[2016/Nr 4] Nr 4/2016 (pełna wersja)

(1)

tom 72 · nr 4 rok 2016 kwiecień issn 0014‑8261

„Farmacja Polska” ukazuje się raz w miesiącu. Pre

numeratorami czasopisma są farmaceuci, apte

ki ogólnodostępne i szpitalne, hurtownie farma

ceutyczne, producenci środków farmaceutycznych i materiałów medycznych. Pismo dociera też do sa

morządu aptekarskiego, Naczelnej Izby Lekarskiej, okręgowych izb lekarskich, lekarzy wojewódzkich oraz niektórych bibliotek.

Cena prenumeraty krajowej na rok 2016 wynosi 233,10 zł (w tym 5% VAT), zagranicznej – 200 USD.

Emeryci – członkowie Polskiego Towarzystwa Far

maceutycznego otrzymują zniżkę 50%, toteż na blankiecie wpłaty należy podać numer emerytury.

W dziale finansowym PTFarm można nabywać po

jedyncze zeszyty czasopisma. Prenumeratę należy opłacać w dowolnym banku lub urzędzie poczto

wym na rachunek bankowy:

Polskie Towarzystwo Farmaceutyczne

Millennium SA 29 1160 2202 0000 0000 2770 0281

Farmacja Polska zamieszcza płatne reklamy.

Redakcja nie ponosi odpowiedzialności za treść ogłoszeń.

Redakcja nie zwraca niezamówionych materiałów.

Prezentowane przez autorów prace są wyrazem ich poglądów naukowych i redakcja nie ponosi za nie odpowiedzialności.

Farmacja Polska jest indeksowana w Chemical Abs

tracts, Analytical Abstracts, Biochemical Abstracts, International Pharmaceuticals Abstracts i EMBASE (Excerpta Medica).

Czasopismo jest także indeksowane w Index Copernicus (ICV = 34,80) oraz umieszczone na liś

cie czasopism punktowanych Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego (8 pkt).

WSZELKIE PRAWA ZASTRZEŻONE

KOMITET REDAKCYJNY

dr hab. Iwona Arabas (Warszawa), dr Lucyna Bułaś (Sosnowiec), mgr Lidia Czyż (Rzeszów),

prof. dr hab. Zbigniew Fijałek (Warszawa), prof. dr hab. Barbara Filipek (Kraków), dr Katarzyna Hanisz (Łódź),

prof. dr hab. Renata Jachowicz (Kraków), prof. dr hab. Roman Kaliszan (Gdańsk), prof. dr hab. Aleksander A. Kubis (Wrocław), dr Jadwiga Nartowska (Warszawa),

mgr Zbigniew Niewójt (Warszawa), prof. dr hab. Krystyna Olczyk (Sosnowiec), prof. dr hab. Daria OrszulakMichalak (Łódź), prof. dr hab. Jan Pachecka (Warszawa), prof. dr hab. Janusz Pluta (Wrocław), prof. dr hab. Wiesław Sawicki (Gdańsk), dr hab. Agnieszka Skowron (Kraków), dr Elwira Telejko (Białystok),

prof. dr hab. Marek Wesołowski (Gdańsk), prof. dr hab. Witold Wieniawski (Warszawa), dr hab. Katarzyna Winnicka (Białystok) REDAKCJA

Redaktor naczelny: dr Bożena Karolewicz Redaktor statystyczny: dr Dominik Marciniak Redaktor techniczny: Joanna Czarnecka Korekta: Izabela Pranga

ADRES REDAKCJI

00238 Warszawa, ul. Długa 16, tel. 22 831 02 41 w. 12 WYDAWCA

Polskie Towarzystwo Farmaceutyczne

Dział Wydawnictw – Redaktor prowadzący: Hanna Plata 00238 Warszawa, ul. Długa 16

tel./faks 22 635 84 43 tel. 22 831 02 41 w. 15

Kolportaż: tel. 22 831 79 63 w. 19, 20

email: wydawnictwa@ptfarm.pl, zamowienia@ptfarm.pl Adres dla autorów: redakcja@ptfarm.pl

Strona PTFarm w Internecie: http://www.ptfarm.pl

ISSN 00148261

Skład i łamanie: Joanna Czarnecka

Druk: Oficyna WydawniczoPoligraficzna Zygmunt Siemieniak, Ząbki, tel. 22 781 51 02, faks 22 398 78 15, www.siemieniak.pl Nakład: 5000 egz.

Printed on acidfree paper.

(2)

tom 72 · nr 4 rok 2016 kwiecień issn 0014‑8261

Spis treści

201 praca oryginalna • opieka farmaceutyczna · Opieka farmaceutyczna w opinii lekarzy oraz farmaceutów województwa pomorskiego

Damian Świeczkowski, Jerzy Krysiński, Piotr Merks, Danuta Siluk 211 botanika farmaceutyczna · Krokosz barwierski (Carthamus

tinctorius) – wieki tradycji a nowe badania nad składem i aktywnością farmakologiczną

Anna Marchelak, Magdalena Matczak, Aleksandra Owczarek 220 terapia i leki · Zastosowanie inhibitorów pompy protonowej

w leczeniu u dzieci

Sandra Majcher, Katarzyna Pawlak, Rafał Rudzik, Marzena Staniszewska, Jarosław Przybyciński

224 praktyka farmaceutyczna · Wystawianie recept przez pielęgniarki i położne

Janusz Jaroszyński, Marta Roszkowska

228 historia farmacji · Lekarstwo na błonicę w manuale Ludwina Dzianotta

Zbigniew Bela

231 historia farmacji i medycyny · Lekarz Polski Ludowej – nowy typ człowieka i obywatela (lata 1948–1956)

Wojciech Giermaziak, Beata Postołowicz, Katarzyna Karkutt-Miłek 237 wspomnienia · Prof. dr hab. Lech Przyborowski i prof. dr hab. Hanna

Hopkała. Podwójny jubileusz Anna Gumieniczek, Andrzej Wróbel

243 wspomnienia · Wspomnienie o Profesorze dr. hab. Aleksandrze A. Kubisie Katarzyna Małolepsza-Jarmołowska, Olaf Gubrynowicz

247 recenzja · Jedna z kolekcji Mateusza B. Grabowskiego Jan Majewski

249 konferencje · 2. Kongres Farmacja 21. Farmaceuci w ochronie zdrowia

Farmacja po dyplomie

251 technologia postaci leku · Korelacja in vitro-in vivo (IVIVC).

Część 3: zastosowanie modelowania i symulacji do opracowania korelacji in vitro-in silico-in vivo (IVISIV) dla doustnych postaci leku o natychmiastowym uwalnianiu

Emilia Jakubowska, Bartłomiej Milanowski, Michał Teżyk, Oktawian Makowski, Janina Lulek

260 chemia farmaceutyczna · Analiza ilościowa antybiotyków aminoglikozydowych oraz ich zanieczyszczeń – wyzwania i nowe kierunki

Karolina Stypułkowska, Agata Błażewicz, Zbigniew Fijałek 269 terapia i leki · Rola statyn w terapii przeciwnowotworowej

Adam Sikora

251 drug form technology · In vitro-in vivo correlation (IVIVC). Part 3: the application of modeling and simulation in the development of in vitro-in silico-in vivo correlation (IVISIV) for immediate release oral dosage forms Emilia Jakubowska, Bartłomiej Milanowski, Michał Teżyk, Oktawian Makowski, Janina Lulek 260pharmaceutical chemistry · Quantitative

determination of the aminoglycoside antibiotics – challenges and new approaches

Karolina Stypułkowska, Agata Błażewicz, Zbigniew Fijałek

269 therapy and drug · The role of statins in anticancer therapy

Adam Sikora

(3)

P R A C A O R Y G I N A L N A · O P I E K A FA R M A C E U T Y C Z N A

Wstęp

Opieka farmaceutyczna (OF) definiowana jest jako udokumentowany wkład farmaceuty w opie

kę nad indywidualnymi pacjentami w celu opty

malizacji stosowania produktów leczniczych i po

prawy wyników zdrowotnych. Jednocześnie od samego początku rozwoju koncepcji opiekę far

maceutyczną przypisano do zawodowych kompe

tencji farmaceutów [1]. Farmaceuta, prowadząc opiekę farmaceutyczną, powinien współpracować z przedstawicielami innych zawodów medycznych, np. z lekarzami, pielęgniarkami czy dietetykami, tak aby objąć pacjenta możliwie holistyczną opie

ką [2]. Wspólną cechą wielu koncepcji opieki jest podkreślenie, że usługa ta musi podnosić jakość ży

cia pacjenta (zależną od stanu zdrowia) oraz wiąże się z osobistą odpowiedzialnością, prawną i etycz

ną, farmaceuty [3].

