m o k r a ty c z n e j n a te r e n ie G a lic ji, r e g r e s ie , k tó r y w ie lu r e p r e z e n ta n tó w te j m y ś li z a p r o w a d z ił n a p o z y c je lib e r a ln e . T a k i w n io s e k n a ­

R E C E N Z JE

₆₃₉

s u w a p r z e d e w s z y s t k im d o k o n a n a p r z ez F r y b e s a a n a liz a c z a s o p ism g a lic y j ­ sk ic h , w k tó r e j z a c ie r a s ię z u p e łn ie ja k o ś c io w a r ó ż n ic a d z ie lą c a c h o c ia ż b y D z i e n n i k L i t e r a c k i od p ó ź n ie js z e j o la t k ilk a n a ś c ie R e f o r m y c z y N o w e j R e f o r m y . D la a u to r a w s tę p u w s z y s t k ie te p ism a „ m n ie j lu b b a r ­ d z iej k o n s e k w e n tn ie w y p o w ia d a ły s ię za id e a m i p o s tę p u b u r ż u a z y jn o -d e m o - k r a ty c z n e g o “ (s. X I ). O ile c h a r a k te r y s ty k a ta k a n a o g ó ł tr a fn ie o k r e ś la p r o fil p o lit y c z n y D z i e n n i k a L i t e r a c k i e g o , o t y le w o d n ie s ie n iu d o N o w e j R e f o r m y w y d a j e s ię z n a c z n ą p r z e s a d ą — p r z e d e w s z y s tk im z a ś p o m ija p r z e m ia n y , k tó r e d o k o n a ły s ię n a p r z e s tr z e n i d z ie s ię c io le c ia 1870— 1880. K o n ­ s e k w e n c j e t a k ie g o s ta n o w is k a u ja w n ia ją s ię r ó w n ie ż w b r a k u n a le ż y te g o r o z g r a n ic z e n ia m ię d z y d z ia ła ln o ś c ią p o lity c z n ą a lite r a c k ą n ie k tó r y c h tw ó r ­ c ó w . M a m tu n a m y ś li p r z e d e w s z y s t k im z w ię z łą c h a r a k te r y s ty k ę r o li A s n y k a , k tó r y „ o sia d ł w G a lic ji i tu s ta ł s ię c z y n n y m p o lity k ie m ob ozu p o s tę p o w e g o , w s p ó łr e d a k to r e m N o w e j R e f o r m y , a je g o u tw o r y p o e ty c k ie o ra z k o m e d ie p o lity c z n e o d e g r a ły n ie m a łą r o lę w w a lc e z r e a k c ją g a lic y j s k ą “ (s. X I I I ). W ta k im s fo r m u ło w a n iu z a c ie r a się , ja k są d zę , z a sa d n ic z a r ó żn ic a g e n e t y c z n a m ię d z y p o lit y c z n y m i w y s tą p ie n ia m i A s n y k a a je g o c ię tą sa ty r ą a n ty s ta ń c z y k o w s k ą . W y s tą p ie n ia p o lity c z n e p isa r z a b y ły fu n k c ją w y z n a w a n e g o p r z e z e ń p r o g r a m u lib e r a ln e g o , s a ty r a n a to m ia s t w y w o d z iła się z ż y w o tn y c h je s z c z e w ś w ia d o m o ś c i p o e ty tr a d y c ji b u r ż u a z y jn e g o d e m o k r a ty z m u , w s z c z e ­ g ó ln o ś c i z a ś z n a r o d o w o -w y z w o le ń c z y c h e le m e n tó w ty c h tr a d y c ji. P ó ź n e w ie r ­ sz e a n t y s t a ń c z y k o w s k ie A s n y k a s ą b o w ie m w ie r s z a m i a n t y u g o d o w y m i ; in te r p r e ta c ja ic h w t e d y t y lk o m o ż e b y ć słu s z n a , k ie d y p o w ią ż e s ię je np. z p o w s ta ją c y m w s p ó łc z e ś n ie u tw o r e m W 25 r o c z n i c ę p o w s t a n i a . A ta k ie g o p o ­ w ią z a n ia w e w s t ę p ie F r y b e s a — p r a w d o p o d o b n ie z e w z g lę d u n a je g o s k r ó ­ t o w y c h a r a k te r — n ie s t e t y z a b r a k ło . S p r a w y te o m a w ia m ta k sz e ro k o , p o n ie w a ż p o le m ik a o in te r p r e ta c ję A s n y k a je s t r ó w n o c z e ś n ie p o le m ik ą o L a m a . B r a k d o s ta te c z n e g o u w z g lę d ­ n ie n ia r o li p o w s ta n ia s t y c z n io w e g o w p ó ź n ie js z y m r o z w o ju m y ś li d e m o k r a - ty c z n o -b u r ż u a z y jn e j w G a lic ji z a c ią ż y ł ta k ż e n a o c e n ie d z ia ła ln o ś c i a u to ra

