[2016/Nr 8] Nr 8/2016 (pełna wersja)

tom 72 · nr 8 rok 2016 sierpień issn 0014‑8261

„Farmacja Polska” ukazuje się raz w miesiącu. Pre­

numeratorami czasopisma są farmaceuci, apte­

ki ogólnodostępne i szpitalne, hurtownie farma­

ceutyczne, producenci środków farmaceutycznych i materiałów medycznych. Pismo dociera też do sa­

morządu aptekarskiego, Naczelnej Izby Lekarskiej, okręgowych izb lekarskich, lekarzy wojewódzkich oraz niektórych bibliotek.

Cena prenumeraty krajowej na rok 2016 wynosi 233,10 zł (w tym 5% VAT), zagranicznej – 200 USD.

Emeryci – członkowie Polskiego Towarzystwa Far­

maceutycznego otrzymują zniżkę 50%, toteż na blankiecie wpłaty należy podać numer emerytury.

W dziale finansowym PTFarm można nabywać po­

jedyncze zeszyty czasopisma. Prenumeratę należy opłacać w dowolnym banku lub urzędzie poczto­

wym na rachunek bankowy:

Polskie Towarzystwo Farmaceutyczne

Millennium SA 29 1160 2202 0000 0000 2770 0281

Farmacja Polska zamieszcza płatne reklamy.

Redakcja nie ponosi odpowiedzialności za treść ogłoszeń.

Redakcja nie zwraca niezamówionych materiałów.

Prezentowane przez autorów prace są wyrazem ich poglądów naukowych i redakcja nie ponosi za nie odpowiedzialności.

Farmacja Polska jest indeksowana w Chemical Abs­

tracts, Analytical Abstracts, Biochemical Abstracts, International Pharmaceuticals Abstracts i EMBASE (Excerpta Medica).

Czasopismo jest także indeksowane w Index Copernicus (ICV = 34,80) oraz umieszczone na liś­

cie czasopism punktowanych Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego (8 pkt).

WSZELKIE PRAWA ZASTRZEŻONE

KOMITET REDAKCYJNY

dr hab. Iwona Arabas (Warszawa), dr Lucyna Bułaś (Sosnowiec), mgr Lidia Czyż (Rzeszów),

prof. dr hab. Zbigniew Fijałek (Warszawa), prof. dr hab. Barbara Filipek (Kraków), dr Katarzyna Hanisz (Łódź),

prof. dr hab. Renata Jachowicz (Kraków), prof. dr hab. Roman Kaliszan (Gdańsk), prof. dr hab. Aleksander A. Kubis (Wrocław), dr Jadwiga Nartowska (Warszawa),

prof. dr hab. Miguel das Neves Afonso Cavaco (Lisbona, Portugalia), mgr Zbigniew Niewójt (Warszawa),

prof. dr hab. Krystyna Olczyk (Sosnowiec), prof. dr hab. Daria Orszulak­Michalak (Łódź), prof. dr hab. Jan Pachecka (Warszawa), prof. dr hab. Janusz Pluta (Wrocław), prof. dr hab. Wiesław Sawicki (Gdańsk), dr hab. Agnieszka Skowron (Kraków), prof. Lidia Tajber (Dublin, Irlandia) dr Elwira Telejko (Białystok),

prof. dr hab. Marek Wesołowski (Gdańsk), prof. dr hab. Witold Wieniawski (Warszawa), dr hab. Katarzyna Winnicka (Białystok)

Prof. dr hab. Andriy Zimenkovsky (Lwów, Ukraina) REDAKCJA

Redaktor naczelny: dr hab. Bożena Karolewicz Redaktor statystyczny: dr Dominik Marciniak Redaktor techniczny: Joanna Czarnecka Korekta: Izabela Pranga

ADRES REDAKCJI

00­238 Warszawa, ul. Długa 16, tel. 22 831 02 41 w. 12 WYDAWCA

Polskie Towarzystwo Farmaceutyczne

Dział Wydawnictw – Redaktor prowadzący: Hanna Plata 00­238 Warszawa, ul. Długa 16

tel./faks 22 635 84 43 tel. 22 831 02 41 w. 15

Kolportaż: tel. 22 831 79 63 w. 19, 20

e­mail: wydawnictwa@ptfarm.pl, zamowienia@ptfarm.pl Adres dla autorów: redakcja@ptfarm.pl

Strona PTFarm w Internecie: http://www.ptfarm.pl

ISSN 0014­8261

Skład i łamanie: Joanna Czarnecka

Druk: Oficyna Wydawniczo­Poligraficzna Zygmunt Siemieniak, Ząbki, tel. 22 781 51 02, faks 22 398 78 15, www.siemieniak.pl Nakład: 5000 egz.

Printed on acid­free paper.

tom 72 · nr 8 rok 2016 sierpień issn 0014‑8261

Spis treści

501 praca oryginalna · farmakognozja · Badania herbat owocowych Wiesława Bylka, Irena Matławska, Anna Gawron-Gzella

510 terapia i leki · Magnez i jego znaczenie w patogenezie wielu chorób Anna Bucka, Katarzyna Nowicka, Bolesław Banach,

Małgorzata Mazurek-Mochol

514 patofizjologia · Zakażenie Helicobacter pylori a rozwój raka żołądka Michał Czerewaty, Tomasz Sroczyński, Marzena Staniszewska, Bolesław Banach

519 praktyka farmaceutyczna · Badanie dokładności wagi według US Pharmacopeia and National Formulary

Wojciech T. Chyla

528 terapia i leki · Leczenie starszych kobiet z hormono-dodatnim rakiem piersi w stadium zaawansowania

Bolesław Banach, Michał Czerewaty, Małgorzata Mazurek-Mochol, Andrzej Pawlik

533 historia farmacji · Gustaw Jäger (1823–1917) i jego sposób na zdrowie Monika Urbanik

539 wydarzenia · 43. Międzynarodowy Kongres Historii Farmacji Warszawa, wrzesień 2017 r.

Farmacja po dyplomie

540 technologia postaci leku · Liposomy – główne kierunki badań i zastosowań

Anna Mazurek, Katarzyna Paradowska

546 praktyka farmaceutyczna · Środki konserwujące w recepturowych kroplach do oczu

Anna Czech, Katarzyna Bucała-Śladowska, Andrzej Kasprowicz, Renata Jachowicz, Witold Jamróz

550 terapia i leki · Witamina D – aktywność biologiczna i metody oznaczania w diagnostyce klinicznej

Kornelia Sałaga, Beata Ulewicz-Magulska, Marek Wesołowski 559 bromatologia farmaceutyczna · Interakcje pomiędzy wybranymi

składnikami suplementów diety a lekami przeciwcukrzycowymi.

Część II: Roślinne składniki suplementów diety Katarzyna Zabłocka-Słowińska, Jadwiga Biernat

Table of Contents

501 original article · pharmacognosy · Analysis of fruit teas

Wiesława Bylka, Irena Matławska, Anna Gawron-Gzella

510 therapy and drugs · Magnesium and its role in the pathogenesis of many diseases

Anna Bucka, Katarzyna Nowicka, Bolesław Banach, Małgorzata Mazurek-Mochol

514 pathophysiology · Helicobacter pylori infection and the development of gastric cancer

Michał Czerewaty, Tomasz Sroczyński, Marzena Staniszewska, Bolesław Banach 519 pharmaceutical practice · Testing of accuracy

of a balance according to The US Pharmacopeia and National Formulary

Wojciech T. Chyla

528 therapy and drugs · Treatment of elderly patients with hormone-receptor positive breast cancer in advanced stage

Bolesław Banach, Michał Czerewaty, Małgorzata Mazurek-Mochol, Andrzej Pawlik 533 history of pharmacy · Gustav Jager (1823–1917)

and his ways with health Monika Urbanik

539 events · 43^rd International Congress of History of Pharmacy Warsaw, September 2017

Postgraduate pharmacy

540drug form technology · Liposomes – scientific studies and usage

Anna Mazurek, Katarzyna Paradowska 546 pharmaceutical practice · Antimicrobial

preservatives in prescription eye drops Anna Czech, Katarzyna Bucała-Śladowska, Andrzej Kasprowicz, Renata Jachowicz, Witold Jamróz

550 therapy and drugs · Vitamin D – biological activity and analytical methods in clinical diagnostics

Kornelia Sałaga, Beata Ulewicz-Magulska, Marek Wesołowski

559 pharmaceutical bromatology · Interactions between selected dietary supplements and antidiabetic drugs. Part II: Herbal components of dietary supplements

Katarzyna Zabłocka-Słowińska, Jadwiga Biernat

P R A C A O R Y G I N A L N A · FA R M A K O G N O Z J A

malinowa, żurawinowa sugeruje 100% udział owo­

ców maliny czy żurawiny.

Składnikami herbatek owocowych dostępnych na polskim rynku artykułów spożywczych są najczę­

ściej owoce: maliny, żurawiny, aronii, dzikiej róży, bzu czarnego, czarnej porzeczki, czarnej jagody, je­

żyny i truskawki, jabłka, owocni pomarańczy, skórki granatu i inne. Częstym składnikiem herbatek owo­

cowych jest też kwiat hibiskusa, którego obecność warunkuje kwaskowaty smak, a także ciemnoczer­

woną barwę naparu. Ponadto ze względu na słodki smak dodawany może być korzeń lukrecji, a właści­

wości rozgrzewające nadaje herbacie korzeń imbiru.