Definicja prawna opieki farmaceutycznej w pol

skim prawodawstwie pojawiła się w 2008 r. wraz z nowelizacją Ustawy o izbach aptekarskich (Usta

wa z 10 stycznia 2008 r. o zmianie ustawy o izbach aptekarskich, Dz.U. nr 47 poz. 273 z 19 marca 2008 r.). Opieka farmaceutyczna została przypisa

na do zawodu farmaceuty i jako taka nie może być świadczona przez techników farmaceutycznych.

Przypisanie OF do zawodu, a nie miejsca świad

czenia usług farmaceutycznych (aptek ogólnodo

stępnych), rodzi szczególne konsekwencje prawne, w postaci np. możliwości jej realizowania w domu pacjenta przez wykwalifikowaną osobę [4]. Praw

na definicja zwraca również uwagę na dokumento

wanie procesu. Fakt ten odróżnia opiekę farmaceu

tyczną od doradztwa czy konsultacji aptekarskiej, jak również niesie za sobą konsekwencje w postaci obowiązku ochrony danych wrażliwych pacjenta,

Pharmaceutical care in the opinion of physicians and pharmacists Pomeranian Province

Background

The pharmaceutical care is a documented process focused on medicines related problems, which leads to improving the quality of patient’s life.

The pharmacist, working together with other medical professionals, has been creating a program of cooperation with the patient, leading to improved compliance and adherence. Implementation of pharmaceutical care services in the community pharmacy is an essential element in the development of an improved national health care system.

Aim of the study

The aim of the project was to collect opinions of physicians and pharmacists in the Pomeranian Province about pharmaceutical care (PC) and the possibility of implementation of PC across community pharmacies.

Methods

A self-administered, anonymous questionnaire was distributed among physicians and also among pharmacists working at community pharmacies. The survey consisted of 11 questions for physicians and 21 for pharmacists of the pomeranian district. Responses were analyzed statistically with the use of discriptive statistics and chi-square tests.

All statistical analyses were performed using professional software.

Results

Physicians were positive about increasing the role of pharmacists on patients’ pharmacotherapy and patient care. Pharmacists noticed the need for the postgraduate education and improvement of the skills and knowledge necessary for the professional provision of pharmaceutical care.

All professional groups including academics are aware of the difficulties in implementing pharmaceutical care in community pharmacies.

Conclusions

There is also a necessity for a pharmacoeconomics reflection about pharmaceutical care. The results are exploratory and constitute

a contribution for further discussions about pharmaceutical care in Poland.

Keywords: pharmaceutical care, pharmacist, community pharmacy.

Opieka farmaceutyczna w opinii lekarzy

oraz farmaceutów województwa pomorskiego

Damian Świeczkowski

¹

, Jerzy Krysiński

¹

, Piotr Merks

¹

, Danuta Siluk

²

1 Katedra Technologii Postaci Leku, Wydział Farmaceutyczny, Collegium Medicum im. L. Rydygiera w Bydgoszczy, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu

2 Zakład Farmakodynamiki, Katedra Biofarmacji i Farmakodynamiki, Gdański Uniwersytet Medyczny

Adres do korespondencji: Damian Świeczkowski, Katedra Technologii Postaci Leku, Collegium Medicum im. L. Rydygiera w Bydgoszczy, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu, ul. A. Jurasza 2, 85089 Bydgoszcz, email: d.swieczkowski@o2.pl

(4)

do których niewątpliwie należą informacje zwią

zane ze stanem zdrowia.

Dotychczas w literaturze polskiej szeroko omó

wiono zagadnienia prawne związane z prowadze

niem opieki w warunkach aptek ogólnodostęp

nych. Na uwagę zasługuje problem refundacji tej usługi, rozumiany jako pokrywanie kosztów pro

wadzenia usługi, przez płatnika publicznego (re

prezentowanego przez Narodowy Fundusz Zdro

wia). W polskim systemie prawnym refundacji podlegają tzw. świadczenia gwarantowane. Świad

czeniem gwarantowanym w rozumieniu obecnych przepisów może być tylko świadczenie zdrowotne, np. opieka szpitalna, konsultacja psychologa czy rehabilitacja. Świadczeniem zdrowotnym nie jest natomiast usługa farmaceutyczna, jaką niewątpli

wie jest OF. Podjęcie działań zmierzających do re

fundacji OF na gruncie polskiego prawa wydaje się zatem niemożliwe i jest na dzień dzisiejszy sprzecz

ne z zamysłem ustawodawcy [5, 6]. W ostatnim czasie prowadzone są natomiast prace mające na celu wypracowanie modelu opieki farmaceutycz

nej refundowanej ze środków publicznych. Naprze

ciw temu wychodzi zarządzenie ministra zdrowia z 27 sierpnia 2015 r. powołujące Zespół ds. opieki farmaceutycznej [7].

Na początku XXI w. następuje również zmia

na w postrzeganiu zawodu farmaceutyaptekarza.

Nie tylko obserwowane jest przesunięcie w stronę klinicznych aspektów zawodu, dostrzeżono rów

nież rolę aptek, związaną z poprawą zdrowia po

pulacji [8]. Odejście od paternalistycznego trakto

wania pacjenta, w stronę partnerskiego stosunku z przedstawicielami zawodów medycznych, od

kryło niewykorzystany dotąd potencjał aptek ogól

nodostępnych i pracujących w nich farmaceutów [9]. Farmaceuta stał się doradcą dla pacjenta w za

kresie farmakoterapii oraz w obszarze profilaktyki i zachowań prozdrowotnych [10]. Działania takie możemy rozpatrywać w kontekście korzyści, jakie uzyskuje pojedynczy pacjent, jak również popu

lacje osób. Aktywność kliniczna farmaceuty może prowadzić do poprawy zdrowotności społeczeń

stwa [11]. Co więcej, współczesne badania pod

kreślają, że rola farmaceuty i miejsce apteki ogól

nodostępnej w promocji zdrowia publicznego nadal są niedoceniane [12].

W najbliższych latach rola farmaceutów i aptek ogólnodostępnych w promocji zdrowia i zacho

wań profilaktycznych zapewne będzie wzrastać, co pokazują aktualne badania z tej dziedziny [13, 14]. W niektórych krajach, np. w Wielkiej Bryta

nii, proces ten już się rozpoczął. W tym kraju roz

wija się prężnie koncepcja health living pharmacy.

Zgodnie z jej założeniami apteki ogólnodostęp

ne staną się miejscami profilaktyki prozdrowot

nej, promującej zdrowy tryb życia, a farmaceuta

edukatorem pacjenta. Zgodne jest to z innymi kon

cepcjami obserwowanymi w rozwoju nauk z obsza

ru medycyny społecznej, takimi jak system zinte

growanej opieki zdrowotnej [15].

Cel pracy

Celem pracy było zbadanie opinii lekarzy oraz farmaceutów (magistrów farmacji) aktywnych za

wodowo na terenie województwa pomorskiego na temat opieki farmaceutycznej oraz możliwo

ści jej implementowania do codziennej prakty

ki aptecznej.

Materiał i metodyka badań

Metodyka badań

Zastosowanym narzędziem badawczym były au

torskie ankiety, dobrowolnie i samodzielnie wypeł

niane przez respondentów. Kwestionariusze dys

trybuowano drogą mailową, z wykorzystaniem wewnętrznego systemu informatycznego uczelni (Extranet, Gdańskiego Uniwersytetu Medyczne

go) lub osobiście. Na początku ankiet umieszczono informację dotyczącą celu badania oraz osoby ba

dacza. Z uwagi na elektroniczną drogę dystrybucji kwestionariuszy dokładne oszacowanie zwrotu an

kiet nie jest możliwe. Autorzy szacują zwrot kwe

stionariuszy na poziomie 20%.

W pytaniach zamkniętych zastosowano kafete

rie dysjunktywną, tj. szacunkową skalę Likerta, da

jącą możliwość wyboru tylko jednej wybranej przez respondenta odpowiedzi. Badanie zaprojektowano tak, aby każdy mógł samodzielnie, bez pomocy an

kietera, wypełnić kwestionariusz. Właściwe bada

nie poprzedziła walidacja kwestionariusza na celo

wo wybranej grupie respondentów, tożsamych do ostatecznie badanych osób. Wyników z badań pilo

tażowych (n=10) nie włączono do wyników z próby właściwej. Celem takiego postępowania było spraw

dzenie autorskich kwestionariuszy pod kątem ich akceptacji i zrozumienia ze strony potencjalnych respondentów. Szczegółowa charakterystyka za

stosowanych kwestionariuszy została zamieszczo

na w tabeli 1.