G ł ó w d o p o z ł o t y . B a r d z ie j s z c z e g ó ło w o w y p a d n ie z a ją ć s ię ty m p r o b le m e m

p r z y s a m e j a n a liz ie k s ią ż k i, n a r a z ie w ię c t y lk o p a r ę u w a g d o ty c z ą c y c h p ie r w s z e j c z ę ś c i w s tę p u . A u to r o p r a c o w a n ia w y s u w a b a r d z o c ie k a w ą te z ę , iż p o p o w s ta n io w a p o w ie ś ć g a lic y js k a z a c h o w a ła o w i e le w ię k s z ą d o zę k r y t y ­ c y z m u w o b e c p o s tu lo w a n y c h i d o k o n u ją c y c h s ię p r z e m ia n k a p ita lis ty c z n y c h , n iż p o t r a f iła to u c z y n ić w s p ó łc z e s n a jej tw ó r c z o ś ć lite r a c k a w a r s z a w s k ie g o p o z y ty w iz m u . J e s t to n ie w ą t p liw ie je d n o z n a jb a r d z ie j in te r e s u ją c y c h s t w ie r ­ d z e ń o m a w ia n e j p r a c y ; w y d a j e s ię je d n a k , ż e w p o s z u k iw a n iu ź ró d eł ta k ie g o s ta n u r z e c z y n ie w y c z e r p a ł a u to r w s z y s t k ic h a r g u m e n tó w p r z e m a w ia ją c y c h za je g o in te r p r e ta c ją . Ź ró d ło a n ty k a p ita lis ty c z n e g o k r y ty c y z m u p o w ie ś c i g a li­ c y j s k ie j w id z i b o w ie m F r y b e s p r z ed e w s z y s t k im w e w n io s k a c h , ja k ie p o - w ie ś c io p is a r z e k r a k o w s c y i lw o w s c y w y s n u w a li z r o z w o ju b u r ż u a z ji a u s tr ia c ­ k ie j, k tó r a „ z d ą ż y ła s ię ju ż z d e m a s k o w a ć , z d r a d z a ją c id e a ły i h a s ła b u r ż u a - z y j n o - d e m o k r a t y c z n e i u ja w n ia ją c w p e łn i s w e e k s p lo a ta to r s k ie o b lic z e “ (s. X I V ). H ip o te z a n ie w ą t p liw ie słu s z n a , w y m a g a ła b y ty lk o o b s z e r n ie js z e g o m a te r ia łu d o w o d o w e g o ; a le h ip o te z a ta n ie w y c z e r p u je je s z c z e w s z y s tk ic h z a g a d n ie ń z w ią z a n y c h z w y m o w ą id e o lo g ic z n ą d z ie ł b u r ż u a z y jn o d e m o k r a

-ty c z n e g o n u rtu lite r a tu r y g a lic y js k ie j. N ie b e z z n a c z e n ia j e s t t u fa k t, ż e ż a ­ d e n z k ie r u n k ó w m y ś li m ie s z c z a ń s k ie j w G a lic ji n ie o d ż e g n y w a ł s ię od n a r o ­ d o w o - w y z w o le ń c z y c h tr a d y c ji p o w s ta n ia z t a k ą k o n s e k w e n c ją , ja k c z y n ił to lib e r a liz m w a r s z a w s k i. S p ó r z o lig a r c h ią m a g n a c k ą b y ł d la d e m o k r a tó w g a ­ lic y j s k ic h — s z c z e g ó ln ie w lite r a tu r z e — je d n o c z e ś n ie s p o r e m z u g o d ą ; ś w ia d ­ czą o ty m p o e z je A s n y k a , s a ty r y R o d о с i a, d z ia ła ln o ś ć p u b lic y s ty c z n a i lite r a c k a S a b o w s k i e g o i L a m a . D la t e g o te ż są d z ę , ż e F r y b e s p r z e ­ c e n ił n ie c o z n a c z e n ie k a r ie r y p o lity c z n e j a u to r a G ł ó w d o p o z ł o t y , r e z y g ­ n u ją c je d n o c z e ś n ie z sz e r s z e g o u k a z a n ia ty c h p r z e j a w ó w a n ty u g o d o w e j p o ­ s t a w y p isa r z a , k tó r e z e s z c z e g ó ln ą s iłą w y s t ę p u j ą w P a n u k o m i s a r z u w o j e n ­ n y m i w K o r o n i a r z u w G a l i c j i , a le k tó r e w id o c z n e s ą ta k ż e w W i e l k i m ś w i e c i e C a p o w i c i w G ł o w a c h d o p o z ł o t y . C z y ta m y b o w ie m : „ K lę s k a p o w s ta n ia

p o w o d u je z a ła m a n ie s ię r a d y k a liz m u L a m a . N ie z a p r z e s ię o n w p r a w d z ie n ig d y s w o ic h tr a d y c ji p o w s ta ń c z y c h , n ie s t a n ie s ię lo j a lis t ą w s to s u n k u d o z a b o r c ó w , n ie p r z e jd z ie d o o b o z u k o n s e r w a ty w n e g o , z k tó r y m w a lc z y w c a łe j s w e j tw ó r c z o śc i, a le w s p ó łp r a c o w a ć b ę d z ie z p r a w y m s k r z y d łe m o b o zu m ie s z ­ c z a ń s k ie g o , z Z ie m ia łk o w s k im , k tó r e g o p o s t a w ę s c h a r a k te r y z o w a liś m y w y ­ ż e j “ (s. X V II). W ta k ie j c h a r a k te r y s ty c e k o n ie c z n e j e s t p r z e n ie s ie n ie a k c e n ­ tó w w ła ś n ie n a t w ó r c z o ś ć l i t e r a c k ą , w k tó r e j L a m n ie w ą t p liw ie w y ­ p o w ia d a ł s ię n a jp e łn ie j i w sp o só b n a jm n ie j s k r ę p o w a n y , a k tó r e j w y m o w a — aż d o G ł ó w d o p o z ł o t y w łą c z n ie — k s z t a łt o w a ła s ię n ie p o d w p ły w e m z ie m ia ł- k o w s z c z y z n y , a le w d u ż e j m ie r z e p o d w p ły w e m w y z w o le ń c z y c h tr a d y c ji p o w s ta n ia .

