R O C Z N IK I G L E B O Z N A W C Z E T O M L IV N R 4 W A R S Z A W A 2 0 0 3 : 5 - 7
SA TU R N IN ZA W A D ZK I K R Y STY N A KON EC К A-В ETLE Y r3
ZB IG N IEW P R U SIN K IEW IC Z
O M IE JSC U PO L SK IE G O G L E B O Z N A W S T W A
W S Y S T E M IE N A U K
d o l s k a A kadem ia Nauk, W ydział V, 2 K atedra Nauk o Środow isku G lebow ym ,
Zakład G leboznaw stw a SGGW , W arszaw a, 3Zakład G leboznaw stw a, Instytut Ekologii i Ochrony Środow iska, UM K, Toruń
Jako em erytow ani profesorow ie gleboznawstwa, legitym ujący się ponad 50-let- nim stażem i dośw iadczeniam i w nauce, poczuw am y się do obow iązku zasygnalizo w ania pew nych niepraw idłow ości w system ie klasyfikacji nauk obow iązującym aktualnie w naszym kraju. N auka o glebie nie znalazła się dotychczas w w ykazach dziedzin i dyscyplin naukow ych, w zakresie których m ogą być nadaw ane stopnie naukow e. Jest to bardzo pow ażna przeszkoda w pom yślnym rozwoju naszej dyscy pliny.
Pedosfera, jak o zasadniczy elem ent litosfery, stanowi pow ierzchniow ą w arstw ę skorupy ziem skiej, objętą w ietrzeniem i procesam i glebotw órczym i. Jest jedn ym z istotnych kom ponentów w szystkich ekosystem ów lądowych i płytkow odnych. Gleby należą do niepom nażalnych zasobów kuli ziem skiej i spełniają w iele funkcji, przede w szystkim jako siedlisko wzrostu i rozwoju roślin, zw ierząt i drobnoustrojów oraz transform acji składników m ineralnych i organicznych. Jest to także ten kom ponent geosfery, który w swej budow ie i w łaściw ościach m a zapisane cechy daw nych i w spółczesnych okresów litologiczno-pedologicznych. Gleby więc, dzięki sw oistym cechom fizykochem icznym i m orfologicznym (także m ikrom orfologicznym ) są od biciem historii krajobrazów , których są istotną częścią.
G leboznaw stw o - pedologia jest nauką interdyscyplinarną, pow iązaną ściśle z innym i dziedzinam i, takim i jak: geologia, m ineralogia, petrografia, geom orfologia, hydrogeologia, geochem ia, archeologia, ekologia oraz biologicznym i naukam i apli kacyjnym i: rolnictw em , leśnictw em , ogrodnictw em , łąkarstw em itp. Z ajm uje się poznaw aniem procesów pow staw ania i ew olucji gleb, ich m orfologią i m ikrom orfolo- gią, składem m ineralnym i granulom etrycznym , w łaściw ościam i fizycznym i, chem i cznym i i biologicznym i, żyznością, system atyką, przestrzennym rozm ieszczeniem na Ziem i, ja k też przydatnością użytkow ą, antropogenicznym i skażeniam i i ochroną.
6 S. Z a w a d zk i, K. K onecka -B etley, Z. P ru sin kiew icz
W szechstronna znajom ość gleb jest niezbędna w planow aniu ich w łaściw ego w ykorzystania na potrzeby człow ieka, przy założeniu zrów now ażonego rozw oju. Jest ona potrzebna także dla racjonalnego użytkow ania przestrzeni produkcyjnej i rejoni zacji roślin upraw nych. N a rolę gleby jako ogrom nie w ażnego przyrodniczego bogac tw a ludzkości, bez którego nie jest m ożliw a egzystencja człow ieka i środow iska, w skazuje Europejska K arta Gleby {European Soil C harter) przyjęta przez Radę Europy ( C ouncil o f Europe) w 1972 roku.
W P olsce potoczyły się tak losy nauki o glebach, że początkow o rozw ijała się ona praw ie w yłącznie i to dość jednostronnie, w kręgu dyscyplin zw iązanych z u żytko w aniem tego podłoża do życia roślin upraw nych. G leboznaw stw o było w naszym kraju traktow ane dość pow szechnie (a nierzadko traktow ane je st nadal) jak o dział nauk rolniczych, czyli dziedzina nauk stosow anych.
W krajach Europy Zachodniej traktuje się w ąsko pojm ow ane gleboznaw stw o rolnicze jed y n ie jako, w praw dzie bardzo ważną, lecz tylko niew ielką część w iedzy o glebach. Szerzej pojm ow ana pedologia* ujm uje całościow o w szystkie teoretyczne i stosow ane aspekty tej podstaw ow ej dziedziny przyrodniczej.
D odać należy kilka słów objaśniających pochodzenie w yw odzącego się z greckie go (pedon - gleba) term inu „pedologia” . Już w 1862 r. niem iecki uczony Fryderyk A lbert Fallöu nadał swem u dziełu tytuł, który w tłum aczeniu na języ k polski brzmi: „Pedologia, czyli ogólna i szczegółow a nauka o glebie” .