Analiza statystyczna

Do analizy statystycznej wykorzystano opro

gramowanie Statistica 10.0 (na licencji uczelnia

nej), środowisko pakietu OpenOffice 3.4.1.(licen

cja freeware) oraz PQStat 1.6.0.512 (bezpłatna, 30dniowa wersja programu).

Zdecydowano się na wybór testów nieparame

trycznych, ze szczególnym wykorzystaniem testu chikwadrat (dla tabel kontyngencji, skala nomi

nalna) oraz wynikających z nich współczynników zależności: V – Cramera oraz C– Pearsona. W celu

(5)

sprawdzenia czy dane posiadają rozkład normalny wykorzystano test KołmogorowaSmirnowa i test Lillieforsa. W celu analizy zgodności wykorzystano w tym przypadku nieparametryczny współczynnik zgodności Kendalla i test badający jego istotność.

Przyjęto poziom istotności p<0,05.

Wyniki

Lekarze województwa pomorskiego – charakterystyka badanych grup

Kwestionariusz przeprowadzono na terenie Ko

ciewskiego Centrum Zdrowia – Szpital Specjali

styczny św. Jana w Starogardzie Gd., Szpitala dla Nerwowo i Psychicznie Chorych w Starogardzie Gd. oraz z wykorzystaniem drogi internetowej, we

wnętrznego systemu informatycznego Gdańskie

go Uniwersytetu Medycznego. Jedynym kryterium włączenia dla lekarzy była aktywność zawodowa związana z województwem pomorskim.

Podczas analizowania materiału badawczego na

trafiono na wiele braków w odpowiedziach zawar

tych w ankiecie personalnej, np. lekarze nie po

dawali stopnia i zakresu specjalizacji. Z uwagi na wspomniane wyżej braki odpowiedzi w ankiecie personalnej oraz nieuzyskanie wystarczającej licz

by respondentów – zrezygnowano z testowania sta

tystycznego, a wyniki poddano analizie z wykorzy

staniem metod statystyki opisowej.

W toku badania zebrano 77 ankiet, w tym 25 ankiet zebranych na terenie Szpitala Psychia

trycznego oraz 10 ankiet z Kociewskiego Cen

trum Zdrowia. Pod względem stopnia specjaliza

cji dominują lekarze z tytułem specjalisty (nowy model kształcenia podyplomowego) lub z II stop

niem specjalizacji (niemal 68% odpowiedzi). Po

wodem takiej tendencji może być fakt, że ankieta była przeprowadzona wśród lekarzy zatrudnio

nych na uczelni medycznej oraz na terenie szpita

la psychiatrycznego, który na dzień prowadzenia badania nie posiadał uprawnień do prowadze

nia specjalizacji. Jak już wspomniano wcześniej, duży odsetek badanych posiadał specjalizację z psychiatrii (niemal 26%) oraz stopień naukowy

z zakresu medycyny (ponad 31% odpowiedzi).

Zdecydowana większość respondentów dekla

ruje pracę w lecznictwie zamkniętym (75,3%), istotnie mniej praktykuje w lecznictwie otwar

tym (41,6%). Wyniki ankiety personalnej lekarzy podano w tabeli 2.

Farmaceuci województwa pomorskiego – charakterystyka badanych grup

W badaniu wzięło udział 180 farmaceutów.

Kwestionariusz umieszczono na stronie inter

netowej Gdańskiej Okręgowej Izby Aptekarskiej (http://goia.org.pl). Jednocześnie powiadomio

no kilkanaście aptek o przeprowadzonym badaniu osobiście, podczas krótkiej rozmowy wskazywa

no cel i potrzebę badań socjometrycznych z ob

szaru farmacji społecznej na terenie województwa pomorskiego. Rozmowę przeprowadzano z jednym z pracowników aptek – magistrem farmacji, nie

koniecznie na stanowisku kierowniczym. Respon

dentów pogrupowano z uwagi na staż pracy w ap

tece ogólnodostępnej i/lub szpitalnej, posiadanej specjalizacji oraz miejsca pracy.

Najliczniej reprezentowana była grupa farma

ceutów, która posiada do 5 lat doświadczenia pracy

Lekarze Farmaceuci (aptekarze)

Liczba pytań zamkniętych 10 16

Liczba pytań otwartych 1 5

Okres badania 1 etap – sierpień 2014, 2 etap – luty 2015 marzec 2015

Miejsce przeprowadzania Kociewskie Centrum Zdrowia, Szpital Psychiatryczny w Starogardzie Gd., Gdański Uniwersytet Medyczny

teren Gdańskiej Okręgowej Izby Aptekarskiej (GOIA)

Sposób

przeprowadzania badania

indywidualne spotkanie z lekarzami, droga internetowa z wyk. wewnętrznego systemu inf. uczelni

ankieta elektroniczna, z wykorzystaniem strony GOIA

Kwestionariusz personalny

(tzw. „metryczka”) stopień specjalizacji i zakres, lecznictwo otwarte/zamknięte, posiadanie stopnia

naukowego staż pracy, liczba pacjentów w aptece w ciągu dnia

etc.

Lp. Analizowana cecha n – liczba odpowiedzi %

1. I stopień specjalizacji 6 7,8

2. II stopień specjalizacji 52 67,5

3. Posiadanie stopnia naukowego 24 31,2

4. Pediatria 5 6,5

5. Interna (choroby wewnętrzne) 15 19,5

6. Medycyna rodzinna (POZ) 2 2,6

7. Psychiatria 20 26,0

8. Inna specjalizacja 3 3,9

9. Lecznictwo otwarte 32 41,6*

10. Lecznictwo zamknięte 58 75,3*

* Część lekarzy deklarowała pracę zarówno w lecznictwie zamkniętym, jak i otwartym (n=22; 28,6%).

Tabela 1. Charakterystyka zastosowanych kwestionariuszy

Tabela 2. Wyniki kwestionariusza personalnego lekarzy

(6)

w aptece (41,1% odpowiedzi respondentów). Może być to wynikiem przeprowadzenia kwestionariusza drogą elektroniczną – osoby młodsze z większą sku

tecznością i powodzeniem poruszają się w wirtual

nym środowisku. Hipotezę tę również potwierdza fakt, że farmaceuci deklarujący doświadczenie za

wodowe powyżej 25 lat stanowią jedynie 5,6% re

spondentów.

Większość respondentów nie posiada specjaliza

cji (80,1% odpowiedzi). Najliczniej reprezentowa

ni są farmaceuci posiadający specjalizację z farma

cji aptecznej (16,7% ankietowanych).

Niemal jednakowa liczba respondentów pracu

je w aptece sieciowej – właściciel nie posiada wy

kształcenia farmaceutycznego (n=60) oraz w aptece prywatnej – właściciel farmaceuta (n=58). Wyni

ki te odbiegają od rozkładu obserwowanego w per

spektywie całego kraju, gdyż większość aktywnych zawodowo farmaceutów pracuje w aptekach siecio

wych, których właściciel nie jest farmaceutą. Szcze

gółowy rozkład danych demograficznych zaprezen

towano w tabelach 3, 4 i 5.

Lekarze województwa pomorskiego – wyniki badania

Większość lekarzy wskazała poprawną definicję opieki farmaceutycznej (zwanej dalej – OF) (55,8%

odpowiedzi). Dowodzi to dużej świadomości po

jęcia wśród ankietowanych lekarzy. Nie znajdu

je racjonalnego uzasadnienia wskazanie przez re

spondenta odpowiedzi piątej i utożsamienie OF z demonstrowaniem prawidłowego sposobu po

miaru ciśnienia tętniczego. Być może wynika to z niezrozumienia treści pytania (tabela 6).

Niemal połowa respondentów, ok. 49,4%, wskazuje na brak wiedzy lekarzy odnośnie do prawnych podstaw prowadzenia OF. Jedynie niemal 26,0% osób deklaruje, że prowadzenie OF zostało opisane w polskim ustawodawstwie (rycina 1).