B y n ie b y ć g o ło s ło w n y m s ię g n ę p o p r z y k ła d y z t e k s tu u tw o r u . P o w o łu ją c s ię n a b a d a n ia J u lia n a K r z y ż a n o w s k i e g o a u to r w s t ę p u stw ie r d z a , ż e id e a liz a c ja p o s ta c i r o tm is tr z a S t a r o w o ls k ie g o j e s t je d n y m z p r z e ja w ó w a u to ­ b io g r a fic z n e g o c h a r a k te r u G ł ó w d o p o z ł o t y , ż e S ta r a W o la w r z e c z y w is to ś c i n a z y w a ła s ię L u b y cz ą , a w o b e c je j w ła ś c ic ie la z a c ią g n ą ł L a m je s z c z e w d z ie ­ c iń s t w ie d łu g w d z ię c z n o ś c i. W a rto je d n a k p o d k r e ś lić , ż e ty m , co n a d a je r o tm is tr z o w i w o c z a c h a u to r a n a jw ię c e j u r o k u , j e s t u d z ia ł b o h a te r a w w a lk a c h p o w s ta n ia lis to p a d o w e g o ; w a r to p r z y p o m n ie ć t a k i c h o c ia ż b y o p is r o d z in n e j s ie d z ib y S ta r o w o ls k ic h : „ Ż o łn ie r sk a p r z e s z ło ś ć p a n a d o m u o d b ija ła s ię z r e sz tą w s z ę d z ie w ty m m ie s z k a n iu , z e w s z y s t k ic h ś c ia n o b r a z y , b roń , p r z y b o r y w o j ­ s k o w e ... g o d ła , g d z ie in d z ie j z a p o m n ia n e lu b p o n ie w ie r a n e , o p o w ia d a ły o d a w ­ n y c h b o ja c h , p o k tó r y c h n ie z o s ta ło n ic o p r ó c z b liz n i s ła w y ; z d a w a ły s ię c ze k a ć n a d z ie ń m a ją c y im w r ó c ić p e łn e ic h z n a c z e n ie “ (s. 126). R u in a S ta r o ­ w o ls k ic h , o k tó r e j p is z e F r y b e s , n a s tę p u je w p o w ie ś c i n a s k u t e k o fia r ło ż o ­ n y c h p r z e z r o tm is tr z a n a c e le p a tr io ty c z n e („ s łu ż y ł [k r a jo w i] s w o im m a ją t­ k ie m , ta k ż e k a ż d e w s t r z ą ś n ie n ie u s z c z u p la ło je g o fo r tu n ę o j e d e n fo lw a r k p r z y n a jm n ie j...“, s. 118). P r z y p o m n ijm y d a le j, ż e je d n y m z n a jp o w a ż n ie js z y c h a r g u m e n tó w o s k a r ż e n ia w y to c z o n e g o p r z ez p is a r z a p r z e c iw k o o b s z a r n ik o w i K lo n o w s k ie m u j e s t z a r z u t d e n u n c ja to r s tw a . P r z y p o m n ij m y r e w o lu c y jn ą p r z e ­ s z ło ś ć W ie lo g r o d z k ie g o z o k r e su W io sn y L u d ó w , a w r e s z c ie o w ą k a p ita ln ą s c e n ę r o z p r a w y s ą d o w e j, w k tó r e j z c a łą p is a r s k ą o d w a g ą u m ie ś c ił L a m n a d s p r z e d a jn y m są d e m p o rtret... F r a n c is z k a J ó z e fa I w s k a z u ją c e g o n a p e r g a m in z n a p ise m : I u s t i t i a r e g n o r u m f u n d a m e n t u m . M y ś lę , ż e w s z y s t k ie t e a lu z je i b e z p o ś r e d n ie s tw ie r d z e n ia p isa r z a p o z w a la j ą u jr z e ć w tr a d y c ja c h w a lk