Jeżeli herbata owocowa lub owocowo­zioło­

wa dostępna jest w formie niedozowanej (sypka do samodzielnego dozowania), można wydzielić po­

szczególne składniki i zidentyfikować je makrosko­

powo i mikroskopowo. Natomiast kiedy herbatki są w formie sproszkowanej (torebki fix), analiza mor­

fologiczna jest niemożliwa, a najprostszą wówczas metodą jest badanie mikroskopowe, pozwalające na identyfikację elementów diagnostycznych poszcze­

gólnych surowców.

W atlasach botanicznych można znaleźć opi­

sy bądź rysunki charakterystycznych cech diagno­

stycznych dla wielu surowców roślinnych, jednak nie dla wszystkich owoców, które są składnikami popularnych herbatek owocowych [3–7].

Wstęp

Zainteresowanie produktami roślinnymi szyb­

ko rozwijającego się rynku nie tylko farmaceutycz­

nego, ale też rynku suplementów diety, nutraceu­

tyków i żywności funkcjonalnej znacząco wzrasta.

Konieczne jest więc opracowanie metod umożli­

wiających szybkie potwierdzenie tożsamości za­

stosowanego materiału roślinnego. Podstawową metodą identyfikacyjną są badania z wykorzysta­

niem analizy makroskopowej i mikroskopowej. Ba­

danie makroskopowe może być wykorzystane do identyfikacji surowców roślinnych grubo rozdrob­

nionych, natomiast w przypadku produktów zio­

łowych drobno rozdrobnionych, w tym herbatek w formie fix, pozostaje analiza mikroskopowa.

Ponadto ogólnie akceptowaną metodą identyfi­

kacji jest chromatografia cienkowarstwowa (TLC), umożliwiająca porównanie badanego wyciągu z wy­

ciągiem wzorcowym, charakterystycznym związ­

kiem dla danej substancji roślinnej bądź markerem.

Spośród specjalistycznych badań wykorzystuje się najczęściej wysokosprawną chromatografię cieczową (HPLC), rzadziej przeprowadza się testy genetyczne przy użyciu PCR czy badania immunologiczne, w któ­

rych określa się specyficzne dla gatunku białka [1, 2].

W leczniczym produkcie roślinnym, w oparciu o przyjęte metody, zwykle farmakopealne, moż­

na oznaczać zawartość związków lub grup związ­

ków biologicznie aktywnych, determinujących wy­

magane efekty fizjologiczne i farmakologiczne [3].

Na rynku znajduje się także szeroki asortyment herbatek owocowych różnych producentów, które dostępne są nie tylko w aptekach, sklepach zielar­

skich, ale również w sklepach spożywczych. Kupu­

jąc herbatkę owocową, konsument ma przekona­

nie, że produkt jest naturalny i posiada właściwości prozdrowotne, obecne są w nim wyłącznie dekla­

rowane składniki lub są one zawarte w proporcjach, na które wskazywałaby nazwa, np. nazwa herbatki:

Analysis of fruit teas · The interest of the herbal products, as ingredients popular on the market food fruit teas, clearly increasing.

Consumer buying them believes that the product is natural, has declared composition and properties of a pro-health. Our study presents diagnostic anatomical features that allow quick, easy and inexpensive identification of the most common ingredients of fruit teas.

Keywords: fruit teas, microscopic analysis.

© Farm Pol, 2016, 72(8): 501–509

Badania herbat owocowych

Wiesława Bylka, Irena Matławska, Anna Gawron-Gzella

Katedra i Zakład Farmakognozji Uniwersytetu Medycznego im. K. Marcinkowskiego w Poznaniu

Adres do korespondencji: Wiesława Bylka, Katedra i Zakład Farmakognozji UMP, ul Święcickiego 4, 61­781 Poznań, e­mail: farmakognozja@ump.edu.pl

Celem pracy była analiza cech anatomicznych pojedynczych surowców będących najczęstszymi składnikami herbatek owocowych i przedstawie­

nie cech diagnostycznych, umożliwiających okre­

ślenie składu złożonych herbatek owocowych lub owocowo­ziołowych.

Materiał i metody

Analiza anatomiczna wybranych owoców i kwiatu hibiskusa

Surowce, które posłużyły do badań mikroskopo­

wych, pochodziły z Zakładu Zielarskiego „KAWON – HURT” Nowak sp.j. z Gostynia.

Ze sproszkowanych surowców przygotowy­

wano preparaty mikroskopowe, stosując roztwór wodzianu chloralu. Preparaty oglądano pod mi­

kroskopem optycznym Optika B­353A, przy po­

większeniu 10 i 40×. Obraz dokumentowano przy użyciu kamery MOTICAM 2000, a do obróbki kom­

puterowej zapisanych obrazów korzystano z opro­

gramowania Motic Images Plus 2.0. Sporządza­

no rysunki anatomicznych cech diagnostycznych,

obserwowanych pod mikroskopem, które wraz ze zdjęciami obrazów mikroskopowych zamieszczo­

no w pracy.

Analiza anatomiczna wybranych

herbatek owocowych

Badaniom poddano siedem herbatek owocowych wytwarzanych przez jednego producenta, zakupio­

nych w sklepie spożywczym na terenie Poznania.

Zawartość 3 torebek (fix) każdej herbatki wysypy­

wano, a po zmieszaniu i sproszkowaniu sporządza­

no preparaty mikroskopowe, które analizowano i dokumentowano, analogicznie jak w przypadku pojedynczych surowców. W sporządzonych pre­

paratach obserwowano cechy diagnostyczne, któ­

re wskazywałyby na obecność składników deklaro­

wanych przez producenta. Nie była możliwa ocena ilościowa zawartości poszczególnych składników herbatki, dokonywano jedynie szacunkowej oceny zawartości, biorąc pod uwagę liczbę fragmentów danych składników, widocznych w obrazie mikro­

skopowym [4–6].

Rycina 1. Rysunek (A) oraz zdjęcia (B) sproszkowanej substancji roślinnej (owocu

bzu czarnego).

1 – komórki skórki, zgrubiałe, jamkowane 2 – wydłużone, wąskie krzyżujące się włókna 3 – liczne krople oleju (okrągłe, żółto wybarwione)

P R A C A O R Y G I N A L N A · FA R M A K O G N O Z J A

Wyniki

Cechy budowy anatomicznej wybranych owo­

ców i kwiatu hibiskusa.

Owoc bzu czarnego Sambuci fructus Surowiec stanowią wysuszone, połyskliwie czar­

ne owoce S. nigra L., niekiedy zlepione po kilka, o słodkawo­kwaśnym smaku [7].

Cechy diagnostyczne sproszkowanego surowca:

proszek jest ciemnobrunatny, niemal czarny. Cha­

rakterystycznymi elementami są: fragmenty krzy­

żujących się włókien z widocznymi na ich tle skle­

reidami, grupy sklereid oraz librosklereid, fioletowo zabarwiony miękisz owocni środkowej o komór­

kach cienkościennych, zawierających niekiedy pia­

sek szczawianu wapniowego bądź drobne ziarna skrobi, fragmenty wiązek przewodzących o wąskich naczyniach spiralnych i drabinowatych, komórki skórki o zgrubiałych jamkowanych ścianach i prąż­

kowanym naskórku, fragmenty bielma i zarodka o komórkach cienkościennych, wypełnionych licz­

nymi kroplami oleju [7]. Cechy diagnostyczne ob­

serwowane pod mikroskopem przedstawiono na rycinie 1.

Kwiat hibiskusa

– Hibisci sabdariffae flos

Surowiec stanowią całe lub rozdrobnione wysuszone kielichy i kieliszki H. sabdariffa L.

zebrane w okresie owocowania [3].

Cechy diagnostyczne sproszkowanego su- rowca: wysuszony owoc barwy czerwonej lub purpurowoczerwonej o kwaskowatym smaku.

Charakterystycznymi jego składnikami są:

czerwono zabarwione fragmenty miękiszu, wiązki naczyniowe ze spiralnymi i siatkowa­

tymi naczyniami, liczne drobne gruzły szcza­

wianu wapnia, przestrzenie międzykomórko­

we wypełnione niekiedy śluzem, sąsiadujące z wielobocznymi komórkami skórki i anizocy­

tycznymi aparatami szparkowymi (3 komór­

ki, w tym jedna mniejsza), sklerenchymatycz­

ne włókna z szerokim światłem, jamkowane komórki miękiszu, fragmenty jednokomór­

kowych, gładkich, zagiętych włosków okry­

wowych, a czasami włosków gruczołowych, bardzo rzadko okrągławe ziarna pyłku z kol­

czastą egzyną [3]. Cechy diagnostyczne ob­

serwowane pod mikroskopem przedstawio­

no na rycinie 2.

Rycina 2. Rysunek (A) oraz zdjęcia (B)

sproszkowanej substancji roślinnej (kwiatu hibiskusa).

Na wszystkich zdjęciach spod mikroskopu tło wybarwione intensywnie różowo­fioletowo (barwne antocyjany rozpuszczają się w wodzianie chloralu)

1 – naczynia spiralne lub siatkowate 2 – fragmenty komórek miękiszowych wypełnionych różową treścią, z licznymi, drobnymi gruzłami szczawianu wapnia

3 – nieliczne jednokomórkowe włoski

Owoc róży – Rosae pseudo-fructus Owoce róży złożone z dna kwiatowego i pozosta­

łości wysuszonych działek kielicha Rosa canina L., Rosa pendulina L. oraz innych gatunków z rodzaju Rosa, z których usunięto niełupki [3].