Niemal 65% badanych deklaruje, że jest prze

ciwna dodatkowym uprawnieniom farmaceutów w zakresie preskrypcji preparatów Rp. Jedynie niewiele ponad 25% respondentów ma pozytyw

ny stosunek wobec takiej propozycji rozszerzenia KUF. Na uwagę zasługuje ponadto niewielka liczba odpowiedzi: nie mam zdania (n=5), co jest dowo

dem na to, że lekarze wyrażają precyzyjnie i w jed

noznaczny sposób opinie w tej sprawie (tabela 7).

W zupełnie odmienny sposób rozkładają się od

powiedzi w kolejnym pytaniu. Niemal 77% re

spondentów chciałoby, aby farmaceuta miał do

stęp do medycznego systemu informacji. Jedynie Liczba odpowiedzi

n %

Apteka sieciowa – właściciel farmaceuta 42 23,3

Apteka sieciowa – właściciel nie posiada wykształcenia farmaceutycznego 60 33,3

Apteka prywatna – właściciel farmaceuta 58 32,2

Aptek prywatna – właściciel nie posiada wykształcenia farmaceutycznego 20 11,2

Suma 180 100

Definicja Liczba odpowiedzi

n %

Udokumentowany proces współpracy z pacjentem i lekarzem na temat problemów lekowych i zasad prawidłowej farmakoterapii 43 55,8 Informacja udzielona pacjentowi na temat podstawowych zasad stosowania preparatów leczniczych, tj. sposobu dawkowania, podstawowych interakcji lekowych 32 41,6 Opieka farmaceutyczna skupia się na informacji o lekach generycznych – tańszych zamiennikach substancji innowacyjnych 1 1,3 Dyskusja na temat problemów zdrowotnych pacjentów, np. terapii nadciśnienia tętniczego czy cukrzycy i promocji prozdrowotnych zachowań 0 0 Demonstrowanie zasad prawidłowego pomiaru ciśnienia tętniczego krwi czy poziomu glukozy oraz obsługi inhalatorów 1 1,3

Suma 76 100,0

Liczba odpowiedzi

n %

Farmacja apteczna 30 16,7

Farmacja szpitalna 2 1,1

Brak specjalizacji 145 80,6

Nie podano 2 1,1

Analityka kliniczna 1 0,5

Suma 180 100

Liczba odpowiedzi

n %

Do 5 lat 74 41,1

6–10 lat 42 23,3

11–25 lat 54 30,0

Powyżej 25 lat 10 5,6

Suma 180 100

Tabela 5. Rozkład odpowiedzi na pytanie: Proszę podać miejsce pracy

Tabela 6. Rozkład odpowiedzi na pytanie: Która z definicji Pani/Pana zdaniem najtrafniej wyjaśnia pojęcie: opieka farmaceutyczna?

Tabela 4. Rozkład odpowiedzi na pytanie: Czy posiada Pani/Pan specjalizację? Proszę podać stopień i zakres. Pominięto podział na specjalizację I i II stopnia, wyniki podano sumarycznie

Tabela 3. Rozkład odpowiedzi (farmaceuci) na pytanie: Proszę podać swój staż pracy w aptece ogólnodostępnej i/lub szpitalnej

(7)

3 respondentów jest w zdecydowany sposób ne

gatywnie nastawiona do takiej aktywności zawo

dowej farmaceutów (tabela 8).

Porównywalny rozkład odpowiedzi dają wyniki kolejnego pytania. Niemal 72% lekarzy jest zwo

lennikami bardziej zaangażowanej postawy farma

ceuty w procesie farmakoterapii pacjentów i pro

wadzenia OF nad pacjentem (tabela 9).

Z uwagi na charakter odpowiedzi na pytanie wartościujące własną współpracę z farmaceutami (skala porządkowa) możliwa jest analiza przy za

stosowaniu statystyki opisowej (tabela 10). Śred

nia arytmetyczna dla analizowanych danych wy

niosła w przybliżeniu 3,2. Oznacza to, że lekarze nie oceniają pozytywnie obecnych form współ

pracy z farmaceutami i oczekują zmian w tym obszarze.

Natomiast przy zastosowaniu dokładniejszych miar, w tym obok miar średnich, miar rozprosze

nia, takich jak moda, dostrzegamy, że duża część respondentów (n=30, niemal 40% odpowiedzi), ocenia swoją współpracę z farmaceutami na do

brym poziomie (skala porządkowa=4). Potwierdza to również stosunkowa duża wartość odchylenia standardowego (ok. 1,1), jak i przyjęte dla średniej arytmetycznej przedziały ufności (rycina 2).

W opinii respondentów wybór odpowiednie

go produktu leczniczego dla pacjenta leży zde

cydowanie w zakresie kompetencji lekarza (nie

mal 90% odpowiedzi). Jednym z podstawowych zadań farmaceuty klinicznego w ramach nowo

czesnej praktyki farmaceutycznej jest interpreta

cja wyników badań z zakresu tzw. terapii moni

torowanej. Odpowiedzi respondentów wskazują

Liczba odpowiedzi

n %

Zdecydowanie tak 2 2,6

Raczej tak 20 25,6

Nie mam zdania 5 6,7

Raczej nie 23 29,9

Zdecydowanie nie 27 35,2

Suma 77 100

Liczba odpowiedzi

n %

Raczej tak 29 37,7

Raczej nie 11 14,3

Suma 77 100

Liczba odpowiedzi

n %

Raczej tak 32 41,6

Raczej nie 8 10,4

Suma 77 100

Statystyki opisowe

Liczność grupy 77

Średnia arytmetyczna 3,25

Mediana 3

Moda 4

Liczność mody 30

Wariancja 1,14

Odchylenie standardowe 1,07

Minimum 1

Maksimum 5

Tabela 7. Rozkład odpowiedzi na pytanie: Czy uważa Pani/Pan,

że farmaceuci powinni uzyskać uprawnienia do przedłużania recept na leki stosowane w wybranych schorzeniach przewlekłych?

Tabela 8. Rozkład odpowiedzi na pytanie: Czy jest Pani/Pan zwolennikiem tego, aby farmaceuci mieli dostęp do medycznego systemu informacji (we współpracy z lekarzem), np. celem poszukiwania niekorzystnych interakcji lekowych czy prowadzenia edukacji pacjentów przewlekle chorych?

Tabela 9. Rozkład odpowiedzi na pytanie: Czy jest Pani/Pan za tym, aby farmaceuci przejawiali bardziej zaangażowaną postawę w procesie farmakoterapii i prowadzili opiekę farmaceutyczną nad pacjentem?

Tabela 10. Statystyki opisowe dla pytania: Jak Pani/Pan ocenia własną współpracę z farmaceutami? (w skali od 1 do 5, gdzie 1 – brak współpracy, a 5 – współpraca harmonijna, bardzo dobra)

nie wiem nie tak

25,974%

24,675%

49,351%

Rycina 1. Rozkład odpowiedzi na pytanie:

Czy Pani/Pana zdaniem polskie ustawodawstwo umożliwia prowadzenie opieki farmaceutycznej?

(8)

na niedostrzeganie tej międzynarodowej tende

cji. Aktywność taką przypisano głównie do zawo

du lekarza – ponad 57% odpowiedzi. Poszukiwa

nie niekorzystnych interakcji między produktami leczniczymi oraz zgłaszanie działań niepożądanych przypisano zarówno do obowiązków farmaceuty jak i lekarza (odpowiednio 71,4%, 75,3%). Dane ilościowe zebrane w tabeli 11 wskazują na to, że niewielu respondentów widzi w farmaceucie sa

modzielnego profesjonalistę medycznego (odpo

wiedzi przypisane tylko do zawodu farmaceuty).

W opinii respondentów kliniczne aspekty pracy

farmaceuty są subsydiarne i komplementarne wo

bec obowiązków zawodowych lekarza.

Farmaceuci pracujący na terenie województwa pomorskiego – wyniki badania

Zdecydowana większość farmaceutów (ok. 86%) uważa, że w Polsce należy rozpowszech

niać ideę OF. Odpowiedzi negatywne „nie” oraz

„nie mam zdania” są nieliczne wśród responden

tów (rycina 3).

W celu ukazania ekonomicznych aspektów wpływu OF na rentowność apteki zdecydowano się wygenerować tabelę krzyżową. Wyniki w niej 2

2,5 3 3,5 4 4,5

Var6

średnia 95% Cl odch. stand.

nie wiem nie tak

86%

6%

9%

Rycina 2. Średnia arytmetyczna, odchylenie standardowe oraz przedział ufności dla odpowiedzi respondentów na pyt: Jak Pani/Pan ocenia własną współpracę z farmaceutami? (w skali od 1 do 5, gdzie 1 – brak współpracy a 5 – współpraca harmonijna, bardzo dobra)

Rycina 3. Rozkład odpowiedzi na pytanie: Czy uważa Pani/Pan, że w polskich aptekach powinna

rozpowszechniać się idea OF nad pacjentem?