R E C E N Z JE

₆₄₁

p o w s ta ń c z y c h je d n ą z p r z e s ła n e k s p o łe c z n e g o i p o lity c z n e g o k r y ty c y z m u n ie ty lk o K o r o n i a r z a w G a l i c j i , a le ta k ż e G ł ó w d o p o z ł o t y . D o k o n a n a p r z ez F r y b e s a a n a liz a s a m e g o u tw o r u j e s t n ie w ą t p liw ie n a j ­ c e n n ie js z ą i n a jb a r d z ie j o r y g in a ln ą p a r tią r e c e n z o w a n e j p r a c y . M im o c a łe j s k r ó to w o ś c i w s tę p u p o tr a fił a u to r u w y d a tn ić z n a c z e n ie i w ie lk o ś ć G ł ó w d o p o ­ z ł o t y ja k o sa ty r y c z n e g o o b r a z u w s p ó łc z e s n o ś c i g a lic y js k ie j, p o tr a fił u k a za ć, n a c z y m p o le g a r e a liz m te j p o w ie ś c i — r e a liz m , k tó r y G ł o w o m d o p o z ł o t y z a p e w n ił tr w a łe m ie j s c e w n a s z e j tr a d y c ji n a r o d o w e j. S łu s z n ie w y s u n ą ł F r y - b es n a p la n p ie r w s z y s w y c h r o z w a ż a ń p o s ta ć K lo n o w s k ie g o , tr a fn ie w s k a z a ł te ż n a ty p o w o ś ć te j p o s ta c i i n a r e a lis ty c z n ą (p oza m o r a liz u ją c y m z a k o ń c z e ­ n iem ) m o ty w a c ję jej lo s ó w . Z g o d z ić s ię ta k ż e tr ze b a z a u to r e m w s tę p u , ż e 0 r e a lis ty c z n y c h w a r to ś c ia c h G ł ó w d o p o z ł o t y d e c y d u je m . in . b o g a c tw o i r ó ż ­ n o r o d n o ść o p is y w a n y c h w p o w ie ś c i ś r o d o w is k . S p o r o u w a g i p o ś w ię c a F r y b e s r e a lis ty c z n y m o b ra zo m w y c h o w a n ia w k o n w ik c ie p r z y k la s z to r n y m , ob ra zo m z a c o fa n ia ś r o d o w is k a m a ło m ie s z c z a ń s k ie g o , p o r tr e to m a r y s to k r a ty c z n y c h s a lo ­ n ó w , a ta k o m p isa r z a n a u t r a c ju s z o w s k i s t y l ż y c ia m ło d z ie ż y z ie m ia ń s k ie j itd . S z c z e g ó ln ie c en n a j e s t w e w s t ę p ie in te r p r e ta c ja in ż y n ie r s k ie j k a r ie r y M o u - la rd a , k tó r a o d c in a n ie z w y k le o str o u tw ó r L a m a od p r o g r a m o w e j p o w ie ś c i p o z y ty w is ty c z n e j i u k a z u je w y ż s z o ś ć G ł ó w d o p o z ł o t y c h o c ia ż b y n a d w c z e s n ą b e le tr y s ty k ą O r z e s z k o w e j . W y s u n ię ta p r z ez a u to r a ’ w s t ę p u te za , iż r e a li­ s ty c z n a s a ty r a L a m a „ g o d z i w k la s ę p o s ia d a ją c ą i p o k a z u je je j w p ły w n a c a ło ­ k s z ta łt ż y c ia s p o łe c z n e g o G a lic j i“ (s. X X X I X ) , p o p a rta j e s t z a te m o b fity m 1 d o b rze u s z e r e g o w a n y m m a te r ia łe m d o w o d o w y m . N ie w ą t p liw ie tr a fn ie o k r e śla ta k ż e F r y b e s g r a n ic e r e a liz m u G ł ó w d o p o z ł o t y , w id z ą c j e p r z ed e w s z y s tk im w n ic z y m n ie u z a s a d n io n y m o p ty m iz m ie , ja k i d o c h o d zi d o g ło s u w z a k o ń c z e n iu p o w ie ś c i. Z a k o ń c z e n ie to , d o c z e p io n e d o a k c ji k s ią ż k i w sp o ­ sób m e c h a n ic z n y , j e s t n a p e w n o w y r a z e m s p r z e c z n o ś c i w p o s t a w ie tw ó r c y , a je d n o c z e ś n ie ś w ia d c z y o w p ły w ie , ja k i n a tw ó r c z o ś ć L a m a w y w ie r a ły k o n ­ w e n c jo n a ln e s c h e m a ty lite r a c k ie . T a k i te ż w n io s e k w y s n u w a z e s w y c h r o z ­ w a ż a ń F r y b e s , w s k a z u ją c p r z e d e w s z y s t k im n a r o lę m o t y w ó w s e n s a c y jn y c h z a c z e r p n ię ty c h p r z ez L a m a z p o w ie ś c i D i c k e n s a . Z a g a d n ie n ie w p ły w ó w d ic k e n s o w s k ic h j e s t tu w p r a w d z ie z a g a d n ie n ie m m a r g in e s o w y m , m im o to je d n a k w a r to p o ś w ię c ić m u c h w ilę u w a g i. S łu s z n ie c h y b a w s k a z u je F r y b e s n a d ic k e n s o w s k ą g e n e a lo g ię h is to r ii o ta je m n ic z y m p o c h o d z e n iu p a n n y W ie lo g r o d z k ie j, c z y te ż n a d ic k e n s o w s k ie p o s ta c ie z lo n ­ d y ń s k ie j a r y s to k r a c ji i p a le s tr y . W y d a je s ię je d n a k , ż e a u to r w s tę p u z je d n e j s tr o n y — p o m in ą ł s z e r e g m o m e n tó w ś w ia d c z ą c y c h o e w e n t u a ln y m p o k r e w ie ń ­ s t w ie G ł ó w d o p o z ł o t y z k s ią ż k a m i D ic k e n s a , z d r u g ie j z a ś — p r z e c e n ił a n ty - r e a lis ty c z n ą fu n k c j ę s e n s a c y jn e g o w ą t k u p o w ie ś c i. W o d n ie s ie n iu d o sp r a w y p ie r w s z e j są d z ę , ż e w s w o is t y m h u m o r z e G ł ó w d o p o z ł o t y z n a le ź ć m o ż n a w ie le c e c h z b ie ż n y c h z a tm o s fe r ą K l u b u P i c k w i c k a . P ic k w ic k o w s k a je s t c h o c ia ż b y c y to w a n a p r z e z F r y b e s a k a r y k a tu r a ln a s c e n a r o z p r a w y s ą d o w e j w Ż a r n o w ie . P r o b le m w y m a g a łb y o c z y w iś c ie g r u n to w n e j a n a liz y ; n a o g ó ł j e d n a k s tw ie r d z ić tr ze b a , ż e s a ty r y c z n e m u sp o jr z e n iu L a m a s łu ż y w G ł o w a c h d o p o z ł o t y c z ę ś c ie j k o m iz m s y t u a c y j n y n iż o str y sa r k a z m , c z ę ś c ie j k a r y k a tu r a