Cechy diagnostyczne sproszkowanego surow- ca: wysuszony owoc barwy pomarańczowożół­

tej o kwaskowato­słodkawym smaku. Charakte­

rystycznymi jego składnikami są: fragmenty dna kwiatowego, komórki skórki zewnętrznej z poma­

rańczowożółtą treścią i grubą kutikulą, fragmenty skórki wewnętrznej z komórkami cienkościenny­

mi zawierającymi gruzły i niekiedy pryzmatycz­

ne jedyńce szczawianu wapnia, zdrewniałe komór­

ki izodiametryczne o zgrubiałych i jamkowanych ścianach, tworzące podstawę włosków, liczne dłu­

gie, jednokomórkowe włoski do 2 mm długości i 30–45 mm grubości, zwężone na obu końcach, o ścianach silnie zgrubiałych z woskowatym na­

skórkiem, liczne krople oleju o barwie pomarań­

czowożółtej [3]. Cechy diagnostyczne obserwowa­

ne pod mikroskopem przedstawiono na rycinie 3.

Owoc borówki czernicy suchy – Myrtilli fructus siccus

Wysuszony dojrzały owoc V. myrtillus L. o słod­

kim, lekko ściągającym smaku [3].

Cechy diagnostyczne sproszkowanego surowca:

wysuszony owoc barwy fioletowobrunatnej o słod­

kim i lekko ściągającym smaku. Charakterystyczny­

mi jego składnikami są: fioletoworóżowe sklereidy z owocni wewnętrznej i śródowocni, zwykle w sku­

piskach o grubych jamkowanych ścianach, czerwo­

nobrunatne fragmenty owocni zewnętrznej zbu­

dowane z wielokątnych komórek o umiarkowanie zgrubiałych ścianach, brunatnawożółte fragmenty zewnętrznej warstwy łupiny nasiennej, zbudowa­

ne z wydłużonych komórek o U­owato zgrubiałych ścianach, gruzły i pryzmatyczne jedyńce szczawia­

nu wapnia różnej wielkości [3]. Cechy diagnostycz­

ne obserwowane pod mikroskopem przedstawio­

no na rycinie 4.

Rycina 3. Rysunek (A) oraz zdjęcia (B) sproszkowanej substancji roślinnej (owocu róży).

1 – liczne długie, jednokomórkowe włoski wyrastające z komórki stanowiącej wspólną podstawę

2 – komórki skórki wewnętrznej cienkościenne z gruzłami (niekiedy pryzmatyczne jedyńce szczawianu wapnia – 2a)

3 – sklereidy (świadczące o obecności niełupek)

4 – komórki skórki zewnętrznej z pomarańczowożółtą treścią 5 – krople oleju

Uwaga: brak elementów komórek wypełnionych różową treścią

P R A C A O R Y G I N A L N A · FA R M A K O G N O Z J A

Owoc aronii – Aroniae fructus

Wysuszony owoc A. melanocarpa (Michx.) El­

liott o słodkawo­kwaskowatym, cierpkim smaku i ciemnobrunatnej barwie.

Cechy diagnostyczne sproszkowanego surowca:

w dostępnej literaturze brak danych dotyczących cech budowy anatomicznej.

Cechy diagnostyczne obserwowane pod mi­

kroskopem (obserwacje własne) przedstawiono na rycinie 5.

Owoc żurawiny – Vaccini fructus

Wysuszony owoc Oxycoccus macrocarpus (Aiton) Pers. o brunatno czerwonej barwie i kwa­

skowatym smaku.

Cechy diagnostyczne sproszkowanego surowca:

w dostępnej literaturze brak danych dotyczących cech budowy anatomicznej.

Cechy diagnostyczne obserwowane pod mi­

kroskopem (własne obserwacje) przedstawiono na rycinie 6.

Rycina 4. Rysunek (A) oraz zdjęcia (B) sproszkowanej substancji roślinnej (owocu borówki czernicy).

1 – gruzły, niekiedy pryzmatyczne jedyńce (1a) szczawianu wapnia różnej wielkości 2 – fragmenty zewnętrznej warstwy łupiny nasiennej zbudowane z wydłużonych komórek o U­owato zgrubiałych ścianach

3 – fioletoworóżowe sklereidy z owocni wewnętrznej i śródowocni, w skupiskach o grubych, jamkowanych ścianach

Owoc czarnej porzeczki – Ribis nigri fructus

Wysuszony owoc Ribes nigrum L. o barwie fio­

letowobrunatnej i kwaskowatym, charakterystycz­

nym smaku.

Cechy diagnostyczne sproszkowanego surowca:

w dostępnej literaturze brak danych dotyczących cech budowy anatomicznej.

Cechy diagnostyczne obserwowane pod mi­

kroskopem (własne obserwacje) przedstawiono na rycinie 7.

Owoc maliny – Rubi idaei fructus Wysuszony owoc Rubus idaeus L. barwy różo­

wo brunatnej o kwaskowatym smaku i charaktery­

stycznym zapachu.

Cechy diagnostyczne sproszkowanego surowca:

w dostępnej literaturze brak danych dotyczących cech budowy anatomicznej.

Cechy diagnostyczne obserwowane pod mi­

kroskopem (własne obserwacje) przedstawiono na rycinie 8.

Rycina 5. Rysunek (A) oraz zdjęcia (B) sproszkowanej substancji roślinnej (owocu aronii).

Tło preparatu nie wybarwia się (barwniki słabo rozpuszczają się w wodzianie chloralu) 1 – komórki miękiszowe okrągławe, wypełnione brunatno­czerwoną treścią

2 – sklereidy grubościenne, jamkowane, różowo­brunatne, okrągławe 3 – włoski jednokomórkowe, grubościenne, powyginane, gładkie

Rycina 6. Rysunek (A) oraz zdjęcia (B) sproszkowanej substancji roślinnej (owocu żurawiny).

Tło preparatu nie wybarwia się

(barwniki słabo rozpuszczają się w wodzianie chloralu) 1 – komórki barwnikowe (regularne, wypełnione pomarańczową treścią) 2 – nieliczne drobne gruzełki 3 – włókna – żółte,

silnie jamkowane, wydłużone

P R A C A O R Y G I N A L N A · FA R M A K O G N O Z J A

Rycina 7. Rysunek (A) oraz zdjęcia (B) sproszkowanej substancji roślinnej (owocu czarnej porzeczki).

1 – komórki skórki perełkowato zgrubiałe 2 – włókna, silnie zgrubiałe żółto wybarwione 3 – drobne gruzełki szczawianu wapnia na tle włókien

4 – komórki o silnie zgrubiałych wybarwionych brunatno ścianach Pod mikroskopem widoczne są także nieliczne krople oleju

Rycina 8. Rysunek (A) oraz zdjęcia (B) sproszkowanej substancji roślinnej (owocu maliny).

1 – liczne włoski jednokomórkowe, biczowate, splątane 2 – żółto wybarwione komórki miękiszowe

3 – gruzełki szczawianu wapnia, różnej wielkości

Analiza

wybranych herbatek owocowych

W wyniku przeprowadzonej analizy mikrosko­

powej określono najważniejsze anatomiczne cechy diagnostyczne, które umożliwiają ustalenie tożsa­

mości wybranych owoców i kwiatu hibiskusa. Opi­

sane i zamieszczone na rycinach cechy anatomiczne owoców: aronii, żurawiny, czarnej porzeczki i ma­

liny są wynikiem własnych obserwacji, gdyż w do­

stępnej literaturze nie znaleziono takich danych, natomiast w przypadku owoców: czarnej jagody, róży i kwiatu hibiskusa, korzystano z opisów za­

mieszczonych w monografiach farmakopealnych.

Uzyskane wyniki badań mikroskopowych wy­

korzystano do określenia składu wybranych zło­

żonych herbatek owocowych dostępnych na rynku produktów spożywczych. Badania mikroskopowe analizowanych herbatek owocowych wskazywa­

ły na rozbieżności jakościowe i ilościowe pomiędzy deklaracją producenta a wykrytymi powyższą me­

todą składnikami roślinnymi (tabela 1). We wszyst­

kich herbatkach dominowały: deklarowane przez producenta owoce aronii oraz niezamieszczany w składzie kwiat hibiskusa. W przypadku herbatek:

MALINA, ŻURAWINA albo DZIKA RÓŻA Z MALINĄ, ŻURAWINA Z MALINĄ, chociaż ich nazwy sugero­

wały dominujący udział owocu maliny, żurawiny,

Nr Nazwa herbatki owocowej Skład

Nr serii Nr partii

deklarowany * stwierdzony

1 Dzika róża z maliną owoc dzikiej róży 45%

owoc maliny 10%

jabłko owoc aronii –

–

ślady owoców maliny jabłko

owoc aronii kwiat hibiskusa

5901483001612 25112014/34 22102015/16 24092015/42

2 Żurawina z maliną owoc żurawiny 30%

owoc maliny 30%

owoc aronii owoc czarnej porzeczki –

–

ślady owoców maliny owoc aronii –

kwiat hibiskusa

5901483000738 11102015/42

3 Żurawina z jabłkiem owoc żurawiny 30%

jabłko 30%

owoc aronii owoc czarnej porzeczki –

– jabłko owoc aronii –

kwiat hibiskusa

5901483200015 05092015/00 22022015/47 24052014/34 31102015/28 03042015/50 24052014/34

