Marian Cieślak
Nowy kodeks postępowania karnego
RSFRR
Palestra 5/2(38), 28-32
MARIAN CIEŚLAK
N ow y kodeks postępowania karnego RSFRR
Ja k wiadomo, w dniu 25 grudnia 1958 r. uchwalone zostały przez R a dę N ajw yższą Z SR R „Podstaw y sądowego postępowania karnego Związ ku SR R i republik związkowych” , zaw ierające zasadnicze normy do tyczące postępowania karnego obow iązujące na terenie całego Związku Radzieckiego. W art. 3 ustaw y o zatwierdzeniu tych „P odstaw ” zlecono radom najw yższym poszczególnych republik związkowych uzgodnienie ustawodaw stw a karnoprocesowego, obowiązującego na terenie tych re publik, z wymienionymi „P odstaw am i” . Oznaczało to d la poszczególnych republik konieczność gruntownej rew izji kodeksów karnoprocesowych tychże republik.
W związku z tym trzecia se sja R ady N ajw yższej R osyjskiej Socjali stycznej Federacyjnej R epubliki Radzieckiej uchwaliła w dniu 27 paź dziernika 1960 r. nowy kodeks postępow ania karnego tejże Republiki1
z mocą obowiązującą od 1.1.1961 r., który to kodeks wszedł na m iejsce do tychczasowego k.p.k. R SF R R z 1923 r.
Ten nowy 'kodeks — co podkreślają również radzieccy komentato r z y —'n ie stanow i w stosunku do poprzedniego jakiegoś rewolucyjne go kroku. Główne zasady, które znalazły w yraz już w kodeksie z 1923 r., zostały utrzym ane. Chodziło zaś o to, aby nowy kodeks harmonizował w pełni z „Podstaw am i” . P rzy tej okazji wprowadzono pewne zmiany w ynikające z nowych potrzeb społecznych w związku z nowymi w a runkam i, uwzględniono słuszne postulaty krytyki naukow ej, wyciągnię to wnioski z wieloletniej praktyki organów spraw iedliwości. W niektó rych szczegółach kodeks nadał norm atywny kształt praktyce, jaka wy tw orzyła się już samoczynnie, nieraz praeter legem, pod rządam i po przedniego ustawodawstwa.
W porównaniu z poprzednim stanem prawnym nowy kodeks charak teryzują następujące cechy:
1) tendencja do dalszej dem okratyzacji w ym iaru spraw iedliwości, a zwłaszcza do silniejszego zaangażow ania społeczeństwa we współdzia łaniu w wym iarze spraw iedliw ości i ściganiu przestępstw ;
1 W tym samym dniu uchwalono także nowy kodeks karny RSFKR, który również wszedł w życie z dniem 1J.1961 r.
Nx 2 N O W Y K O D . P O S T . K A R N . R S F R R 30 2) silne podkreślenie profilaktycznej strony działalności organów po wołanych do ścigania przestępstw ;
3) mocniejsze zaakcentowanie zasady humanizmu;
4) wzmocnienie niektórych gw arancji spraw iedliwego wyroku; 5) troska o dalsze umocnienie praworządności w procesie karnym . Tendencja do szerszego wciągnięcia s p o ł e c z e ń s t w a d o w s p ó ł d z i a ł a n i a w w y m i a r z e s p r a w i e d l i w o ś c i i ściganiu prze stępstw znajduje w yraz m.i. w określeniu uprawnień oskarżycieli spo łecznych i obrońców społecznych i w ich zrównaniu w prawach z pozo stałym i stronam i oraz ich procesowymi przedstawicielam i (art. 250). Według art. 108 m ateriały organizacji społecznych stanowią sam odziel ny „powód” wszczęcia spraw y karnej. Zawiadomienie o przestępstwie powinno być przyjęte przez każdy organ, niezależnie od jego właści wości.
Organizacje społeczne, podobnie zresztą ja k w szyscy obywatele, m ają prawo z własnej inicjatyw y zgłaszać dowody w spraw ie. Wprowadzono nowy środek zapobiegawczy: porękę ze strony organizacji społecznej. Takie dawne środki zapobiegawcze, jak poręczenie prywatne lub nad zór władzy wojskowej, otrzym ały nową treść: chodzi obecnie nie tylko o zagwarantow anie stawienia się podejrzanego na wezwanie sądu czy funkcjonariusza śledczego,, lecz również o nadzór nad właściw ym spra wowaniem się tegoż podejrzanego. Sąd ma obowiązek orzec w każdym wypadku warunkowego sikazania (zawieszenia kary), kto jest powołany do pełnienia nadzoru nad warunkowo skazanym .
Nowy kodeks nawiązuje do dotychczasowej praktyki w zakresie tzw. „sądów społecznych” . Dotychczasowe doświadczenia skłoniły jednak ustawodaw cę — w imię lepszego zabezpieczenia praworządności — do pewnych ograniczeń przy um arzaniu spraw z jednoczesnym przekaza niem ich do sądu koleżeńskiego, kom isji do spraw nieletnich lub do po stępowania pojednawczego. W szczególności niedopuszczalne je st odesła nie do pojednania spraw y oskarżonego, który już raz był skazany za przestępstw o um yślne albo którego spraw a została już odesłana do po stępowania pojednawczego (art. 9 k.p.'k.). Dodać też należy, że w m yśl art. 52 nowego k.k. R SF R R niedopuszczalne jest przekazanie do pojed nania spraw y o przestępstwo, z którego wynikły ciężkie następstwa.