i g r o te sk a n iż z g r y ź liw a iro n ia . O c z y w iś c ie , n ie d z ie je s ię ta k z a w s z e , w p o ­ w ie ś c i d o m in u je je d n a k ż a r to b liw y s to s u n e k a u to r a d o s tw o r z o n y c h p r z e z e ń

p o s ta c i, d o m in u je ó w p o g o d n y h u m o r, k tó r y , ja k p is a ła I w a s z e w a 1, je st c e c h ą c h a r a k te r y s ty c z n ą z w ła s z c z a w c z e s n y c h u tw o r ó w D ic k e n s a . T a k ie je st s p o jr z e n ie p isa r z a n ie ty lk o n a W ie lo g r o d z k ie g o , B u r g le r a c z y E lsię , a le c z a ­ s a m i n a w e t i n a s a m e g o K lo n o w s k ie g o . P is z e L am : „W is to c ie , b y ło w ty m c o ś p r a w d y , ż e K lo n o w s k i » p o c z c iw y c z ło w ie k « . Z w y k le lu d z i je g o r o d z a ju p r z e d s ta w ia ją ja k o p o n u r y c h , m r u k liw y c h n ie z n o ś n ik ó w , k tó r y c h p ie r w s z y w id o k o d s tr a s z a k a ż d e g o , a lb o ja k o h ip o k r y tó w c ią g le p r z y b ie r a ją c y c h p e w n ą m a s k ę . K lo n o w s k i, p r z e c iw n ie , m ia ł p e w n ą ła g o d n o ś ć w s w o im u s p o s o b ie n iu , k tó r a n ie b y ła w c a le p r z y b r a n ą , p ie ś c ił s w o je d z ie c i, r o z m a w ia ł z w ło ś c ia n a m i i Ż y d a m i p o lu d z k u , lu b ił b y ć g o ś c in n y m , a p r z y la d a sp o s o b n o ś c i s t a w a ł się, z e m n ą n a w e t, n a d m ia r ę sło d k im ...“ (s. 209). T e g o r o d z a ju u j ę c ie p o s ta c i K lo n o w s k ie g o n ie o s ła b ia b y n a jm n ie j jej ty p o w o ś c i, j a k k o lw ie k w in n y c h f r a g m e n ta c h k s ią ż k i ó w p o g o d n y h u m o r L a m a m o ż e s łu ż y ć r o z ła d o w a n iu o s k a r ż y c ie ls k ic h w n io s k ó w . T u ta j — p r z e c iw n ie : w y d a j e się , ż e z a c y to w a n y p r z y k ła d je s t d o d a tk o w y m a r g u m e n te m n a r z e cz te z y F r y b e s a o r e a lis ty c z n e j k o n k r e tn o ś c i p o r tr e tu „ n a s z e g o K lo n o w s k ie g o “ . S p r a w a d ru g a , d o ty c z ą c a p o k r e w ie ń s tw a G ł ó w d o p o z ł o t y z k s ią ż k a m i D ic k e n s a , to sp r a w a a n ty r e a lis ty c z n e j fu n k c ji s e n s a c y j n e g o w ą tk u p o w ie ś c i. M y ś lę , ż e F r y b e s w p e w n e j m ie r z e p r z e a k c e n to w a ł te n p r o b le m w sw o je j a n a liz ie k s ią ż k i. Z a g a d k o w e p o c h o d z e n ie H e r m in y W ie lo g r o d z k ie j, n ie s p o ­ d z ie w a n y sp a d e k i t y t u ł lo r d o w s k i, ja k im d a le c y k r e w n i z A lb io n u o b d a rz a ją M o u la rd a w c h w ili, g d y b o h a te r b lis k i je s t ju ż o s ta te c z n e j r u in y — te w s z y s t k ie m o t y w y s ta n o w ią z p e w n o ś c ią o g r a n ic z e n ie r e a liz m u p o w ie ś c i; n a m ie j s c e r e a lis ty c z n e j m o ty w a c ji lo s ó w w p r o w a d z a ją o n e g r ę p r z y p a d k u , są k la s y c z n y m i c h w y ta m i ty p u d e u s e x m a c h i n a , w y ła m u j ą s ię z je d n o lite j k o n c e p c ji id e o w o -te m a ty c z n e j u tw o r u . T o p r a w d a . B łę d e m n a to m ia s t w y ­ d a j e s ię p r z y p o r z ą d k o w a n ie d o te j sa m e j g r u p y m o t y w ó w — z a w iły c h m a ­ c h in a c ji fin a n s o w y c h K lo n o w s k ie g o . T u ta j w ą t e k s e n s a c y jn y łą c z y s ię o r g a ­ n ic z n ie z k r y ty c z n ą te n d e n c ją p o w ie ś c i. P o s t ę p o w a n ie K lo n o w s k ie g o n a ­ c e c h o w a n e j e s t w to k u c a łe j a k c ji u tw o r u lo g ic z n ą k o n s e k w e n c ją ; s z a n ta ż o ­ w a n ie W ie lo g r o d z k ic h n ie ró żn i się w k o ń c u n ic z y m od m e to d , p r z y p o m o c y k tó r y c h b o g a ty o b s z a r n ik p r z y w ła s z c z a ł s o b ie s c h e d ę M o u la rd a . D o d a jm y do te g o , ż e w s z y s t k ie m a c h in a c je K lo n o w s k ie g o z o s ta ły u k o n k r e tn io n e d z ię k i n ie z w y k łe m u b o g a c tw u r e a lis ty c z n y c h s z c z e g ó łó w , o c z y m p is z e z r e sz tą i a u to r w s tę p u . R e a liz m s z c z e g ó łó w j e s t b o w ie m tą c e c h ą G ł ó w d o p o z ł o t y , k tó r a p o d n o s i je s z c z e p o z n a w c z e w a r to ś c i u tw o r u i w z m a c n ia je g o s a ty r y c z n e o str z e . P r z y ­ p o m n ijm y c h o c ia ż b y d o s k o n a łą s c e n ę w iz y t y JO . k s ię c ia E te lr e d a S w id r y - g a j ły - K a n t y m ir s k ie g o w H a jw o r o w ie ; k o m p r o m itu je o n a m e n ta ln o ś ć K lo n o w ­ s k ic h z n ie m n ie js z ą s iłą n iż np . o p is z a b ie g ó w p o d ję ty c h p r z ez K lo n o w s k ie g o d la p r z y w ła s z c z e n ia s o b ie fo r tu n y M o u la rd a . G d y b y sn u ć d a le j h is to r y c z n o ­ lit e r a c k ie a n a lo g ie , m o ż n a b y tu z d u żą d o zą p r a w d o p o d o b ie ń s tw a w s k a z a ć n a w z o r z e c B a l z a k a , w k tó r y m sa m L a m u p a tr u je m istr z a r e a lis ty c z n e g o o p is u (s. 243) — p o d o b n ie , ja k w tw ó r c z o ś c i D ic k e n s a w id z i p r o to ty p y r e a li­ s ty c z n e j k o n s tr u k c ji p o s ta c i (s. 189). O d ty c h lit e r a c k ic h filia c ji w a ż n ie js z e 1 В . В . И в а ш е в а , И с т о р и я з а п а д и о - е в р о п е й с к о й л и т е р а т у р ы X I X ве к а . К н . I . М оск в а 1 9 5 0 .