4 Malina owoc maliny 40%

owoc aronii owoc bzu czarnego jabłko

–

ślady owoców maliny owoc aronii – jabłko kwiat hibiskusa

5901483200091 04102015/18 08032015/47 18102015/48 12082015/45 16022015/3 12082015/32 5 Owoce leśne owoc czarnej jagody 20%

owoc bzu czarnego owoc żurawiny owoc czarnej porzeczki owoc aronii jabłko –

owoc jeżyny 20%

– – – – owoc aronii jabłko kwiat hibiskusa

5901483200329 I-10102015

6 Żurawina z granatem owoc żurawiny 15%

owoc czarnej porzeczki owoc bzu czarnego owoc maliny jabłko – –

skórka granatu 1,5%

– – – – jabłko kwiat hibiskusa owoc aronii

5901483001605 07102015/42 10092015/49 08102015/37 06042015/47

7 Żurawina owoc bzu czarnego 30%,

owoc czarnej porzeczki owoc aronii jabłko –

– – owoc aronii jabłko kwiat hibiskusa

5901483001636 08102015/47

Objaśnienia:

* dodatkowo: herbaty 1–5 oraz 7: aromaty, kwas cytrynowy (regulator kwasowości); herbata 6: aromaty – brak

Tabela 1. Analizowane herbatki owocowe

P R A C A O R Y G I N A L N A · FA R M A K O G N O Z J A

dzikiej róży w danym produkcie, nasze badania wy­

kazały brak lub śladowe ilości fragmentów diagno­

stycznych dla tych surowców, przy dominujących fragmentach pochodzących od kwiatów hibisku­

sa i owoców aronii. Ponadto w herbatkach, w któ­

rych producent deklarował znaczny udział owocu maliny, obserwowany silny zapach przypuszczal­

nie nadawał produktowi dodawany deklarowany w składzie aromat. Warto dodać, że herbatka z sa­

mych suszonych owoców malin posiada nikły za­

pach malinowy i słabą różowawą barwę.

W herbatkach obserwowano też obecność nie­

wielkich fragmentów o białej barwie, które po wy­

odrębnieniu dawały pozytywną reakcję na mal­

todekstrynę, nie umieszczaną przez producenta w składzie [3].

Podobnie jak w przypadku badanych przez nas herbatek, kwiat hibiskusa okazał się najczęstszym składnikiem (158 spośród 187) herbatek owoco­

wych analizowanych przez innych autorów, biorą­

cych pod uwagę deklaracje producentów [8].

Zauważyć można, że obecne na rynku herba­

ty MALINA, często w atrakcyjnym opakowaniu lub z maliną w deklarowanym przez producenta skła­

dzie, mogą nie zawierać owocu maliny, gdyż do ta­

nich herbatek malinowych są dodawane wytłoki, zawierające głównie nasiona malin, co pozwala na obniżenie ceny herbatki. Przykładowo, koszt znaj­

dujących się na rynku herbatek malinowych pro­

dukcji dwóch firm zielarskich, zawierających 100%

owoców maliny, wynosi około 21 zł (20 torebek po 4,5 g) lub 9 zł (20 torebek po 3,0 g), stąd, jeżeli koszt opakowania herbatki jest niski, nie możemy spo­

dziewać się ich dobrej jakości.

Jak wynika z naszych badań, konsument, kieru­

jąc się nazwą i szatą graficzną herbatki owocowej, a także spodziewając się jej określonych właściwo­

ści, może być wprowadzany w błąd.

Problem fałszowania roślinnych produktów leczniczych został już dostrzeżony i unormowany w dyrektywie unijnej, a za nią w nowelizacji pra­

wa farmaceutycznego [9, 10]. Przedstawiono w niej definicję sfałszowanych produktów leczniczych:

„Sfałszowana substancja czynna, to ta, która zosta­

ła przedstawiona fałszywie w zakresie tożsamości (opakowanie, etykieta, nazwa, skład, moc skład­

ników), pochodzenia i historii”. Zatem sfałszowa­

ny produkt leczniczy to taki, którego zafałszowanie dotyka nie tylko składu, ale też opakowania, etykie­

ty lub nazwy, a dla jego wytwórcy, dystrybutora jest przewidziana kara (grzywna, ograniczenie lub po­

zbawienie wolności). Miejmy więc nadzieję, że po­

dobne regulacje obejmą też produkty spożywcze, które są źródłem naszej codziennej diety. Szczegól­

ną uwagę powinno się zwrócić na produkty zawie­

rające składniki ziołowe, po które sięga konsument, spodziewając się prozdrowotnych ich właściwości, a często otrzymuje produkt niskiej jakości, o skła­

dzie niezgodnym z deklaracją i z syntetycznymi do­

datkami.

Podsumowując, ze względu na dobro konsu­

menta konieczna jest kontrola nie tylko leków ro­

ślinnych czy suplementów diety, ale także środków spożywczych zawierających składniki pochodze­

nia roślinnego.

Rysunki zamieszczone w pracy wykonała mgr Kinga Berdysz.

Otrzymano: 2016.05.12 · Zaakceptowano: 2016.06.25

Piśmiennictwo

1. Wichtl M. (red): Herbal Drugs and Phytopharmaceuticals, Third Edi­

tion, Medpharm, Stuttgart, 2004.

2. Evans W.C.: Trease and Evans Pharmacognosy, 15^th Edition, Saun­

ders, London, 2002.

3. Farmakopea Polska. wydanie X, tom 1. LUMINA Grupa Wydawnicza, Warszawa 2014.

4. Rahfeld B.: Mikroskopischer Farbatlas pflanzlicher Drogen, Spektrum Akademischer Verlag Heidelberg 2009.

5. Deryng J.: Atlas sproszkowanych roślinnych surowców leczniczych.

PZWL, Warszawa 1961.

6. Borkowski B.: Zarys farmakognozji. PZWL, Warszawa 1974.

7. Farmakopea Polska. wydanie IV, tom 2. PZWL, Warszawa, 1970.

8. Adamczak A., Forycka A., Buchwald W.: Skład herbatek owocowych dostępnych na polskim rynku artykułów spożywczych. Postępy Fi­

toterapii 2015, 16(4): 216–222.

9. Bartwicka M.: Zmiany w Prawie farmaceutycznym – sfałszowane pro­

dukty lecznicze. Panacea 2015, 52(3): 12–13.

10. Art. 124b Ustawy z 6.09.2001 r. Prawo farmaceutyczne (Dz.U.

z 2001 nr 126, poz. 1381 ze zm. z 2015).

magnez stanowi tak ważny element przemian w or­

ganizmie ludzkim, odgrywa ważną rolę w zapobie­

ganiu i leczeniu wielu chorób. Niski poziom ma­

gnezu koreluje z wieloma chorobami przewlekłymi, takimi jak: choroba Alzheimera, nadciśnienie tęt­

nicze, cukrzyca typu 2 i insulinooporność, choroby sercowo­naczyniowe, migrena i inne bóle głowy, ADHD, zaburzenia snu i koncentracji.

Metabolizm magnezu

Badania przeprowadzone w Europie i Stanach Zjednoczonych wskazują na niedostateczne spoży­

cie magnezu w populacji ludzkiej. Prawdopodob­

nie jest to skutkiem szerokiego stosowania nawo­

zów i produktów przetworzonych.

Źródło magnezu stanowią zielone warzywa (np.

szpinak), orzechy, nieprzetworzone zboża, rośliny strączkowe oraz ryby. Przewlekły niedobór magne­

zu wiąże się ze zwiększonym ryzykiem wystąpienia licznych przedklinicznych i klinicznych skutków, w tym: miażdżycy tętnic, nadciśnienia, zaburzeń rytmu serca, udaru mózgu, zmian w metabolizmie lipidów, insulinooporności, zespołu metaboliczne­

go, osteoporozy, a także zaburzeń neuropsychia­

trycznych [1].

Utrzymanie homeostazy magnezu odbywa się w jelitach, kościach i nerkach. Absorbowany jest głównie w jelicie cienkim. Warto zauważyć, że wchłanianie jelitowe nie jest wprost propor­

cjonalne do spożycia magnezu, ale jest uzależnio­

ne przede wszystkim od jego poziomu w osoczu.

Im niższy poziom magnezu w osoczu, tym wię­

cej jest on absorbowany w jelitach, im wyższy po­

ziom magnezu, tym mniejsza jest jego absorpcja.

Kluczową rolę w homeostazie magnezo­

wej odgrywają jednak nerki, stężenie magnezu

Wstęp

Magnez jest jednym z czterech najważniejszych elektrolitów w organizmie ludzkim. U dorosłego człowieka o masie ciała 70 kg jego zawartość wynosi ok. 1000 mmol. Stanowi on kofaktor ponad 300 en­

zymów niezbędnych do jego prawidłowego funk­

cjonowania. Odgrywa zasadniczą rolę w przemia­

nach ATP­zależnych i jego obecność jest niezbędna do prawidłowej syntezy DNA, RNA oraz białek. Jon magnezowy bierze udział m.in. w regulacji skurczu mięśni, ciśnienia krwi, pobudliwości mięśnia serco­

wego i przewodnictwa nerwowo­mięśniowego, ma także wpływ na wydzielanie insuliny.

Z uwagi na rolę magnezu w przemianach organi­

zmu bardzo ważne jest utrzymywanie jego prawidło­

wego stężenia w osoczu krwi, tj. 0,65–1,2 mmol/l.

Niedobór magnezu określa się mianem hipomagne­

zemii i występuje on znacznie częściej niż jego nad­

miar, nazywany hipermagnezemią.