Kompetencje Lekarz Farmaceuta Farmaceuta i lekarz

n % n % n %

Wybór odp. leku w konkretnej sytuacji klinicznej (i/lub sposobu dawkowania) 69 89,6 0 1,7 8 10,4

Kontrola prawidłowości zażywania i dawkowania leków 21 27,3 10 13,0 46 59,7

Wybór postaci leku 43 55,8 4 5,2 30 39,0

Zgłaszanie działań niepożądanych 16 20,8 6 7,8 55 71,4

Pozyskanie informacji o wszystkich lekach (w tym bez recepty),

które stosują pacjenci 11 14,3 14 18,2 52 67,5

Poszukiwanie niekorzystnych interakcji lekowych 11 14,3 8 10,4 58 75,3

Interpretacja badań z zakresu tzw. terapii monitorowanej 44 57,1 4 5,2 29 37,7

Edukacja pacjenta w zakresie samodzielnego wykonywania pomiarów

(np. ciśnienia krwi) 18 23,4 8 10,4 51 66,2

Edukacja pacjenta w zakresie choroby, na którą cierpi (np. cukrzycy) 40 51,9 3 3,9 34 44,2

Tabela 11. Rozkład odpowiedzi na pytanie: Które kompetencje powinny być przypisane do zawodu farmaceuty, które natomiast do zawodu lekarza? (można zaznaczyć obie odpowiedzi, jeżeli Pani/Pan uważa, że powinna w tym zakresie następować współpraca);

n=77

(9)

zawarte należy uznać za nader interesujące, jed

nocześnie jednak intuicyjne, spójne oraz logiczne.

Farmaceuci, którzy zadeklarowali, że w aptekach powinna rozpowszechniać się idea OF, statystycz

nie częściej wskazują na to, że implementacja no

wej usługi farmaceutycznej, poprawiłaby rentow

ność apteki (wartość p=0,048) tabela 12.

Mimo wprowadzenia do programu studiów przeddyplomowych przedmiotu prawo farmaceu

tyczne, jak również licznych kursów z obszaru far

macji społecznej do kształcenia podyplomowego, znajomość zagadnień prawnych wśród farmaceu

tów nadal jest niewystarczająca. Niemal 80% re

spondentów (77,8% odpowiedzi) stwierdza, że polskie ustawodawstwo uniemożliwia prowadze

nie OF, tj. w opinii respondentów stosownych re

gulacji nie odnajdujemy w przepisach prawnych (tabela 13).

Większość respondentów dostrzega szereg istotnych problemów stojących na drodze sku

tecznej implementacji OF do warunków polskiego systemu opieki zdrowotnej.

Trzy najistotniejsze według respondentów prze

szkody, to: brak polskiego modelu OF, dostoso

wanego do realiów ekonomicznych i prawnych (n=142), brak czasu i możliwości dłuższej rozmo

wy z pacjentem (n=140) oraz brak zainteresowa

nia OF ze strony właścicieli aptek, niefarmaceu

tów (n=106).

Wśród innych niż zasugerowane w pytaniu od

powiedzi farmaceuci wskazywali m.in. na brak elektronicznej dokumentacji pacjenta. Minister

stwo Zdrowia zamierza przeprowadzić szeroki program informatyzacji polskiego systemu opieki zdrowotnej. Nadmienić należy w tym miejscu m.in.

o programie tzw. erecepty. Wskazywano również na problem odpowiedzialności za podejmowane decyzje odnośnie do farmakoterapii czy brak zain

teresowania samych pacjentów (tabela 14).

Farmaceuci deklarują, że dodatkowe usłu

gi, jakie powinny być świadczone w aptekach, to pomiar ciśnienia tętniczego (84% responden

tów), porady dietetyczne (69%) oraz pomiar BMI (68%). Farmaceuci są najbardziej sceptyczni wobec

rozszerzenia usług farmaceutycznych o szkolenia z obszaru pierwszej pomocy (tabela 15).

Większość ankietowanych respondentów wska

zuje na potrzebę wynagrodzenia farmaceuty za

Zdecydowanie tak Raczej tak Nie mam zdania Raczej nie Zdecydowanie nie

Tak 64 58 20 12 0

Nie 2 0 0 8 6

Nie wiem 0 4 2 4 0

Tabela 12. Tabela krzyżowa dla n=180:

a) w wersach – rozkład odpowiedzi na pytanie: Czy uważa Pani/Pan, że w polskich aptekach powinna rozpowszechniać się idea opieki farmaceutycznej?

b) w kolumach – rozkład odpowiedzi na pytanie: Czy Pani/Pana zdaniem rozpowszechnienie opieki farmaceutycznej mogłoby poprawić poziom rentowności aptek ogólnodostępnych?

Liczba odpowiedzi

n %

Tak 22 12,22

Nie 140 77,78

Nie wiem 18 10,00

Suma 180 100

Liczba odpowiedzi

n %

Brak motywacji ze strony aptekarzy 74 41,1

Brak czasu i możliwości dłuższej rozmowy z pacjentem 140 77,8

Problemy natury prawnej 84 46,7

Brak polskiego modelu OF dostosowanego do realiów ekonomicznych

i prawnych 142 78,9

Obawy przed wejściem w kompetencje lekarzy i lekarzy dentystów 68 37,8 Brak zainteresowania OF ze strony właścicieli aptek (nie-farmaceutów) 106 58,9

Inne 8 4,4

Odpowiedzi (w%)

Tak Nie

Szkolenia z pierwszej pomocy 38,0 62,0

Porady dietetyczne 69,0 31,0

Pomiar BMI 68,0 32,0

Pomiar ciśnienia tętniczego krwi 84,0 16,0

Pomiar poziomu glukozy we krwi 58,0 42,0

Tabela 13. Rozkład odpowiedzi na pytanie:

Czy Pani/Pana zdaniem polskie ustawodawstwo umożliwia wprowadzenie OF?

Tabela 14. Rozkład odpowiedzi na pytanie: Jakie podstawowe przeszkody stoją na drodze szerszej popularyzacji OF w polskich aptekach?

Można wybrać więcej niż jedną odpowiedź

Tabela 15. Rozkład odpowiedzi na pytanie: Jakie dodatkowe usługi w Pani/

Pana ocenie mogłyby zostać wprowadzone do aptek?

(10)

dodatkową pracę (zdecydowanie tak – 68,9%, ra

czej tak 24,4%) – tabela 16.

Respondenci jednoznacznie wypowiedzieli się w kwestii źródeł finansowania OF. Według farma

ceutów to NFZ (płatnik publiczny) powinien par

tycypować w kosztach sprawowania nad pacjen

tem OF (zdecydowanie tak – 62,2%, raczej tak – 23,3%). Analogicznych odpowiedzi w stosun

ku do współpłatności pacjenta za świadczenie OF udzieliło jedynie 25,6%. Ponadto farmaceuci de

klarujący, że to płatnik publiczny powinien opłacać koszty sprawowania OF są jednocześnie sceptyczniej nastawieni do współpłatności pacjenta za tę usługę (wartość p=0,045) – tabele 17, 18.

W niektórych krajach OF powiązana jest z sys

temem repeating prescription. Polega on na tym, że po wywiadzie farmaceutycznym farmaceuta ma prawo wydać produkt leczniczy o kategorii do

stępności Rp, który zazwyczaj pacjent stosuje prze

wlekle, np. w farmakoterapii nadciśnienia tętni

czego czy cukrzycy typu 2. Niewątpliwie również w Polsce możliwość uzyskania dostępu do produk

tu leczniczego o kategorii dostępności Rp zachęci

łaby pacjentów do korzystania z OF. Zwolennikami tego, aby w ramach OF farmaceuci uzyskali prawo przedłużania ponownego przepisywania recept na niektóre leki stosowane w schorzeniach przewle

kłych jest większość respondentów: zdecydowa

nie tak – 56,67%, raczej tak – 21,11% odpowie

dzi (tabela 19).