R E C E N Z JE

₆₄₃

j e s t c h y b a je d n a k d o ś w i a d c z e n i e L a m a - p u b l i c y s t y . K r o n ik i lw o w s k ie b y ły d la a u to r a G ł ó w d o p o z ł o t y p r o p e d e u ty k ą lite r a tu r y w n i e - m n ie js z y m z a p e w n e s to p n iu n iż w c z e s n a d z ia ła ln o ś ć p u b lic y s ty c z n a d la P r u s a . T y m i s p r a w a m i w s t ę p F r y b e s a n ie z a jm u je s ię w o g ó le — co je s t z r e s z tą z r o z u m ia łe z e w z g lę d u n a je g o s y n te ty c z n y c h a r a k te r. W k a ż d y m r a z ie p r o b le m j e s t b a r d z o is t o t n y i n ie w ą t p liw ie n ie p o m in ą g o d a ls z e b a d a n ia n a d tw ó r c z o ś c ią L a m a . N ie ty lk o w la ta c h m ło d z ie ń c z e j g u w e r n e r k i, a le ta k ż e w p r a c y r ep o r te r a i p u b lic y s ty p o z n a w a ł a u to r G ł ó w d o p o z ł o t y r e a lia w s p ó łc z e s n o ś c i g a lic y js k ie j. I w ła ś n ie w p r a c y k r o n ik a r z a u c z y ł s ię w ią z a ć je w t y p o w e k o n s tr u k c je , p o d p o r z ą d k o w y w a ć r e a lis ty c z n y s z c z e g ó ł id e o w y m te n d e n c jo m s w e j p r o zy . O sta tn ia sp r a w a , k tó r ą p r a g n ą łb y m p o r u s z y ć w z w ią z k u z d o k o n a n ą p r z e z F r y b e s a a n a liz ą G ł ó w d o p o z ł o t y , to s p r a w a r o li, ja k ą p e łn i w u tw o r z e n a r ­ ra to r. A u to r w s t ę p u w id z i w M o u la r d z ie „ r e p r e z e n ta n ta in t e lig e n c ji p r a c u ­ ją c e j, k tó r a w ó w c z e s n e j r z e c z y w is to ś c i m u s ia ła p r ę d z e j c z y p ó ź n ie j p ó jś ć d r o g ą p o d p o r z ą d k o w a n ia s ię s w y m c h le b o d a w c o m “ (s. X L — X L I ), g d z ie in d z ie j z a ś d o d a je , ż e r e a lis t y c z n y o b r a z k a r ie r y M o u la rd a u le g a s k r z y w ie n iu n a s k u te k w p r o w a d z o n e g o p r z ez L a m a w ą tk u m iło ś c i b o h a te r a d o E lw ir y S t a r o - w o ls k ie j . I je d n o , i d r u g ie s tw ie r d z e n ie je s t s łu s z n e , a le ob a r a ze m n ie o k r e ­ ś la j ą je s z c z e b e z r e s z ty fu n k c ji, k tó r a w G ł o w a c h d o p o z ł o t y p r z y p a d ła w u d z ia le p o to m k o w i z r u jn o w a n e j r o d z in y ir la n d z k ie j. M o u la rd a p o tr a k to ­ w a ć tr ze b a p r z e d e w s z y s tk im ja k o p o r t e - p a r o l e a u to ra ; p o s ta ć ta je s t r z e c z n i­ k ie m o k r e ś lo n e j p o s ta w y m o r a ln e j, k tó r ą p isa r z a p r o b u je, a k tó r ą u k a z u je n a s t ę p n ie w s ta r c iu z p a n u ją c ą m o r a ln o śc ią , o b y c z a je m i p r a k ty k ą sp o łe c z n ą p o s ia d a c z y . W ty m s ta r c iu m ło d y M o u la rd tr a ci s to p n io w o s w e z a u fa n ie d o ś w ia t a , s to p n io w o p r z e k o n u je się , ż e z a s a d y w p o jo n e m u p r z e z m a tk ę n ie d a d z ą s ię z r e a liz o w a ć w c o d z ie n n e j p r a k ty c e ż y c ia . „ P r z e k o n a łe m s ię — p o ­ w ia d a n a r r a to r — ż e lu d z ie , k tó r y c h u w a ż a n o za s z a le ń c ó w , za n ie d o w a r z o - n y c h tr y b u n ó w lu d u , za p o lity c z n e » g ło w y d o p o z ło ty « , je d n y m s ło w e m — b y li z a w s z e w ię c e j je s z c z e z ły m i n iż g łu p im i“ (s. 48). T o ty lk o je d e n w y c in e k z o b s z e r n e g o k r ę g u d o ś w ia d c z e ń s p o łe c z n y c h M o u la rd a . G d y b y ś m y z e b r a li j e w s z y s tk ie , ła t w o b y ło b y s tw ie r d z ić , ż e sk ła d a ją s ię o n e n a c a ło ś c io w y o b r a z w ie lk ie g o r o z c z a r o w a n ia d o w s p ó łc z e s n o ś c i. W y r a z ic ie le m te g o r o z c z a r o w a n ia u c z y n ił L a m n a r r a to r a s w e j p o w ie ś c i.