Na zmiany stężeń tego pierwiastka wpływ mają głównie jego podaż, wchłanianie z przewodu po­

karmowego oraz wydalanie. W związku z tym, że Magnesium and its role in the pathogenesis of many diseases · In an aging society not only treatment plays an increased role, but also prevention of different diseases. According to the latest reports, huge role in either plays magnesium. It is essential for changes in human body, effecting pathogenesis of many diseases. A low level of magnesium is correlated with many chronic diseases, such as Alzheimer’s disease, cardiovascular diseases, headaches, ADHD. This article presents the potential impact of magnesium on many diseases.

Keywords: magnesium, chronic diseases.

© Farm Pol, 2016, 72(8): 510–513

Magnez i jego znaczenie w patogenezie wielu chorób

Anna Bucka

, Katarzyna Nowicka

, Bolesław Banach

, Małgorzata Mazurek-Mochol

1 Katedra Fizjologii Pomorskiego Uniwersytetu Medycznego w Szczecinie

2 Zakład Periodontologii Pomorskiego Uniwersytetu Medycznego w Szczecinie

Adres do korespondencji: Anna Bucka, Katedra Fizjologii Pomorskiego Uniwersytetu Medycznego w Szczecinie, ul. Powst. Wlkp. 72, 70­111 Szczecin, e­mail: pawand@poczta.onet.pl

T E R A P I A I   L E K I

kontrolowane jest głównie przez jego wydalanie z moczem. Większość magnezu wchłania się w pę­

tli Henlego.

Wchłanianie magnezu i wydalanie jest zależne od różnych hormonów. Wykazano, że 1,25­dihy­

droksywitamina D [1,25 (OH) ₂D] może stymulo­

wać jelitową absorpcję magnezu. Z drugiej strony magnez jest kofaktorem niezbędnym do wiązania witaminy D z jej białkiem nośnikowym (białko wią­

żące witaminę D – VDBP). Również konwersja wita­

miny D w wątrobie i nerce jest zależna od magnezu.

Estrogeny są znane ze stymulacji ekspresji TRPM6, białek transbłonowych odgrywających rolę we wchłanianiu magnezu. Również uwalnianie PTH zwiększa wchłanianie zwrotne magnezu w nerkach, wchłanianie w jelitach i uwalnianie z kości.

Okazuje się zatem, że regulacja stężenia magne­

zu odbywa się na wielu różnych poziomach, o czym należy pamiętać, szukając przyczyn zaburzeń go­

spodarki magnezowej.

Magnez w leczeniu i profilaktyce chorób

dzo często związane z niedoborami magnezu. Czę­

stość występowania hipomagnezemii u pacjentów z cukrzycą typu 2 waha się od 13,5 do 47,7%. Przy­

czynami jego niedoborów są zarówno niedosta­

teczne spożycie, jak i nadmierna utrata przez ner­

ki i jelita. Również niektóre leki, jak np. inhibitory pompy protonowej (IPP), mogą utrudniać wchła­

nianie jelitowe magnezu, co może być związane z polekową zmianą pH w świetle jelita, skutku­

jącą zmianą potencjału kanałów transportowych TRPM [2].

Magnez odgrywa kluczową rolę w metabolizmie glukozy i insuliny, głównie przez jego wpływ na aktywność kinazy tyrozynowej receptora insuliny, poprzez przeniesienie fosforanu z ATP na białko. Po­

nadto magnez może bezpośrednio wpływać na ak­

tywność białkowego transportera glukozy (GLUT4), a tym samym pomagać w regulacji transportu glu­

kozy do komórek.

Zbadano długoterminowy związek spożycia ma­

gnezu z występowaniem cukrzycy, systemowych reakcji zapalnych oraz insulinooporności. W bada­

niu tym wykazano, że spożycie magnezu korelowało z występowaniem cukrzycy i reakcji zapalnych. Po­

ziom magnezu w surowicy był odwrotnie propor­

cjonalny do hs­CRP oraz HOMA­IR [3].

Wyższe spożycie magnezu może być szczególnie korzystne u osób w średnim wieku, ponieważ może zmniejszyć ryzyko występowania stanu przedcu­

krzycowego i cukrzycy. W badaniu z podwójnie śle­

pą próbą, przeprowadzonym na pacjentach w wieku 30–65 lat z hipomagnezemią i świeżo rozpoznanym

stanem przedcukrzycowym, podawano 30 ml 5%

roztworu MgCl2 (odpowiednik 382 mg magnezu) lub obojętny roztwór placebo raz dziennie przez cztery miesiące. Zaobserwowano wyraźny spadek glikemii na czczo, wskaźnika HOMA­IR i pozio­

mu triglicerydów oraz wzrost poziomu cholestero­

lu HDL i magnezu w surowicy, u pacjentów przyj­

mujących MgCl2, w porównaniu do kontroli [4].

Z cukrzycą związane jest wysokie ryzyko wystę­

powania mikro­ i makroangiopatii. Niedobór ma­

gnezu, poprzez wpływ na metabolizm glukozy, ma istotny wpływ na rozwój powikłań cukrzycy. We­

dług ostatnich danych Stowarzyszenia do spraw badań nad magnezem, u pacjentów z cukrzycą su­

plementacja jest istotna z czterech głównych wzglę­

dów: działania uwrażliwiającego na insulinę, anta­

gonizmu wapnia, regulacji stresu oksydacyjnego i stabilizującego wpływu na śródbłonek [5].

Nadciśnienie

Nadciśnienie tętnicze jest głównym czynnikiem ryzyka chorób serca i udaru mózgu. Magnez bierze udział w regulacji ciśnienia krwi. Każda zmiana en­

dogennego poziomu magnezu prowadzi do zmian tonusu naczyń, a w konsekwencji do zmiany ci­

śnienia tętniczego. Niedobór magnezu za pośrednic­

twem angiotensyny II i aldosteronu zwiększa synte­

zę tromboksanu, produkcję prostaglandyn i skurcz naczyń krwionośnych. Dodatkowo, zmiany w meta­

bolizmie wapnia i magnezu biorą udział w patogene­

zie nadciśnienia pierwotnego. Wewnątrzkomórkowe stężenie wapnia i magnezu jest kontrolowane przez ATP­zależną pompę Ca/Mg. U pacjentów z nadci­

śnieniem wykazano przesunięcia na korzyść wap­

nia. Ponadto można wykazać doświadczalnie, że brak magnezu zwiększa ryzyko peroksydacji lipi­

dów i rozwój dyslipidemii. Te wszystkie czynniki odrywają ogromną, zarówno bezpośrednią, jak i po­

średnią rolę w patogenezie nadciśnienia tętniczego.

W badaniach osób z prawidłowym ciśnieniem tętniczym oraz nadciśnieniem stwierdzono, że su­

plementacja magnezem powoduje zmniejszenie ci­

śnienia skurczowego o 3–4 mm Hg i rozkurczowego o 2–3 mm Hg. U pacjentów z łagodnym niepowi­

kłanym nadciśnieniem terapia magnezem może prowadzić do normalizacji wartości ciśnienia tęt­

niczego. Suplementacja magnezu może pomóc kon­

trolować ciśnienie tętnicze i zredukować czynniki ryzyka sercowo­naczyniowego związane z nadci­

śnieniem, zwłaszcza u osób, które cierpią na nie­

dobory magnezu z powodu przewlekłego stosowa­

nia diuretyków czy niedostatecznego spożycia tego pierwiastka [6].

Choroba wieńcowa, zawał serca

Działania hipotensyjne, antyarytmiczne, prze­

ciwzapalne i przeciwzakrzepowe magnezu mogą

mieć ogromne znaczenie w zapobieganiu i leczeniu chorób układu sercowo­naczyniowego.

Badania nad magnezem wykazały jego poten­

cjalne znaczenie ochronne przed nagłą śmier­

cią sercową. W wieloletnich badaniach grupa osób z najwyższymi prawidłowymi stężeniami magne­

zu w surowicy miała ok. 40% mniejsze ryzyko na­

głego zgonu sercowego w porównaniu z osobami z niższymi stężeniami. W badaniu pacjentów z cięż­

ką zastoinową niewydolnością krążenia (NYHA IV) z optymalnym leczeniem chorób układu krążenia wydzielono dwie grupy. Jedna przyjmowała orotan magnezu, druga placebo. Obie grupy były porów­

nywalne pod względem danych demograficznych oraz czasu trwania leczenia niewydolności serca.

Po jednym roku przeżywalność była istotnie wyższa wśród pacjentów przyjmujących orotan magnezu.

Dodatkowo stan kliniczny 30% pacjentów przyj­

mujących magnez uległ poprawie. W innym bada­

niu pacjentów z NYHA III i IV wykazano korzystny wpływ suplementacji na ciśnienie tętnicze, zaburze­

nia rytmu serca i obniżenie wartości NT­pro­BNP.

Dzięki zaobserwowaniu wpływu na zwiększenie przeżywalności i poprawę jakości życia pacjentów, orotan magnezu może znaleźć zastosowanie w te­

rapii uzupełniającej u pacjentów z ciężką zastoino­

wą niewydolnością serca [7].

Jak wiadomo, zaburzenia rytmu serca, obok in­

nych zaburzeń elektrolitowych (np. hipokaliemii), związane są z hipomagnezemią. Możliwym oddzia­

ływaniem magnezu w zapobieganiu arytmii jest jego udział w stabilizacji stężenia elektrolitów w komór­

kach mięśnia sercowego i błon czy poprawie wy­

korzystania tlenu. Magnez odgrywa także znaczącą rolę w leczeniu, stanowiącego stan zagrożenia ży­

cia, wielokształtnego częstoskurczu komorowego typu torsade de pointes.