Farmaceuci, którzy deklarują gotowość ponow

nego przepisania recepty na niektóre leki stosowa

ne w schorzeniach przewlekłych, częściej również wskazują na potrzebę zwiększenia liczby kursów i szkoleń z zakresu poradnictwa farmaceutycznego i OF w ramach szkolenia podyplomowego farma

ceutów (p=0,039). Nie wykazano natomiast istot

nie statystycznie zależności pomiędzy stażem pracy a deklarowaną chęcią przedłużania recept czy sta

żem pracy a byciem zwolennikiem zwiększenia licz

by kursów i szkoleń z zakresu OF (tabela 20).

Wśród farmaceutów pracujących w aptekach sieciowych, których właścicielem jest farmaceuta do najważniejszych przeszkód w popularyzacji OF należą: brak czasu i możliwości dłuższej rozmowy z pacjentem (n=36) oraz brak polskiego modelu OF (n=34). Podobny rozkład odpowiedzi uzyskujemy w przypadku aptek sieciowych, których właściciel nie posiada wykształcenia farmaceutycznego, ap

tek prywatnych, których właściciel jest farmaceutą oraz aptek prywatnych, których właściciel nie jest farmaceutą (tabela 21).

Dyskusja

Badanie zaprezentowane w artykule stanowi pierwsze tak szerokie spojrzenie na zagadnienie Liczba odpowiedzi

n %

Raczej tak 44 24,4

Raczej nie 2 1,1

Zdecydowanie nie 0 0

Suma 180 100

Tabela 16. Rozkład odpowiedzi na pytanie: Czy prowadzenie OF powinno wiązać się z dodatkowym wynagrodzeniem dla aptekarza?

Liczba odpowiedzi

n %

Raczej tak 42 23,3

Raczej nie 2 1,1

Suma 180 100

Liczba odpowiedzi

n %

Raczej tak 22 12,2

Raczej nie 78 43,3

Suma 180 100

Liczba odpowiedzi

n %

Raczej tak 38 21,1

Raczej nie 14 7,8

Suma 180 100

Tabela 17. Rozkład odpowiedzi na pytanie: Czy Pani/Pana zdaniem OF powinna być świadczeniem refundowanym ze środków Narodowego Funduszu Zdrowia?

Tabela 18. Rozkład odpowiedzi na pytanie: Czy Pani/Pana zdaniem pacjenci powinni pokrywać część kosztów związanych z prowadzeniem OF?

Tabela 19. Rozkład odpowiedzi na pytanie: Czy jest Pani/Pan za tym, aby farmaceuci uzyskali prawo przedłużania recept na niektóre leki stosowane w schorzeniach przewlekłych (we współpracy z lekarzem, w ramach OF)?

(11)

OF w województwie pomorskim. Ostatnie kom

pleksowe badanie na tym terenie przeprowadzone w 2010 r. dotyczyło odmiennych aspektów OF oraz przeprowadzone było na zdecydowanie mniejszej grupie badawczej i z pominięciem nowoczesnych narzędzi badawczych [16].

Ograniczeniem badania niewątpliwie są jed

nak niewielkie grupy badawcze (od 77 do 180 re

spondentów). Natomiast ankiety mają tzw. cha

rakter eksploracyjny – stanowią podbudowę dla bardziej zaawansowanych metod analizy ilościo

wej i jakościowej. Uzyskane wyniki stanowią do

bry punkt wyjścia pod dalsze, reprezentatywne ba

dania, do których pomocne byłoby zaangażowanie profesjonalnych ośrodków badania opinii publicz

nej, np. TNS OBOP. Niezwykle efektywnym i po

mocnym rozwiązaniem okazało się zastosowanie w pracy ankiet gromadzonych metodą elektronicz

ną, np. poprzez wysyłanie linku do kwestionariu

sza z wykorzystaniem wewnętrznego systemu in

formatycznego uczelni czy umieszczenie na stronie internetowej okręgowej izby aptekarskiej. Autorzy artykułu są w pełni świadomi, że taki sposób zbiera

nia opinii sprawia, że niedoszacowane są odpowie

dzi starszych respondentów – gorzej radzących so

bie z funkcjonowaniem w wirtualnym środowisku.

Większość badanych lekarzy wskazała poprawną definicję OF (55,8% odpowiedzi). Dowodzi to du

żej świadomości pojęcia wśród ankietowanych re

spondentów. Wydaje się, że nie bez wpływu na taką strukturę udzielonych odpowiedzi jest fakt ścisłe

go związku badanych lekarzy z uczelnią medycz

ną. Niemal 65% badanych lekarzy deklaruje, że jest przeciwna dodatkowym uprawnieniom farmaceu

tów w zakresie preskrypcji preparatów o kategorii dostępności Rp. Warto zauważyć, że badanie było wykonywane w cieniu dyskusji na temat upraw

nień pielęgniarek i położnych w tym zakresie (co ma miejsce od 1 stycznia 2016 r.) i fakt ten mógł wpłynąć na rozkład odpowiedzi i sceptycyzm ba

danych. Wyniki badań potwierdzają hipotezę o po

trzebie tworzenia interdyscyplinarnych zespołów,

w skład których wchodzić będą farmaceuci. Nato

miast trudno określić, jakim rodzajem zaangażo

wania farmaceuty w kliniczne aspekty opieki nad pacjentem zainteresowani są lekarze, skoro są prze

ciwni takim usługom, jak ordynowanie produktów leczniczych Rp przez farmaceutów.

Większość uzyskanych wyników pokrywa się z intuicyjnym rozumieniem OF i jej otoczenia oraz znajduje potwierdzenie w dotychczas prowadzo

nych badaniach. I tak, przeszkody w skutecznej implementacji OF do polskiego systemu opieki zdrowotnej wskazane przez respondentów (m.in.

aspekty natury prawnej, brak czasu i motywacji farmaceutów) są analogiczne do badań Skowron i Rybki [17]. Dopiero wnikliwa analiza pokazu

je pewne różnice. W badaniach Skowron i Rybki za główną przeszkodę w skutecznym prowadzeniu OF wskazano brak czasu, natomiast w niniejszej pracy wskazano na konflikt na linii lekarz – farmaceuta.

Istotna różnica zauważalna jest również we wskazaniu właściwej definicji OF. Autor niniejszej pracy nie dotarł do badań określających zrozumie

nie pojęcia i definicji OF wśród lekarzy w Polsce.

Natomiast należy zauważyć, że przynajmniej dla le

karzy nie jest to pojęcie obce, o czym świadczy fakt,

Tak Nie Nie wiem

Zdecydowanie tak 88 10 4

Raczej tak 34 4 0

Nie mam zdania 6 0 0

Raczej nie 10 2 2

Zdecydowanie nie 8 10 2

a) w wersach – rozkład odpowiedz na pytanie: Czy jest Pani/Pan za tym, aby farmaceuci uzyskali prawo przedłużania recept na niektóre leki stosowane w schorzeniach przewlekłych (we współpracy z lekarzem, w ramach OF)?

b) w kolumach – rozkład odpowiedzi na pytanie: Czy jest Pani/

Pan zwolennikiem zwiększenia liczby kursów i szkoleń z zakresu poradnictwa farmaceutycznego i OF w ramach szkolenia podyplomowego farmaceutów?

Apteka sieciowa –

właściciel farmaceuta Apteka sieciowa –

właściciel nie-farmaceuta Apteka prywatna –

właściciel farmaceuta Apteka prywatna – właściciel nie-farmaceuta

Brak motywacji ze strony aptekarzy 16 24 24 8

Brak czasu i możliwości dłuższej rozmowy z pacjentem 36 50 34 18

Problemy natury prawnej 14 28 32 8

Brak polskiego modelu OF 34 48 42 16

Obawy przed wejściem w kompetencje lekarzy 18 22 22 4

Brak zainteresowania OF ze strony właścicieli aptek 28 34 32 10

a) w wersach – rozkład odpowiedzi na pytanie: Proszę podać miejsce pracy;

b) w kolumnach – rozkład odpowiedzi na pytanie: Jakie podstawowe przeszkody stoją na drodze szerszej popularyzacji OF w polskich aptekach? Można wybrać więcej niż jedną odpowiedź

(12)

że większość respondentów wskazała poprawną de

finicję OF. Kilka lat temu sami aptekarze mieli istot

ny problem we wskazaniu prawidłowej definicji OF [18]. Mimo wprowadzenia przed kilku laty do pro

gramu kształcenia przeddyplomowego przedmiotu

„prawo farmaceutyczne” nadal duża część farma

ceutów nie potrafi jasno określić otoczenia praw

nego OF. Należy postulować uzupełnianie wiedzy w ramach kształcenia podyplomowego.