S p r a w a E lw ir y S ta r o w o ls k ie j w y ja ś n ia n a to m ia s t s to s u n e k p isa r z a d o s z la - c h e tc z y z n y , d o je j s p o łe c z n e g o z n a c z e n ia i do je j w c ią ż ż y w o tn e j tr a d y c ji. E lw ir a s p e łn ia r o lę h a m u lc a w ż y c io w e j k a r ie r z e M o u la rd a ; o d w o d z i b o h a te r a od w y m a r z o n e j p r a c y n a u k o w e j, p o n iż a je g o g o d n o ść o so b is tą , o d b ier a m u z a u ­ f a n ie w e w ła s n e s iły . W ta k ie j m o ty w a c ji m o ż n a b y s ię d o p a trz e ć a n a lo g ii z p ó ź n ie js z y m k o n f lik t e m L a l k i — z ty m w s z a k ż e z a s tr z e ż e n ie m , ż e L a m m a za s o b ą w ię c e j h is to r y c z n y c h ra cji; p r z e d e w s z y s tk im d la te g o , ż e p o w ie ś ć je g o p o w s t a j e u p r o g u la t s ie d e m d z ie s ią ty c h , a n ie u s c h y łk u ó s m e g o d z ie s ię c io le c ia , i ż e r o z g r y w a s ię n a t e r e n ie G a lic ji, g d z ie p r z e ż y tk i fe u d a liz m u g r a ły is t o t n ie d e c y d u ją c ą r o lę . M im o to i w w a r u n k a c h g a lic y js k ic h n ie b y ło ju ż w ó w c z a s o s tr e g o a n ta g o n iz m u m ię d z y m ie s z c z a ń s tw e m a m a g n a te r ią i sz la c h tą , ja k o ty m ś w ia d c z y c h o c ia ż b y p o s ta ć „ s k a p ita liz o w a n e g o o b s z a r n ik a “ — K lo n o w ­ sk ie g o . D la te g o w ą t e k E lw ir y i M o u la rd a o g r a n ic z a w z n a c z n e j m ie r z e r e a li­ s ty c z n ą w y m o w ę u tw o r u . 23*