Bardzo znamienne jest położenie w nowym kodeksie silnego akcentu na p r o f i l a k t y c z n y a s p e k t ś c i g a n i a p r z e s t ę p s t w . M a my tu do czynienia z n o w y m o b l i c z e m p r e w e n c j i . Chodzi nie tylko o zapobieżenie w przyszłości przestępstw u ze strony tego sam e go spraw cy (prewencja szczególna sensu stricto) i nie tylko o oddziała nie poprzez karę na całe społeczeństwo (prew encja ogólna), lecz o n a j rychlejsze z l i k w i d o w a n i e ź r ó d ł a p r z e s t ę p s t w a . W ydaje
do M A R IA N C I E Ś L A K N r 2 się, że ten typ „ p r e w e n c j i a d m i n i s t r a c y j n e j ” ma przed sobą wielkie perspektyw y.
Tak więc nowy kodeks w kłada na organy dochodzenia, śledztwa, pro kuratury i sądu obowiązek w ykryw ania w każdej spraw ie przyczyn i warunków sprzyjających powstawaniu przestępstw i obowiązek podej mowania środków do ich zapobiegania (art. 121). Przewidziano możli wość zastosowania środków adm inistracyjnych na podstawie m ateriałów zebranych w spraw ie, którą umorzono (art. 113). Środki zapobiegające grożącemu przestępstw u powinny być podejmowane niezwłocznie. Or gany śledztw a i dochodzenia m ają obowiązek konsultow ać się przed podjęciem środków adm inistracyjnych z odpowiednimi przedsiębiorstw a mi, instytucjam i i organizacjam i społecznymi. Prokurator, zatw ierdzając akt oskarżenia, ma obowiązek zbadać m.i., czy zostały w yjaśnione oko liczności sprzyjające powstawaniu przestępstw a i czy podjęto środki w celu ich usunięcia (art. 213). Również na sądzie spoczyw a obowiązek w yjaśnienia przyczyn i warunków, które zrodziły dane przestępstw o. W w ypadku przesłania spraw y w edług właściwości innemu organowi dochodzenia lub śledztwa, organ), w którego ręku znajdują się m ateriały spraw y, je st obowiązany nie tylko zabezpieczyć ślady przestępstw a, lecz; podjąć również wszelkie kroki wstępne w celu odwrócenia przestępstw a luib przeszkodzenia m u (art. 114). W razie potrzeby sąd 'kieruje odpis w yroku do zakładu pracy, szkoły lub m iejsca zam ieszkania skazanego (art. 359). Sąd m a obowiązek okresowo dowiadywać się o zachowaniu się warunkowo skazanego.
Radzieccy autorzy zw racają uwagę na zaakcentowanie s o c j a l i s t y c z n e g o h u m a n i z m u w nowym kodeksie postępowania kar nego. Wiąże się to ściśle z charakterem nowego ustawodaw stw a karno- m aterialnego („Podstaw y ustawodaw stw a karnego Związku SR R i re publik związkowych” z dnia 25 grudnia 1958 r. oraz nowy kodeks k ar ny R SF R R z dnia 27 października 1960 r.), które stanow i znaczne złago dzenie represji karnej w stosunku do poprzedniego stanu prawnego.
Tak w ięc według nowego k.p.k. organy dochodzenia, śledztw a i sądu m ają obowiązek przedsięwzięcia odpowiednich środków w celu zapew nienia opieki nad dziećmi i m ajątkiem osoby tymczasowo aresztowanej (art. 98). Przed wykonaniem wyroku należy umożliwić rodzinie widze nie się ze skazanym , a w w ypadku skazania na pozbawienie wolności lub zsyłkę — zawiadomić tę rodzinę o m iejscu skierow ania skazanego (art. 360). Przyznanie się oskarżonego do winy może być podstawą wy roku skazującego tylko wtedy, gdy inne dowody potw ierdzają to przy znanie (art. 77). W spraw ach o przestępstwa], wskutek których nastąpiła śm ierć pokrzywdzonego, procesowe prawa tegoż pokrzywdzonego prze chodzą na jego najbliższych (art. 53).