Zbadano, że częstość występowania zaburzeń rytmu serca występujących po zawale mięśnia ser­

cowego jest wyższa u pacjentów z hipomagnezemią i można ją zmniejszyć poprzez podawanie magnezu.

Badania wskazują nawet, że wlew dożylny siarcza­

nu magnezu przy podejrzeniu zawału mięśnia ser­

cowego powoduje istotne zmniejszenie śmiertelno­

ści pacjentów [8].

Stan przedrzucawkowy i rzucawka Stan przedrzucawkowy jest zaburzeniem wy­

stępującym w ciąży, charakteryzujący się wystę­

powaniem nadciśnienia tętniczego i białkomoczu, którym często towarzyszą patologiczne obrzęki.

Nieleczony może prowadzić do wystąpienia sta­

nu drgawkowego, czyli rzucawki. W leczeniu sta­

nu przedrzucawkowego i rzucawki najczęściej za­

stosowanie znajduje siarczan magnezu. Magnez jest lekiem z wyboru w zapobieganiu drgawkom w rzu­

cawce. Jego działanie jest wieloetapowe. Siarczan

magnezu może działać jako środek rozszerzający naczynia, zarówno obwodowe, jak i mózgowe, co skutkuje zmniejszeniem oporu obwodowego. Do­

datkowo może chronić barierę krew­mózg i ogra­

niczać tworzenie się obrzęku mózgu lub też wy­

kazywać ośrodkowe działanie przeciwdrgawkowe.

Warto zauważyć, że nimodypina, selektywny środek rozszerzający naczynia krwionośne mózgu, a także lek przeciwpadaczkowy – fenytoina, nie okazały się tak skuteczne w leczeniu rzucawki jak magnez [9].

Migrenowe bóle głowy

Badania wykazały, że pacjenci z bólami gło­

wy klastrowymi, klasycznymi lub migrenowymi, szczególnie z migreną menstruacyjną, mają niski poziom magnezu. Przeprowadzono badanie, w któ­

rym pacjenci otrzymywali doustnie 600 mg cytry­

nianu magnezu lub placebo, codziennie przez 12 ty­

godni. Częstotliwość ataków bólu zmniejszyła się o 41,6% w grupie przyjmującej magnez i 15,8%

w grupie otrzymującej placebo (p<0,05). Liczba dni z migreną i przyjmowaniem leków objawowych wśród pacjentów również spadły znacząco w gru­

pie przyjmujących magnez [10]. W innym badaniu wykazano istotną rolę zastosowania dożylnego wle­

wu siarczanu magnezu (1 g magnezu) w doraźnym leczeniu migreny. Zaobserwowano istotną poprawę efektów leczenia wszystkich objawów u pacjentów z aurą oraz u pacjentów bez aury. W oparciu o te ba­

dania można stwierdzić, że siarczan magnezu może być skutecznym, szybko działającym środkiem do leczenia ostrych migrenowych bólów głowy.

ADHD

ADHD, czyli zespół nadpobudliwości z deficy­

tem uwagi, jest jednym z najczęstszych zaburzeń psychicznych wśród dzieci i młodzieży. Znaczącą rolę w jego etiologii mogą odgrywać czynniki diete­

tyczne. Liczne badania donoszą, że u dzieci z ADHD zmniejsza się poziom magnezu w surowicy krwi oraz aktywność zależnej od jonów Mg2+ ­ATP­azy.

Obecnie w leczeniu ADHD mają zastosowanie atomoksetyna i stymulanty działające poprzez re­

ceptory adrenergiczne i dopaminergiczne. Magnez współdziała z neuroprzekaźnikami mającymi zwią­

zek z ADHD (np. dopamina, serotonina) i hamuje, in­

dukowane przez N­metylo­D­asparaginian (NMDA), uwalnianie noradrenaliny. Wyniki wielu badań są obiecujące, suplementacja może być przydatna w le­

czeniu ADHD. Niestety, do tej pory nie przeprowa­

dzono badań klinicznych, z podwójnie ślepą próbą i randomizacją, oceniających znaczenie i bezpieczeń­

stwo magnezu w leczeniu tej choroby [11].

Choroba Alzheimera

Choroba Alzheimera (AD) uznawana jest za naj­

częstszą przyczynę demencji u osób starszych.

T E R A P I A I   L E K I

Charakteryzuje się ona utratą neuronów i synaps kory mózgu oraz struktur podkorowych, co skut­

kuje zaburzeniami pamięci. Ostatnie badania pa­

cjentów z chorobą Alzheimera wykazały obniżony poziom magnezu w surowicy krwi oraz w tkance mózgowej, jednak jego rola w patogenezie choroby pozostaje nie do końca poznana. Niedobór magnezu, zwłaszcza w hipokampie, wydaje się stanowić waż­

ny czynnik patogenny choroby. Magnez ma wpływ na mechanizmy, które są istotne dla właściwości neuronów i plastyczności synaptycznej.

W badaniach transgenicznych myszy z chorobą Alzheimera udowodniono, że zastosowanie magne­

zu w ich leczeniu ogranicza tworzenie amyloidu Aβ oraz uniemożliwia utratę synaps i upośledzanie pa­

mięci. Najnowsze badania są obiecujące, być może leczenie magnezem we wczesnym etapie choroby pozwoli zmniejszyć ryzyko wystąpienia zaburzeń poznawczych w chorobie Alzheimera [12].

Astma

Przeprowadzono kilka badań klinicznych do­

tyczących działania magnezu podanego dożylnie w ostrych napadach astmy. W badaniu z podwój­

nie ślepą próbą, kontrolowanym placebo, zaob­

serwowano poprawę czynności płuc i zmniejszenie prawdopodobieństwa hospitalizacji po dożylnym podaniu siarczanu magnezu u pacjentów, któ­

rzy nie odpowiedzieli na wcześniejsze leczenie β­mimetykami. Można zatem pokusić się o stwier­

dzenie, że dożylne podanie siarczanu magnezu może mieć korzystny wpływ w leczeniu wspomagającym u pacjentów z umiarkowaną i ciężką astmą, u któ­

rych obserwuje się niewielką poprawę po stosowa­

niu β­agonistów[13].

Suplementacja

Wielu ekspertów ds. żywienia uważa, że suple­

mentacja powinna opierać się na masie ciała pacjen­

ta (np. 4–6 mg na 1 kg m.c. na dzień). Suplementy magnezowe dostępne są w formie tlenków, chlor­

ków, cytrynianów, orotanów i innych. W leczeniu, ze względu na swoją biodostępność, szczególnie po­

lecane są organiczne sole magnezu, tj. cytrynian, glukonian, orotan czy asparaginian [14].

Suplementując magnez, nie można jednak za­

pomnieć o tym, że nie jest on środkiem idealnym i może wywołać działania niepożądane. Do jed­

nych z najczęstszych należą dolegliwości ze stro­

ny przewodu pokarmowego (biegunka, nudności i wymioty). Przedawkowanie magnezu podawane­

go dożylnie może powodować wzmożone pragnie­

nie, spadek ciśnienia tętniczego, senność, osłabie­

nie mięśni, zaburzenia rytmu serca, śpiączkę, ze śmiercią włącznie. Należy pamiętać o interakcjach

z innymi lekami i zachować ostrożność m.in. ze względu na nasilanie działania antagonistów wap­

nia czy leków zwiotczających.

Podsumowanie

Nie ulega wątpliwości, iż magnez jest niezbęd­

nym elektrolitem dla żywego organizmu, a jego nie­

dobór może wiązać się z wieloma różnymi cho­

robami. U człowieka mogą to być choroby układu krążenia, nadciśnienie tętnicze, zaburzenia rytmu serca, rzucawka. U osób z niedoborami tego pier­

wiastka znacznie częściej też występują, tak niestety dziś popularne, miażdżyca, cukrzyca czy demencja wynikająca z choroby Alzheimera. Większości tych przypadków być może można by uniknąć, gdyby suplementować magnez w dawkach ściśle dosto­

sowanych do indywidualnych potrzeb organizmu.

Otrzymano: 2016.04.24 · Zaakceptowano: 2016.06.23

Piśmiennictwo

1. Barbagallo M., Belvedere M., Dominguez L.J.: Magnesium homeosta­

sis and aging. Magnes. Res. 2009, 22: 235–46.

2. Palmer B.F., Clegg D.J.: Electrolyte and Acid­Base Disturbances in Pa­

tients with Diabetes Mellitus. N. Engl. J. Med. 2015, 373: 548–59.

3. Kim D.J., Xun, P., Liu K., Loria C., Yokota K., Jacobs D.R., Jr. He K.:

Magnesium intake in relation to systemie inflammation, insulinresi­

stance, and the incidence of diabetes. Diabetes Care 2010, 33: 2604–

2610.

4. Guerrero­Romero F., Simental­Mendía L.E., Hernández­Ronquillo G., Rodriguez­Morán M.: Oral magnesium supplementation impro­

ves glycaemic status in subjects with prediabetes and hypomagnesa­

emia: A double­blind placebo­controlled randomized trial. Diabetes Metab. 2015, 41: 202–207.

5. Von Ehrlich E., Barbagallo M., Classen H.G., Guerrero­Romero F., Morren F.C., Rodriguez­Moran M., Vierling W., Vormann J., Kisters K.: The significance of magnesium in insulin resistance, metabolic syndrome, and diabetes – Recommendations of the Association of Magnesium Research e.V. Diabetol. Stoffwechs. 2014, 9: 96–100.

6. Kass L., Weekes J., Carpenter L.: Effect of magnesium supplementa­

tion on blood pressure: A meta­analysis. Eur. J. Clin. Nutr. 2012, 66:

411–418.