Badań, które potwierdzają efektywność kosz

tową OF w piśmiennictwie polskim (ale i świato

wym) jest niewiele. Znacznie częściej OF jest ana

lizowana w kontekście efektywności klinicznej, tzn. poprawy compliance pacjenta. Potwierdza

ją to również polskie badania [19]. W opinii magi

strów farmacji objętych badaniem wprowadzenie OF poprawiłoby rentowność aptek ogólnodostęp

nych. W opinii autora niniejszej pracy do takiego postrzegania OF należy podchodzić jednakże z dużą ostrożnością. Wprowadzenie OF wiąże się z kosz

tami przystosowania apteki do sprawowania OF, jak również inwestycją w szeroko rozumiany kapi

tał ludzki, tj. podnoszeniem poziomu własnej wie

dzy i umiejętności poprzez udział w szkoleniach podyplomowych również o zasięgu międzynaro

dowym. Dotkliwy jest także brak w Polsce eksper

tów i praktyków OF. Koniecznym wydaje się popro

szenie o pomoc ekspertów z Wielkiej Brytanii czy Kanady. Niewątpliwie jednak OF może przynieść duże korzyści finansowe, np. dla budżetu państwa (bądź innego płatnika), czy wpływać na oszczęd

ności w szpitalu. Dowodził tego na gruncie polskim Merks i wsp. [20].

Badania z obszaru farmacji społecznej i praktycz

nej należy uznać za istotny i ważny element akade

mickiego rozwoju wydziałów farmaceutycznych uniwersytetów medycznych w Polsce. Wydaje się, że obecnie kształtuje się istotna potrzeba podjęcia refleksji farmakoekonomicznej nad OF, czego wyra

zem są również zaprezentowane w niniejszej pracy badania. Jest ona konieczna do przekonania ustawo

dawcy do refundowania OF. Od współpracy środo

wiska lekarzy i farmaceutów w dużej mierzy zależy efektywna implementacja OF do polskiego systemu opieki zdrowotnej.

Wnioski

Powszechna dostępność do aptek ogólnodostęp

nych powinna być wykorzystana do zwiększenia roli farmaceuty w systemie ochrony zdrowotnej. Po

stulować należy również większe zainteresowanie środowiska lekarskiego w promowanie idei opie

ki farmaceutycznej. Zakłada się, że uzyskane wy

niki przyczynią się jako głos w dyskusji na temat roli aptek i farmaceutów w procesie racjonalizowa

nia farmakoterapii i stanowić będą przyczynek do

dalszej debaty na temat rozwoju opieki farmaceu

tycznej w Polsce.

Podziękowania

Dr hab. Danucie Siluk, promotor pracy magister

skiej – za wnikliwą, merytoryczną pomoc oraz życzliwość podczas seminarium magisterskie

go w Katedrze Biofarmacji i Farmakodynamiki, Gdańskiego Uniwersytetu Medycznego.

Prof. dr hab. Romanowi Kaliszanowi – za moż

liwość realizacji badania w ramach pracy magi

sterskiej, życzliwe uwagi i pomoc.

Pracownikom administracji Gdańskiej Izby Ap

tekarskiej za pomoc w dystrybucji ankiety.

Otrzymano: 2016.01.21 · Zaakceptowano: 2016.02.25

Piśmiennictwo

1. Allemann S., Foppe van Mil J., Botermann L. i wsp.: Pharmaceuti

cal Care: the PCNE definition 2013. International Journal of Clinical Pharmacy. 2014, 36(3): 544 – 555.

2. Calvert R.T.: Clinical pharmacy – a hospital perspective. British Jour

nal of Clinical Pharmacology. 1999, 47(3): 231–238.

3. Medication Therapy and Patient Care, Organization and Delivery of Services – Statements: ASHP Statement on Pharmaceutical Care.

American Society of Hospital Pharmacists. 1993: 266– 268.

4. Zimmermann A.: Apteka jako ośrodek świadczący opiekę farmaceu

tyczną – zagadnienia prawne, Wydawnictwo Farmapress. Warszawa 2010: 164.

5. Skowron A.: Model opieki farmaceutycznej dla polskiego systemu zdrowotnego.Wyd. Fall. Kraków 2011.

6. Zimmermann A.: Badanie roli oraz ocena funkcjonowania apte

ki ogólnodostępnej w polskim systemie ochrony zdrowia w świetle prawa farmaceutycznego. Wydawnictwo Annales Academiae Geda

nensis. tom XLIV, suplement 1, Gdańsk 2014.

7. MZ: członkowie zespołu ds. opieki farmaceutycznej. http://www.

rynekaptek.pl/prawo/mzczlonkowiezespoludsopiekifarma

ceutycznej,10531.html. Stan z dn. 18 stycznia 2015 r.

8. Palombi L., Kading M.: The public health pharmacist and the role of the pharmacy curriculum: A call to action. Currents in Pharmacy Te

aching and Learning. 2013, 5: 477–482.

9. Caron W.., Mousa S.: Prevention strategies for antimicrobial resistan

ce: a systematic review of the literature. Infectious Drug Resistance.

2010, 3: 25–33.

10. Issets B.: Clinical and economic outcomes of medication therapy ma

nagement services: the Minnesota experience. Journal of American Pharmaceutical Association. 2008, 48: 203–214.

11. Jungnickel P., Kelley K. i wsp.: Addressing competencies for the futu

re in the professional curriculum. American Journal of Pharmaceuti

cal Education. 2009, 73(8): 156.

12. Fincham J.: Public health teaching and research in the academy. Ame

rican Journal of Pharmaceutical Education. 2010, 74(5): 93.

13. Fincham J.: Public health, pharmacy, and the prevention education resource center (PERC). American Journal of Pharmaceutical Educa

tion. 2007, 71(5): 104.

14. Bush P., Johnson K.: Where is the public health pharmacist? Ameri

can Journal of Pharmaceutical Education. 1979, 43(3): 249–252.

15. Brown D., Portlock J., Rutter P., Nazar Z.: From community pharma

cy to healthy living pharmacy: Positive early experiences from Por

tsmouth, England. Research in Social and Administrative Pharmacy.

2014, 10 (1): 72–87.

16. Pawłowska I., Stożkowska W.: Ocena przygotowania farmaceutów do wdrożenia OF. Farmacja Polska. 2012, 68(11): 737–742.

17. Skowron A., Rybka B.: Bariery we wprowadzeniu OF w Polsce. Far

macja Polska. 2011, 67(4): 217–221.

18. Skowron A.: Opieka farmaceutyczna – w opinii aptekarzy, http://

www.aptekarzpolski.pl /in de x .php ? optio n=com_conte nt&ta

sk=view&id=546&Itemid=102, stan z dn. 28 kwietnia 2015 r.

19. Jasińska M., Kurczewska U., OrszulakMichalak D.: Zjawisko non

adherence w procesie OF. Farmacja Polska. 2009, 65(11): 765–771.

20. Merks P., Szczęściak K., KozłowskaWojciechowska M.: OF w szpi

talu szansą na poprawienie ekonomii szpitala, zdrowia pacjenta i bu

dżetu państwa. Farmacja Polska. 2013, 69(10): 567–570.

(13)

B O TA N I K A FA R M A C E U T Y C Z N A

iż kwiat krokosza posiada szerokie spektrum ak

tywności farmakologicznych, m.in. działa rozsze

rzająco na tętnice wieńcowe, poprawia ukrwienie mięśnia sercowego, wykazuje działanie przeciw

zakrzepowe, antyoksydacyjne, spowalnia procesy starzenia się, wpływa korzystnie na układ odpor

nościowy, działa przeciwzapalnie, przeciwno

wotworowo, hepatoprotekcyjnie itd. [3, 4]. Po

nadto wzrasta znaczenie krokosza jako rośliny, z nasion której pozyskuje się olej, charakteryzują

cy się wysoką zawartością nienasyconych kwasów

K

rokosz barwierski (Carthamus tinctorius L.) to gatunek należący do rodziny Astrowa

tych (Asteraceae), pochodzący prawdopodobnie z południowej Azji. Na terenie Chin, Indii, Iranu i Egiptu uprawiano go już w starożytności jako ro

ślinę leczniczą, barwierską i oleistą. W średnio

wieczu rozpowszechniony został w rejonie Mo

rza Śródziemnego (Włochy, Francja, Hiszpania), skąd trafił do Ameryki Północnej i Południowej [1].