N r 2 N O W Y K O D . P O S T . K A R N . R S F R R 31 Niewątpliwa jest również dążność kodeksu do wzmocnienia g w a r a n c j i p r o c e s o w y c h : gw arancji spraw iedliwego w yroku i gwa rancji interesów poszczególnych uczestników procesu, a oskarżonego w szczególności. Według art. 22 „Podstaw sądow ego postępowania karne go” udział obrońcy w spraw ie jest dopuszczalny z chwilą zawiadomie nia oskarżonego o ukończeniu śledztwa i umożliwienia oskarżonemu za poznania się z m ateriałam i spraw y, a w spraw ach nieletnich i w spra wach osób, które nie mogą sam e bronić się skutecznie na skutek swoich braków fizycznych lub psychicznych — z chwilą pociągnięcia do odpo wiedzialności (przedstawienia zarzutów). Nowy k.p.k. zawiera w tej 'kwestii analogiczne postanowienia. Poza tym przewidziano w kodeksie szeroki krąg przyczyn o b l i g a t o r y j n e g o u d z i a ł u o b r o ń c y w postępowaniu. T ak więc udział obrońcy w postępowaniu sądowym jest obowiązkowy:
1) jeżeli w spraw ie bierze udział oskarżyciel publiczny lub spo łeczny;
2) w sprawach nieletnich i w spraw ach osób, które nie są w sta nie realizować sam e swego praw a do obrony;
3) w spraw ach osób nie w ładających językiem , w którym toczy się postępow anie sądowe;
4) jeżeli zachodzi sprzeczność interesów poszczególnych współ- oskarżonych, a niektórzy z nich m ają obrońcę;
5) w spraw ach o przestępstw a zagrożone karą śmierci.
W spraw ach nieletnich oraz osób nie mogących realizować sw ego pra wa do obrony z powodu braków fizycznych lub psychicznych udział obrońcy jest obligatoryjny również w postępowaniu przygotowawczym.
W nowym k.p.k. przewidziano wyłączenie biegłego od udziału w spraw ie, jeśli znajduje się on w stosunku zależności od którejkolw iek ze stroni, jeśli przeprowadzał on w danej spraw ie rew izję i — co bardzo istotne — jeśli ujaw niona zostanie jego niekompetencja.
Oskarżony ma praw o składać zeznania na rozpraw ie sądowej w każ dym momencie, kiedy uzna to za potrzebne. Porządek przesłuchiwania oskarżonych, świadków i biegłych został ustalony w sposób sztywny: najpierw przesłuchuje sąd, potem oskarżyciel, a następnie pozostałe strony.
W kodeksie podkreślono silnie charakter prokuratora uczestniczącego w postępowaniu sądow ym jako r z e c z n i k a p r a w o r z ą d n o ś c i s o c j a l i s t y c z n e j . Ustaw a wkłada nań o b o w i ą z e k składania opinii (wniosków) w kwestiach w ynikających na rozprawie. Jeżeli pro kurator dojdzie do wniosku, że wyniki przewodu sądowego nie potwier dzają oskarżenia, ma on obowiązek cofnięcia oskarżenia i przedstaw ienia sądowi motywów takiego stanowiska (art. 248). Również w postępowa
32 M A R IA N C I E Ś L A K N r 2 niu kasacyjnym prokurator ma obowiązek zająć stanowisko wobec za rzutów sk argi kasacyjnej (art. 338). W akcie oskarżenia należy przyto czyć okoliczności obciążające i łagodzące, jak również dowody zgłoszone przez oskarżonego tudzież wyniki spraw dzenia tych dowodów.
Kodeks ustanaw ia jednolity term in do wnoszenia sk arg i protestów kasacyjnych: 7 dni (dób) od ogłoszenia wyroku, a w w ypadku gdy oskar żony jest tymczasowo aresztow any — od dnia doręczenia mu odpisu wyroku.
W kodeksie rozszerzono też krąg bezwzględnych przyczyn kasacyjn e go uchylenia wyroku.
Nowy kodeks — wedle opinii autorów radzieckich — stanow i ważny krok w kierunku dalszego u m o c n i e n i a p r a w o r z ą d n o ś c i w procesie karnym . Wyraża się to w szczególności w specjalnym unor mowaniu tych przebiegów, które dotychczas regulow ane były jedynie w instrukcjach resortowych. Tak więc w nowym kodeksie znalazły się 2 nowe rozdziały: .(.Postępowanie przy stosowaniu środków przym usu o charakterze lekarskim ” i „Postępow anie w spraw ach nieletnich” .
W postępowaniu przygotowawczym utrzym ano podział na dochodze nie, prowadzone w zasadzie przez organy m ilicji, oraz śledztwo, pro wadzone przez funkcjonariusza śledczego (sledowatiela). Nadzór nad jednym i drugim spraw uje prokurator.
W kodeksie przewidziano możliwość ś l e d z t w a k o l e k t y w n e g o prowadzonego w sposób „brygadow y”, tj. przez zespół funkcjonariuszy śledczych pod kierunkiem jednego z nich (art. 129). Fakt przekazania spraw y do śledztwa kolektywnego powinien znaleźć wyraz w postano wieniu o wszczęciu spraw y, a nazw iska wszystkich funkcjonariuszy śledczych należy podać do wiadomości stron.
Zagadnienia dochodzenia zostały unormowane w sposób bardziej wy czerpujący. Kodeks wyraźnie odróżnia dochodzenie wstępne od docho dzenia zastępującego śledztwo.
Szczegółowo unormowano też w kodeksie niektóre zagadnienia zwią zane z wykonaniem wyroku.