M im o że w akadem iach i instytutach rolniczych podstaw ow e badania gleboznaw cze nie m ogły być szczególnie preferow ane, to jed n ak gleboznaw stw o polskie m oże odnotow ać pew ne pow ażne sukcesy także na tym polu. D la przykładu m ożna tu w ym ienić oryginalny dorobek w takich dziedzinach, ja k geografia i system atyka gleb, paleopedologia, udział zjaw isk peryglacjalnych w procesach glebotw órczych, badania nad istotą żyzności gleb, w yróżnienie i w szechstronne udokum entow anie kilku no w ych dla nauki typów glebow ych (m. in. nasp przyklifow ych, gleb rdzaw ych), polski w kład w teorię procesów bielicow ania, a także polski w kład w szerokie rozw inięcie badań procesów akum ulacji i decesji m aterii organicznej, co doprow adziło do usy stem atyzow ania procesów bagiennych i całościow ego ujęcia system atyki gleb hydro- genicznych. N a podkreślenie zasługują też wyniki badań nad m atem atycznym m odelow aniem procesów glebow ych, prace w dziedzinie energetyki procesów hum i- fikacji i klasyfikacji próchnic (zw łaszcza leśnych) oraz prace w dziedzinie rozw oju ekopedologii. M ożna rów nież podkreślić podstaw ow e badania z zakresu chem ii i fizykochem ii epigeosfery, osiągnięcia w zakresie biologii i ochrony gleb jak o elem en tu krajobrazu, badania w dziedzinie zoologii gleb (zw łaszcza akarologii) itd. P otw ier dzeniem nie tylko rolniczego, lecz znacznie ogólniejszego charakteru pedologii m oże być m .in. w ykaz kom isji naukow ych działających przy M iędzynarodow ej U nii N auk G leboznaw czych (International Union o f Soil Sciences). Są to następujące kom isje:
I - Fizyki gleb, II - C hem ii gleb, I I I - B io lo g ii,
*Ponieważ w języku polskim słowo pedologia kojarzy się często z innymi znaczeniami, autorzy suge rują, że m ożna by stosować zm odyfikow aną nazwę „pedonologia”.
O m iejscu p o lsk ie g o g leb o zn a w stw a w system ie n a u k____________7
IV - Żyzności gleb
V - G enezy, klasyfikacji i kartografii gleb, V I - Technologii gleb,
V II - M ineralogii gleb,
V III - Gleby w środow isku przyrodniczym .
Ponadto przy IUSS działa siedem podkom isji, a w śród nich podkom isja gleb zasolonych, m ikrom orfologii gleb, ochrony gleb i środow iska, zoologii gleb, gleb leśnych, oceny gleb, rem ediacji gleb. D la pełnego obrazu należałoby jeszcze w yliczyć kilkanaście tzw. zespołów roboczych. W ym ieniam y tylko niektóre z nich, a m iano w icie zespół satelitarnej mapy gleb i terenów bezglebow ych (SO TER), zespół pedo- m etrii, zespół badań w spółzależności gleb i roślinności, zespół paleopedologii, zespół pedo- i geom edycyny, zespół historii, filozofii i socjologii gleboznaw stw a.
N adm ienić też trzeba, że w naszym kraju od roku 1936 działa Polskie T ow arzystw o G leb o zn aw cze afiliow ane przy M iędzynarodow ej U nii N auk G leboznaw czych (IUSS).
K atedry (zakłady, laboratoria) gleboznaw stw a działają od dziesiątków lat nie tylko w akadem iach rolniczych, lecz także w uniw ersytetach: U niw ersytet Jagielloński, U niw ersytet M ikołaja Kopernika, U niw ersytet W arszaw ski, U niw ersytet M arii Cu- rie-Skłodow skiej, U niw ersytet Łódzki, U niw ersytet W rocław ski, (ostatnio także U ni w e rsy tet W a rm iń sk o -M a z u rsk i) oraz P o lite c h n ik a W a rsza w sk a, P o lite c h n ik a G dańska i Politechnka B iałostocka. W arto przy tym zaznaczyć, że na w ydziałach uniw ersyteckich gleba traktow ana jest jako obiekt poznania w ażnego elem entu przy rody (naw iasem m ów iąc pow stałego znacznie wcześniej aniżeli rolnictw o, nie baga telizując tego ostatniego), natom iast na studiach rolniczych, leśnych, ogrodniczych i innych podobnych, określa się ją tylko jako środek produkcji.
B iorąc w ym ienione fakty pod uw agę m ożna żyw ić nadzieję, że w w ykazach C entralnej Kom isji do spraw Tytułów i Stopni N aukow ych przy najbliższej korekcie znajdzie się m iejsce na nauki gleboznaw cze, albo przynajm niej, w zorem takich dyscyplin, jak biofizyka i biochem ia, będą się m ogły pow tarzać nie tylko w naukach rolniczych, ale także w naukach o Ziem i, w naukach biologicznych, naukach leśnych, ochrony i kształtow ania środow iska przyrodniczego, naukach technicznych itd.
Jeśli niniejsza notatka przyczyni się do w yjaśnienia dotychczasow ych nieporozu m ień w pojm ow aniu istoty nauk o glebach, jej cel zostanie osiągnięty.
P ro f. d r hab. K r y s ty n a K o n e c k a -B e tle y 0 0 -8 0 1 W a rsza w a , ul. C h m ie ln a 1 0 6 B m. 1 30