Obecnie uprawiany dla celów komercyjnych w In

diach, Stanach Zjednoczonych, Meksyku, Etiopii, Australii, Kazachstanie, Argentynie, Uzbekistanie, Chinach i Rosji, na mniejszą skalę również w Paki

stanie, Hiszpanii, Turcji, Kanadzie, Iranie i Izraelu, skąd eksportowany jest do innych krajów, w tym również Polski [2]. Preparaty z kwiatów kroko

sza od wieków używano z dobrymi rezultatami w tradycyjnej medycynie chińskiej (TCM) w le

czeniu udaru mózgu, chorób naczyń wieńcowych i chorobie niedokrwiennej serca. W Xin Xiu Ben Cao, uznawanej za najstarszą farmakopeę świa

ta, kwiat krokosza opisany jest jako środek leczą

cy tężec i wiele schorzeń poporodowych. Według innych monografii TCM może być również stoso

wany m.in. w celu poprawy krążenia krwi i za

pobieganiu zastojowi żylnemu oraz jako środek w bolesnym miesiączkowaniu, w braku miesiącz

ki, w poporodowych bólach brzucha, urazach i bó

lach stawów [3]. W ostatnich latach prowadzono wiele badań mających na celu potwierdzenie tra

dycyjnych wskazań, które dotyczyły m.in. skła

du chemicznego, aktywności biologicznej, a także toksyczności kwiatów Carthamus tinctorius. Wy

izolowano i zidentyfikowano ponad 200 związków aktywnych, wśród których na specjalną uwagę za

sługują Cglikozydy chinochalkonowe występujące jedynie w opisywanym gatunku [4]. Potwierdzono,

Carthamus tinctorius – centuries of tradition and new research on chemical composition and pharmacological activity · Carthami flos (Carthamus tinctorius L., FP X, Ph. Eur. 8^th) has been used for centuries in Traditional Chinese Medicine (TCM), mainly to treat coronary heart disease and cerebrovascular disease. In recent years numerous studies have led to the isolation and identification of many active constituents, including quinochalcones that occur only in this species. Due to antioxidant and anti-inflammatory activity as well as modulatory effect on apoptosis Carthamus tinctorius is beneficial not only for a cardiovascular system (anticoagulant, cardioprotective, vasoprotective, hypotensive effect) but also for many other tissues and organs (neuroprotective, hepatoprotective, antidiabetic, antitumor activity). The second pharmacopoeial plant material obtained from seeds of Carthamus tinctorius or from seeds of hybrids of Carthamus tinctorius is safflower oil refined (Carthami oleum raffinatum FP X, Ph. Eur. 8^th). This oil is characterized by high content of unsaturated fatty acids, specially linoleic acid and oleic acid.

The aim of this review is to present the current state of knowledge about Carthami flos and Carthami oleum raffinatum, their chemical constituents, pharmacological activities and toxicology.

Keywords: safflower, quinochalcone C-glycosides, safflower oil.

Krokosz barwierski (Carthamus tinctorius) – wieki tradycji a nowe badania

nad składem i aktywnością farmakologiczną

Anna Marchelak, Magdalena Matczak, Aleksandra Owczarek

Zakład Farmakognozji Katedry Farmakognozji Uniwersytetu Medycznego w Łodzi

Adres do korespondencji: Anna Marchelak, ul. Muszyńskiego 1, 90151 Łódź, email: anna.marchelak@umed.lodz.pl

(14)

tłuszczowych (głównie kwasu linolowego i ole

inowego) oraz korzystnym wpływem m.in. na po

ziom cholesterolu we krwi. Czerwonopomarańczo

wy barwnik pozyskiwany z kwiatów Carthamus tinctorius używany jest w przemyśle spożywczym, a także do koloryzacji tkanin. Krokosz barwierski znany jest również jako tańszy substytut szafranu Crocus sativus L. ( Iridaceae). W przeszłości do

chodziło do częstych zafałszowań szafranu tańszym surowcem, jakim są kwiaty krokosza, obecnie pro

blem wydaje się być nadal aktualny [1].

Charakterystyka botaniczna

Carthamus tinctorius L. to roczna lub dwulet

nia roślina osiągająca 130 cm wysokości, o wznie

sionej, podłużnie bruzdowanej, błyszczącej, biała

wożółtej łodydze. Liście ułożone naprzemianlegle są miękkie, nagie, długości 10–15 cm i szerokości 2–2,5 cm. Dolne, krótkoogonkowe, są kształtu ja

jowatopodługowatego, górne, siedzące, obejmują

ce łodygę, mają kształt lancetowaty. Brzeg liścia jest kolczastoząbkowany, szczyt liścia również kończy się kolcem. Na szczytach rozgałęzień pędów wyra

stają okazałe koszyczkowate kwiatostany średnicy 3–5 cm, otoczone szczeciniastymi listkami okry

wy, zawierające 20–150 kwiatów [5]. Wszystkie kwiaty w koszyczku są rurkowate, barwy pomarań

czowożółtej lub czerwonopomarańczowej, zwykle obupłciowe, promieniste, oddzielone od osadnika kwiatostanowego. Każdy kwiat posiada nitkowa

tą rurkę długości około 1 cm, podzieloną na pięć równych, wąskich lancetowatych łatek o długości około 5 mm. Z otworu rurki wystaje pusty walec utworzony przez zrośnięte żółte pylniki, w którym znajduje się nitkowato wykształcona szyjka słup

ka, zgrubiała blisko szczytu [6]. Owocem krokosza jest drobna, biała niełupka opatrzona puchem kie

lichowym [5].

Krokosz barwierski

w dokumentach farmakopealnych

Krokosz barwierski jest źródłem dwóch surow

ców farmakopealnych: kwiatu krokosza (Cartha

mi flos) oraz oleju krokoszowego oczyszczonego (Carthami oleum raffinatum). Monografie tych su

rowców pojawiły się w farmakopeach dopiero na początku XXI w. wraz z rosnącym w Europie za

interesowaniem surowcami używanymi tradycyj

nie na terenie Azji. Monografie kwiatu krokosza oraz oleju krokoszowego oczyszczonego obecne są w Farmakopei Europejskiej (Ph. Eur. 6^th–8^th) oraz Farmakopei Polskiej (FP VIII–X) [7, 8]. Monografia Carthami flos jest obecna również w zbiorze mono

grafii wybranych surowców roślinnych (vol. 3), wy

dawanym przez WHO [9].

Kwiat krokosza – aktualny stan badań fitochemicznych

Wśród licznych związków aktywnych wyizolo

wanych z kwiatów Carthamus tinctorius L. znaj

dują się m.in. flawonoidy (chinochalkony, flawony, flawonole), poliacetyleny, lignany, pochodne kwa

sów fenolowych, polisacharydy i sterole [3].

Chinochalkony

Chinochalkony są flawonoidowymi żółtymi lub czerwonym barwnikami roślinnymi o charakterze Cglikozydów, charakterystycznymi jedynie dla krokosza barwierskiego. Do chwili obecnej udało się wyizolować kilkanaście związków z tej grupy, jed

nakże ze względu na ich dużą niestabilność i łatwość ulegania przekształceniom ustalenie ich struktury sprawia wiele trudności [4]. Według najnowszych doniesień obowiązująca przez ponad 20 lat struk

tura jednego z głównych składników Carthamus tinctorius – hydroksysafloru A (rycina 1; I) była

HO HO

HO

HOHO OH

OH OH OH

OH OHOH

O

O O

O

HO HO

HO

HOHO OH

OH OH OH

O

O O H

HO HO

HO

HOHO OH

O OH OH

OH OH OH

O

O O H

I II III

Rycina 1. Proponowane struktury hydroksysafloru A [10]

[2016/Nr 4] Nr 4/2016 (pełna wersja)

ISSN 0014­8261

Spis treści

Table of Contents

Wstęp

Opieka farmaceutyczna w opinii lekarzy

oraz farmaceutów województwa pomorskiego

Damian Świeczkowski

, Jerzy Krysiński

, Piotr Merks

, Danuta Siluk

Cel pracy

Materiał i metodyka badań

Wyniki

średnia 95% Cl odch. stand.

Dyskusja

Wnioski

Piśmiennictwo

K

Krokosz barwierski (Carthamus tinctorius) – wieki tradycji a nowe badania

nad składem i aktywnością farmakologiczną

Anna Marchelak, Magdalena Matczak, Aleksandra Owczarek

Charakterystyka botaniczna

Krokosz barwierski

w dokumentach farmakopealnych

Kwiat krokosza – aktualny stan badań fitochemicznych

ISSN 00148261