7. Stepura O.B., Martynow A.I.: Magnesium orotate in severe congesti­

ve heart failure (MACH). Int. J. Cardiol. 2009, 134: 145–147.

8. Woods K.L., Fletcher S., Roffe C., Haider Y.: Intravenous magnesium sulphate in suspected acutemyocardialinfarction: Resultsofthesecon dLeicesterIntravenousMagnesiumIntervention Trial (LIMIT­2). Lan­

cet 1992, 339: 1553–58.

9. Geiger H., Wanner C.: Magnesium in disease. Clin. Kidney J. 2012, 5:

i25–i38.

10. Gaul C., Diener H.C., Danesch, U.: Migraventr Study Group. Impro­

vement of migraine symptoms with a proprietary supplement conta­

ining riboflavin, magnesium and Q10: A randomized, placebo­con­

trolled, double­blind, multicenter trial. J. Headache Pain 2015, 16:

516.

11. Starobrat­Hermelin B., Kozielec T.: The effects of magnesium phy­

siological supplementation on hyperactivity in children with atten­

tion deficit hyperactivity disorder (ADHD). Positive response to ma­

gnesium oral loading test. Magnes. Res. 1997, 10: 149–156.

12. Li W., Yu J., Liu Y., Huang X., Abumaria N., Zhu Y., Huang X., Xiong W., Ren C., Liu X.G., Chui D., Liu G.: Elevation of brain magnesium prevents and reverses cognitive deficits and synapticlossinAlzheime­

r’sdiseasemousemodel. J.Neurosci. 2013, 33: 8423–8441.

13. Skobeloff E.M., Spivey W.H., McNamar, R.M., Greenspon, L.: Intra­

venous magnesium sulfate for the treatment of acute asthma in the emergency department. JAMA 1989, 262: 1210–1213.

14. Kisters K.: What is the correct magnesium supplement? Magnes. Res.

2013, 26: 41–42.

Do zakażenia najczęściej dochodzi przed 10 ro­

kiem życia na drodze jatrogennej, fekalno­oralnej lub oralno­oralnej [4]. Ma to swój udział w stymu­

lowaniu limfocytów T regulatorowych (Treg) do obrony przeciwko chorobom alergicznym i auto­

­immunologicznym [5]. Zakażenie Hp (ZHp) do­

tyka ponad 50% populacji ludzkiej [6]. Statystyka dotyczy głównie krajów uprzemysłowionych i roz­

wijających się, gdzie ma ono charakter endemicz­

ny [5]. ZHp jest głównym powodem przewlekłego zapalenia błony śluzowej żołądka i choroby wrzo­

dowej. Współistniejące ZHp z chorobą wrzodową sprzyja nadmiernemu wydzielaniu kwasu żołąd­

kowego. Ponadto Hp uwalnia ureazę, co wiąże się z zobojętnianiem kwasu solnego i podwyższeniem pH [7]. Badania przeprowadzone w 1993 r. wyka­

zały, że ZHp zwiększa nawet 6­krotnie ryzyko wy­

stąpienia raka żołądka i jest jednym z kluczowych czynników zachorowania [8]. Sekwencjonowa­

nie DNA Hp dowiodło zmienność jej występowa­

nia w różnych ludzkich populacjach oraz powięk­

szyło wiedzę na temat sposobów jej oddziaływania z organizmem gospodarza, tłumacząc m.in. dla­

czego Hp jest czynnikiem kancerogennym [9].

W 1994 r. Międzynarodowa Agencja Badań nad Ra­

kiem (IARC), agenda Światowej Organizacji Zdro­

wia (WHO), uznała Hp ludzkim kancerogenem I klasy [10].

Rak żołądka jest najczęściej diagnozowany u pa­

cjentów w zaawansowanym stadium, co sprawia, że staje się jedną z najczęstszych przyczyn zgonów z powodu choroby nowotworowej na całym świe­

cie. Późne rozpoznanie choroby stawia zabieg ope­

racyjny jako jedyną opcję leczenia [11]. Nowotwór ten ma charakter złośliwy i 95% diagnozowanych przypadków to gruczolakoraki. Rzadko występuje przed 40 rokiem życia, dotyczy głównie osób star­

szych [12]. Wrzody oraz rak żołądka są przyczyną

Wprowadzenie

Pierwsze informacje dotyczące identyfikacji Helicobacter pylori (Hp) sięgają drugiej połowy XIX w. [1]. Dopiero ponad 100 lat później wyizo­

lowano i namnożono Hp poza organizmem gospo­

darza. W 1982 r. u pacjentów z zapaleniem błony śluzowej żołądka odkryto Hp (pierwotnie nazy­

wane organizmem podobnym do Campylobacter).

Przyczyniło się to do obalenia teorii mówiącej o żo­

łądku jako sterylnym organie [2]. W 1989 r. prze­

prowadzono badanie genomu tej Gram­ujemnej, helikalnej pałeczki i zaklasyfikowano do rodzaju Helicobacter. Za oficjalną nazwę przyjęto Helico- bacter pylori [3].

Helicobacter pylori infection and the development of gastric

cancer · Helicobacter pylori (Hp) is a spiral-shaped, gram-negative bacterium which colonizes the gastric mucosa and is diagnosed in more that 50% of human population. Hp infection increases the risk of gastric cancer and is responsible for more than 70% of all non-cardia gastric cancer cases. Hp causes chronic inflammation in the stomach and is the major environmental contributory factor in the development of gastric cancer. It is correlated with epigenetic changes leading to disorders of the correct function of many genes. Another significant factor is ROS/RNS mechanisms causing DNA damage and results in mutation and deletion genes. Furthermore, Hp releases Tip-α protein which is known as a strong carcinogen associated with development of tumor cell invasion. VacA and CagA cytotoxins are important factors in cancer induction. Simultaneous Epstein-Barr virus (EBV) and Hp infection provides conditions for severe gastritis inflammation and appear to be related to the intestinal type of gastric cancer.

Keywords: Helicobacter pylori, Epstein-Barr virus, gastric cancer, epigenetic changes.

© Farm Pol, 2016, 72(8): 514–518

Zakażenie Helicobacter pylori a rozwój raka żołądka

Michał Czerewaty, Tomasz Sroczyński, Marzena Staniszewska, Bolesław Banach

Katedra i Zakład Fizjologii Pomorskiego Uniwersytetu Medycznego w Szczecinie Adres do korespondencji: Michał Czerewaty, ul. Powst. Wlkp. 72, 70­111 Szczecin, e­mail: pawand@poczta.onet.pl

PAT O F I Z J O L O G I A

ponad 1 miliona zgonów rocznie, co pokazuje ska­

lę problemu [13].

Wykazano, iż ZHp jest wysokim czynnikiem ry­

zyka rozwoju raka żołądka o typie non­cardia, czyli występującym poza wpustem żołądka. Za pojawie­

nie 74,7% przypadków tego typu raka odpowiada właśnie Hp [14]. Mimo wszystko częstotliwość raka żołądka u ludzi jest 10­krotnie mniejsza niż wy­

stępowanie ZHp. Badania wskazują, że rak rozwija się tylko u 2,9% przypadków z ZHp. Jednoznacz­

nie potwierdza to ogromny udział innych czynni­

ków w samej kancerogenezie. Są to głównie: zanie­

dbania dietetyczne, czynniki genetyczne, otyłość oraz palenie tytoniu [15]. Istotną rolę w nowotwo­

rzeniu pełni także genotyp Hp. Występowanie róż­

nych szczepów u odmiennych populacji przekłada się na zmienną wirulencję w poszczególnych re­

jonach świata [16].Tłumaczy to fenomen ludno­

ści Afryki i południowej Azji, gdzie pomimo dużej częstotliwości ZHp występowanie raka żołądka jest niskie. Tej anomalii przypisywane jest także działa­

nie czynników środowiskowych, których interak­

cja z Hp i organizmem gospodarza wpływa na pro­

cesy nowotworzenia [17].

Zmiany epigenetyczne

Jednym z podstawowych mechanizmów kance­

rogennych Hp jest hamowanie aktywności genów supresorowych w komórkach nabłonka żołądka po­

przez nieprawidłową metylację ich promotora. Do­

tyczy to m.in. p16^INK4A, RUNX3, LOX, TFF2, FLNc, HAND1, THBD, p41ARC, HRASLs czy E­kadhery­

ny. Zwalczenie ZHp bardzo często przywraca prawi­

dłowy stan metylacji. Potwierdza to kluczową rolę Hp w tym procesie. Jednakże wymaga on lepszego zrozumienia ze względu na wciąż niewielką liczbę danych [18, 19]. Odkryto ponad 100 genów, któ­

rych nieprawidłowa metylacja koreluje z nowotwo­

rami żołądka. Przy coraz większej liczbie przypad­

ków udaje się wykazać ścisłą zależność ZHp w tym zjawisku [20]. Cheng et al. wykazali, że hipermety­

lacja wywołana przez Hp odpowiada za zaburzenie funkcji czynnika transkrypcyjnego FOXD3, prowa­

dząc do nowotworów żołądka. Ponadto hipermety­

lacja FOXD3 koreluje z krótszym czasem przeżycia pacjentów z chorobą nowotworową [21]. Staty­

stycznie istotny jest także związek pomiędzy ZHp, metylacją w obrębie promotora genów GATA­4, GATA­5 a nowotworzeniem. Wybrane przykłady wskazują na udział Hp w kancerogenezie raka żo­

łądka na drodze epigenetycznej regulacji ekspresji genów [22].