S p r a w a S ta r o w o ls k ic h p o z w a la je d n o c z e ś n ie s tw ie r d z ić , ja k s i l n i e c ią ż y ł n a L a m ie a u to r y te t o b y c z a jo w o ś c i i id e o lo g ii fe u d a ln e j. P r z y c a łe j n ie c h ę c i d o E lw ir y n ie z d o b y w a s ię p r z e c ie ż p isa r z n a je d n o z n a c z n e p o t ę p ie n ie te j p o s ta ci., N ie m a l c a łk o w ic ie u c h r o n ił się p rzed k r y ty k ą p is a r s k ą r o tm is tr z S t a r o w o ls k i, w k tó r y m L a m u p a tr y w a ł r e p r e z e n ta n ta tr a d y c ji n a r o d o w o - w y z w o le ń c z y c h , a le k tó r y j e s t je d n o c z e ś n ie r z e c z n ik ie m s z la c h e c k ie g o w a r ia n t u ty c h tr a d y c ji. N ie ­ p r z e z w y c ię ż o n y d o k o ń c a sz a c u n e k d la a u to r y te tó w fe u d a ln y c h p r z e j a w ia się z r e sz tą i w b e z p o ś r e d n ic h w y p o w ie d z ia c h a u to ra . Z w r ó ć m y u w a g ę , ja k p r z y c a ły m s w y m w o ln o m y ś lic ie ls t w ie b r o n i się L a m p r z e d m a t e r ia lis t y c z n ą p s y c h o ­ lo g ią (s. 258), ja k w y p o w ia d a ją c prograrp sw o b ó d d e m o k r a ty c z n y c h i r ó w ­ n o ś c i s ta n o w e j r ó w n o c z e ś n ie p r o te s tu je p r z e c iw k o e m a n c y p a c ji k o b ie t (s. 37). P r o b le m a m i ty m i n ie z a ją ł s ię F r y b e s w s w y m w s tę p ie , a le n ie p o p e łn ił c h y b a p r z ez to p o w a ż n ie js z e j o m y łk i; o o b ie k ty w n e j w y m o w ie G ł ó w d o p o z ł o t y d e c y ­ d u je p r z e d e w s z y s t k im ic h g łę b o k i k r y ty c y z m s p o łe c z n y . W s k a z a n e tu o g r a ­ n ic z e n ia , ja k ie L a m o d z ie d z ic z y ł w sp a d k u p o id e o lo g ii fe u d a ln e j, p o c ią g a ją za s o b ą n ie w ie lk ie t y lk o k o n s e k w e n c je w u tw o r z e . W o g ó le w y p o w ie d z ia n e p o w y ż e j u w a g i o g r a n ic z a ją s ię j e d y n ie d o p r o p o ­ z y c ji p e w n y c h k o r e k tu r i u z u p e łn ie ń . P o d s ta w o w y z rą b r o z w a ż a ń F r y b e s a j e s t w c a łe j p e łn i n o w a to r s k i i s łu s z n y . J e s t w ie lk ą z a s łu g ą k o m e n ta to r a , ż e ju ż tera z , n a w s t ę p n y m z a le d w ie e ta p ie b a d a ń , p o tr a fił u k a z a ć w ie lk o ś ć i r e a liz m p o w ie ś c i L a m a . D a ls z e p r a c e n a d tw ó r c z o ś c ią a u to r a G ł ó w d o p o z ł o t y p o w in n y p ó jś ć w k ie r u n k u r o z w in ię c ia i k o n ty n u a c ji p o g lą d ó w z a w a r ty c h w r e c e n z o w a ­ n y m w s tę p ie . Z b i g n i e w Ż a b i c k i S t e f a n Ż e r o m s k i , D Z IE N N IK I. T. 1. 1882— 1886. [T e k st e d y c ji o p r a c o ­ w a li W a c ł a w B o r o w y i S t a n i s ł a w A d a m c z e w s k i ] . P r z e d m o w a A n d r z e j a W a s i l e w s k i e g o . P r z y p is y J e r z e g o K ą d z i e l i . (W ar­ sz a w a ) 1953. „ C z y te ln ik “, s. 562, 2 n lb ., 34 ilu s tr a c je . Z p r a c I n s ty tu tu B a d a ń L ite r a c k ic h , Z a k ła d H is to r ii L ite r a tu r y P o ls k ie j X X W ie k u , p o d k ie r o w n ic tw e m E w y K o r z e n i e w s k i e j .

O p u b lik o w a n ie p ie r w s z e j c z ę ś c i p a m ię tn ik ó w Ż e r o m s k ie g o s ta ło s ię w y d a ­ r z e n ie m k u ltu r a ln y m o w ie lo s tr o n n y m z n a c z e n iu . Ł a t w o to d o s tr z e c , g d y z a ­ d a m y s o b ie tr u d p r z e ś le d z e n ia lic z n y c h — ja k n a ta k k r ó tk i o k r e s p o u d o s tę p ­ n ie n iu d z ie ła — w y p a d k ó w o d w o ły w a n ia s ię d o t e k s t u D z i e n n i k ó w . T rzeb a w t e d y siięgn ąć n ie ty lk o d o p ra c n a u k o w o - lit e r a c k ic h , a le i d o e s e jó w h is t o ­ r y c z n y c h o g ła s z a n y c h n a ła m a c h p o p u la r n y c h c z a s o p is m , a n a w e t d o w s p ó łc z e s ­ n e j f e lie t o n is t y k i. Z a r ó w n o b o g a c tw o p r o b le m ó w o d z w ie r c ie d lo n y c h w te j s z e ­ r o k ie j r e c e p c ji, ja k te ż fa k t, ż e w y p o w ie d ź n in ie j s z a j e s t n ie p ie r w s z y m , le c z k tó r y m ś z k o le i g ło s e m k r y ty c z n y m o D z i e n n i k a c h , p o w o d u ją k o n ie c z n o ść o g r a ­ n ic z e n ia s ię n a ty m m ie js c u d o s p r a w in te r e s u ją c y c h b e z p o ś r e d n io h is to r y k a lite r a tu r y , ś c iś le j z a ś — d o s p r a w y z n a c z e n ia i r o li D z i e n n i k ó w w b a d a n ia c h n a d tw ó r c z o ś c ią ic h au to ra . T r ze b a b ę d z ie p r z y ty m o g r a n ic z y ć s ię z e w z g lę d ó w z r o z u m ia ły c h do m a ­ te r ia łu z a w a r te g o w p ie r w s z e j c z ę ś c i (c z y li w p ie r w s z y c h p ię c iu to m ik a c h ), ja k ­ k o lw ie k p r z e d m o w a W a s ile w s k ie g o , c h a r a k te r y z u ją c a c a ło ś ć d z ie ła , p o z w a la n a p e w n e a n ty c y p a c je . N o t a b e n e z a le ty te j p r z e d m o w y , b ę d ą c e j d o s ło w n y m