Niwa et al. wykazali, że zaburzenia metylacji wywołane przez Hp nie są związane z bezpośrednią nadekspresją metylotransferaz DNA (DNMTs). Za­

każenie Hp spowodowało spadek ekspresji DNMTs

w komórkach epitelialnych żołądka, co pozwala wykluczyć nadekspresję DNMTs jako bezpośred­

nią przyczynę zmian metylacji. Zaburzenia me­

tylacji nie są spowodowane samą obecnością Hp, ale powstają na drodze mechanizmów indukowa­

nych stanem zapalnym w organizmie gospodarza [23]. Huang et al. w swoich badaniach (na przy­

kładzie E­kadheryny) potwierdzili zjawisko hiper­

metylacji jako odpowiedzi na stan zapalny wywo­

łany przez ZHp. ZHp poprzez jądrowy czynnik transkrypcyjny NF kappa B (NFκB) powoduje nad­

produkcję IL­1β, doprowadzając do powstawania iNOS. Prowadzi to do nadprodukji NO, czynnika warunkującego wzrost aktywności DNMT a w kon­

sekwencji hipermetylację w obrębie promotora an­

tyonkogenu, którego ekspresja ma zostać obniżona.

Warto zaznaczyć, że zmiany epigenetyczne wywo­

łane tą drogą wymagają obecności pobudzonych makrofagów. Zwalczenie ZHp przywraca popraw­

ny stan metylacji błony śluzowej żołądka. Stawia to ZHp w roli jednego z głównych czynników powo­

dujących zmiany epigenetyczne w komórkach bło­

ny śluzowej żołądka [24].

Nie wyklucza się także wnikania metylotransfe­

raz DNA (MTazy) Hp do komórek gospodarza przy udziale wyspecjalizowanych transportowych pę­

cherzyków błony komórkowej Hp lub sekrecji typu IV. Alternatywna teoria zakłada istnienie wewnątrz­

komórkowych Hp, dzięki czemu MTazy DNA mogą bezpośrednio reagować z cytoplazmą komórek go­

spodarza [25].

Zmiany epigenetyczne obejmują wczesne eta­

py kancerogenezy, przez co metylacja może stać się czynnikiem prognostycznym nowotworu. Stawia się ją jako idealny cel molekularny, wykorzystujący czynniki demetylujące. Na przykładzie myszoskocz­

ków potwierdzono, że zastosowanie decytabiny (5­aza­2’­deoksycytydyny) skutecznie zapobiega rakowi żołądka, co w połączeniu z chemoprewen­

cją może stanowić skuteczną strategię zapobiega­

nia chorobie [26].

Reaktywne formy tlenu i azotu (reactive oxygen species/reactive nitrogen species, ROS/RNS)

Inna rola Hp w rozwoju raka żołądka polega na wytworzeniu przewlekłego stanu zapalnego, pobu­

dzeniu wytworzenia reaktywnych form tlenu (ROS) i azotu (RNS), wywołania oksydacyjnych uszkodzeń DNA w komórkach błony śluzowej żołądka, w rejo­

nie kluczowym dla antyonkogenów, np. genu p53 [27]. Potwierdzono, że wytwarzanie wolnych rod­

ników i prozapalnych cytokin jest ściśle powiązane z możliwością wystąpienia mutacji DNA i złośliwych rozrostów neoplastycznych [28]. Ponadto ROS/

RNS indukują nieprawidłową metylację w obrębie

promotora tych genów, które kodują cząsteczki sygnałowe szlaków związanych z kancerogenezą.

Zmiany te poprzedzone są nadekspresją czynników transkrypcyjnych SNAIL, rekrutacją deacetylazy hi­

stonów i aktywacją DNMTs [27].

Białko Tip-

(TNF-

inducing protein)

Hp może uwalniać białko o nazwie Tip­α. Me­

chanizm działania jest odmienny od tego, który znany jest dla CagA (cytotoxin-associated gene A).

Uważa się, że Tip­α wnika do cytoplazmy komó­

rek epitelialnych żołądka i wiąże się z DNA, wpły­

wając na procesy nowotworzenia. Tip­α jest sil­

nym kancerogenem charakterystycznym dla Hp, wzmagającym produkcję prozapalnych cytokin w komórkach epitelialnych żołądka (m.in. IL­1β, IL­8 TNF­α, PGE2) przy udziale czynnika trans­

krypcyjnego NF­κB. Tip­α stanowi idealny marker wysokiego ryzyka wystąpienia nowotworów żo­

łądka i może posłużyć jako cel potencjalnych terapii przeciwnowotworowych. Jest ściśle kojarzony z in­

wazją i przerzutami komórek nowotworowych żo­

łądka [29]. Podwyższony poziom w surowicy krwi (u pacjentów z ZHp) czynnika martwicy nowotwo­

ru (TNF­α) koreluje z wyższym poziomem czyn­

nika wzrostu śródbłonka naczyniowego (VEGF).

Sam VEGF jest łączony z przedrakowymi zmianami w obrębie żołądka [30].

Czynnik wirulencji CagA (cytotoxin-associated gene A)

Mechanizm zakłada udział Hp o fenotypie wy­

twarzającym bakteryjną onkoproteinę CagA. CagA jest kancerogenem działającym na drodze mecha­

nizmu niezależnego od Tip­α. Uwolniona przez Hp, posiada zdolność translokacji do komórek epite­

lialnych żołądka poprzez system sekrecji typu IV (T4SS) i jest silnie kojarzona z tworzeniem gruczo­

lakoraków żołądka. Translokacja wymagana jest do wytworzenia prozapalnych cytokin, głównie IL­1, IL­8 i TNF­α. CagA po wniknięciu do komórki wią­

że się z wewnętrzną powierzchnią błony komór­

kowej, gdzie tyrozyna motywu EPIYA ulega fosfo­

rylacji przy udziale kinaz Src lub c­Abl. Zarówno ufosforylowany, jak i nieufosforylowany CagA wy­

wołuje zróżnicowane efekty w komórkach epiteli­

lanych żołądka przy udziale białek biorących udział w różnych szlakach sygnałowych. Przykładowo wytworzenie kompleksu ASSP2­CagA powoduje zaburzenie funkcji genu p53 i prowadzi do zahamo­

wania apoptozy zainfekowanych przez Hp komó­

rek epitelialnych żołądka. CagA poprzez pośredni­

czenie w hamowaniu kinaz PAR1b/MARK2 zaburza sygnałowanie z udziałem kinazy białkowej C. Kon­

sekwencją jest utrata polarności komórek nabłonka

oraz zaburzenie ścisłych połączeń między nimi [31].

CagA poprzez związanie się z E­kadheryną zakłóca prawidłową regulację β­kateniny, co z kolei prze­

kłada się na transdeferencjację i wzmożoną proli­

ferację komórek [10]. Mimuro et al. wykazali, że CagA może wiązać się z białkami Grb2 i promować proliferację komórek na drodze aktywacji szlaku Ras/MEK/ERK [32]. CagA oddziałuje także poprzez szlak c­met­PI3K­β­katenin, którego aktywacja warunkuje zdolność komórek do inwazji, prolife­

racji i chroni je przed skierowaniem na szlak apop­

tozy [33].

Czynnik wirulencji VacA (vacuolating cytotoxin A)

Drugim najbardziej istotnym czynnikiem wiru­

lencji Hp mającym udział w kancerogenezie raka żołądka jest odkryta w 1988 r. cytotoksyna waku­

olizująca VacA. Występuje w znacznie większej licz­

bie szczepów Hp niż CagA. VacA, oddziałując razem z CagA, wpływa na przebieg choroby. Obie toksyny wykazują aktywność antagonistyczną w odniesie­

niu do komórkowej morfologii. VacA reaguje z ko­

mórkami docelowymi poprzez receptory RPTPα i RPTPβ. Oddziałując przez podjednostkę p33, inge­

ruje w szlak apoptotyczny komórki. Toksyna uwal­

niana jest przez mechanizm sekrecji typu V i do­

staje się do komórek docelowych w postaci dwóch podjednostek: p33 i p55. Posiada regiony zmien­

ności (s1, s2, m1, m2), warunkujące różne geno­

typy VacA [6].

Badania wskazują, że szczepy HP VacA S1, VacA M1 warunkują o wiele większe prawdopodobień­

stwo wystąpienia raka żołądka, niż w przypadku szczepów Hp VacA S2, VacA M2. VacA M1 jest cha­

rakterystyczny dla zmian poprzedzających pojawie­

nie się nowotworu [34]. VacA S1 odgrywa także zna­

czącą rolę w patogenezie i rozwoju chłoniaków typu MALT w żołądku, które mogą być powodowane dłu­

gotrwałym narażeniem organizmu na stan zapalny wywołany przez Hp. Udokumentowano, że współ­

istniejąca infekcja Hp dotyczy nawet 92% zdiagno­

zowanych przypadków chłoniaków MALT [35].

Współudział Hp i wirusa Epsteina-Barr (Epstein–Barr virus, EBV)

w rozwoju raka żołądka

Minoura­Etoh et al. wykazali, że towarzysząca ZHp chloramina może reaktywować utajoną for­

mę wirusa EBV w komórkach epitelialnych żołąd­

ka. Infekcja EBV jest jedną z najczęściej występują­

cych infekcji wirusowych na całym świecie. Pewna liczba raków żołądka jest ściśle kojarzona z EBV [36]. Cardenas­Mondragon et al. w swoich bada­

niach potwierdzili, że równoczesne zakażenie EBV